ماڭگىلىك – مىرجاقىپ!
بۇگىن جەلتوقساننىڭ التىسى. الاشتىڭ اياۋلىسى، ارداعى، اسىلتەكتى وعىلانى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. «جارتى جاڭقام قالعانشا مەن سەنىكى...» دەپ بار عۇمىرىن الاشتىڭ ازاتتىعىنا، ونىڭ كوركەيىپ ءوسىپ، دۇنياداعى كوپتەگەن وزىق ەلدەرمەن يىق تىرەستىرۋىنە سارپ ەتكەن اياۋلى جاقاڭدى ويلاعاندا تاماعىڭا وكسىك تىعىلىپ، كوزىڭە جاس تۇنادى. قايراندا مەنىڭ اسىلدارىم!
قازاقتىڭ مىرجاقىبى 1885 جىلى ەسكى سىل ساناۋ بويىنشا قاراشانىڭ 25 كۇنى جاڭاشا جىل ەسەپپەن جەلتوقساننىڭ 5 ءى كۇنى دۇنيە ەسىگى اشقان. سودان قارا كىرپىگى قاماسقانشقا قازاققا قالتقىسىز قىزمەت ەتتى. الاشتى جانىنداي جاقسى كوردى. بار قازاقتى جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە سىيعىزىپ، ايالاپ ءوتتى. ونىڭ جولىندا ەشنارسەدەن ايانعان جوق.
ال، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تويلانسىن دەلىنگەن 125 جىلدىعىنىڭ جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتكەنىن ءدال بۇگىن ءسوز ەتپەي-اق، قويالىق. ول الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە. اماندىق بولسا، اتاۋسىز قالدىرماسىمىز انىق.
بارشا الاش بالاسىن اسا ارداقتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، الاشتىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇراننان ايات وقىپ، تاعزىم ەتىڭىزدەر دەگىمىز كەلەدى.
بۇگىن جەلتوقساننىڭ التىسى. الاشتىڭ اياۋلىسى، ارداعى، اسىلتەكتى وعىلانى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. «جارتى جاڭقام قالعانشا مەن سەنىكى...» دەپ بار عۇمىرىن الاشتىڭ ازاتتىعىنا، ونىڭ كوركەيىپ ءوسىپ، دۇنياداعى كوپتەگەن وزىق ەلدەرمەن يىق تىرەستىرۋىنە سارپ ەتكەن اياۋلى جاقاڭدى ويلاعاندا تاماعىڭا وكسىك تىعىلىپ، كوزىڭە جاس تۇنادى. قايراندا مەنىڭ اسىلدارىم!
قازاقتىڭ مىرجاقىبى 1885 جىلى ەسكى سىل ساناۋ بويىنشا قاراشانىڭ 25 كۇنى جاڭاشا جىل ەسەپپەن جەلتوقساننىڭ 5 ءى كۇنى دۇنيە ەسىگى اشقان. سودان قارا كىرپىگى قاماسقانشقا قازاققا قالتقىسىز قىزمەت ەتتى. الاشتى جانىنداي جاقسى كوردى. بار قازاقتى جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە سىيعىزىپ، ايالاپ ءوتتى. ونىڭ جولىندا ەشنارسەدەن ايانعان جوق.
ال، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تويلانسىن دەلىنگەن 125 جىلدىعىنىڭ جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتكەنىن ءدال بۇگىن ءسوز ەتپەي-اق، قويالىق. ول الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە. اماندىق بولسا، اتاۋسىز قالدىرماسىمىز انىق.
بارشا الاش بالاسىن اسا ارداقتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، الاشتىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇراننان ايات وقىپ، تاعزىم ەتىڭىزدەر دەگىمىز كەلەدى.
تومەندە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى» اتتى ماقالاسىن بەرىپ وتىرمىز. ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جيىرما جىل تولعالى وتىرسا دا ۇلتتىڭ جۇلىنى بولىپ سانالاتىن انا ءتىلى - تۋعان ءتىلىمىز كەشەگى جاقاڭ جازعاننان حالدەن ارىلىپ پا؟ سالىسىتىرىپ بايقاڭىز.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى
(مىڭبايۇلى جالاۋ جولداسقا)
مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.
ەندى قاندايمىن؟
كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم.
مەن نە كورمەدىم؟
ماعان اكەلىپ اراب پەن پارسىنى قوستى. بەرتىن كەلە شۇلدىرلەتىپ نوعايدى، بىلدىرلاتىپ ورىستى ارالاستىردى. ءبىر كۇندەردە مەن مۇلدە جوق قىلعىسى كەلگەندە دە بولدى. ءولى دە ۇشباقى بولعىپ ابايعا وكپەم جوق. تىرىدە ماعان ارا تۇسۋشىلەر از بولدى. مەن جىلى ءسوزدى، الدىمەن اينالىپ كەتەيىن، وسى كۇنگى احمەت دەگەن كىسىدەن ەستىدىم. (بايتۇرسىنوۆ. رەد) دەگەن كىسىدەن ەستىدىم.
توڭكەرىسكە شەيىن كورمەگەنىم قالعان جوق. توڭكەرىس بولماسا مەنىڭ ءھام - بەيشارا قازاق مەنەن ايىرىلاتىن دا شىعار دەپ ەدىم. قازاقتىڭ كوزى اشىلدى. قازاقتىڭ كوزى اشىلعان سوڭ، مەنىڭ دە كۇنىم تۋدى عوي دەپ قۋانۋشى ەدىم. جانى جاندەم كەتكىر ميسيونەرلەردىڭ، مولدالاردىڭ، ءتىلماشتاردىڭ قولجاۋلىعى بولۋدان قۇتىلدىم عوي دەپ ويلاۋشى ەدىم. ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن زاڭ شىقتى. توبەم كوككە ءتورت ەلى جەتپەدى. بىراق، نە كەرەگى بار، بوسقا قۋانعان ەكەنمىن...
جاننىڭ ءبارى تەڭدىك الىپ جاتقان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا مەنىڭ بۇتىمدى بۇت، سانىمدى سان قىلىپ كىم كورىنگەن سوزعىلاي باستادى. وزگەنى دە قىلايىن، وتارشىلدىق ساياساتىن قولدانباس-اۋ دەيتىن ءبىلىم كەڭەس ەكەش ءبىلىم كەڭەسى دە مەنى ايامادى. «ەتىستىك»، «سارسەندەمە» دەگەن جالالاردى اكەپ جاپتى ماعان. بۇيىرماسىن ءبىزدىڭ ارامىزدا مۇنداي قاتتى سوعىلعاندار تۋعالى بولىپ كورگەن ەمەس. نە امالىڭ بار؟ قۇداي باسقا سالعان سوڭ كونىپ وتىرمىز. كىتاپتارىندا، گازەتتەرىندە ماعان كورسەتپەگەن قورلىقتارى تاعى جوق.
«قازاقىلاندىرۋ» ءبىر پالەسى شىقتى دا كورىگەن كۇنىم بۇرىنعىدان دا قاراڭ بولدى. بىردەمەنى بۇتىپ-شاتىپ جازدى دا مىنە، سەنى قازاقىلاندىردىق دەيدى. جاقىندا قازالى دەگەن قالادا «كارەپاتيب» دەگەن ءبىر كۇن بولىپ، جۇرتتىڭ ءبارى جەلىگىپ كوشەگە شىقتى. ۇيالعانىمنان كىرەرگە تەسىك تابا المادىم. قولدارىنداعى قىزىل تۋىنا سونداعى جازعانى مىناۋ: «ارزان تاۋارا دە دەبەنگە ءھام اۋىلدارعا ارزان استىت جۇمىسكەرلەر كەتۋبى جاقسۋ. نازىققاندا امال بي لەلدىك جەككەۋلە-ك پل! جوعارەلاتۋنا كەرەك كانۋن ەسامكلدىڭ ارزانداۋىعا تاۋارلەردە وسەمەن جەگەرە ۋكتابر ىڭقلاب».
مىنە، جۇرتىم، مەنى قازالىنىڭ «قازاقىلاندىرعانداعىسى» وسى». جاساعان-اي، و مۇنداي دا قازاقىلاندىرۋ بولادى ەكەن!
ەندى قايتەمىن؟ بۇل مۇڭىمدى كىمگە ايتامىن، كىمگە شاعامىن!..
مەنىڭ ويلاپ-ويلاپ تاپقانىم - جالاۋ جولداس سەن بولدىڭ. سەن وكىمەت باسىنداعى اقساقالىمىز ەدىڭ. سەن ناعىز قازاتىڭ بەل بالاسى ەدىڭ. سەن ادىرايعان اداي ەدىڭ. مۇڭىمدى مەن جالعىز-اق ساعان شاعامىن. وزگە كامەسيالاردىڭ كوبىنە سەنبەيمىن. ولاردان دا جاقسىلىق كورىپ جۇرگەنىم جوق. گازەتكە ارناعان سوزدەرىن سۋسىلداتىپ ورىسشا جازادى دا شالا-شارپى ءتىلماشتارىنا اۋدارتىپ جانىمدى شىعارا جازدايدى. «تاستى جاپالاققا ۇرسا دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقتى تاسقا ۇرسا دا جاپالاق ولەدى» دەگەندەي ءباز باياعى مەنىڭ سورىم.
جالاۋجان، مەن ساعان جالىنام، «اۋىل ءتىلىن» شىعارامىن، گازەتىم ناعىز اۋىل تىلىمەن، تازا قازاق تىلىمەن جازىلادى دەگەندە ءىشىم جىلىپ كەتەدى. مۇنىڭا تىلەكتەسپىن. جورتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ ماركس لەنين بولسىن، سەنىڭ نە كەرەگىڭە مەن دايىنمىن. بىراق مەنى قورعا، تازا ساقتا، كورىنگەن ءتىلماشتارىڭا تاعى دا قور قىلما. اسىرەسە، قازاقلى سىقىلدىلاردىڭ «قازاقىلاندىرعانىنان» قورعا. ازار كومەنەس بولىپ كەتسەڭ دە اتا-باباڭ قازاق ەدى عوي، مەن سولاردىڭ ءتىلى ەدىم عوي نە جازىعىم بار، ايا مەنى!
«اباي-اقپارات»
