لاتىنعا وتەمىز. ەلباسى وسىلاي دەپ كەسىپ ايتتى. حالىق تا قولداپ وتىر. «كەلىسىپ پىشكەن تون، كەلتە بولمايدى» دەگەن قازاق ماقالىنا ساي ەل اراسىندا تالقىلاۋ دا قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. سوعان سايكەس، سوڭعى نۇسقا بويىنشا جۇرگىزگەن ءوز زەرتتەۋلەرىمنىڭ قورىتىندىسىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن:         

11 قىركۇيەكتە قر پارلامەنت ماجىلىسىندە تانىستىرلعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا 25 ءارىپ، 8 ديگراف بەرىلگەن. قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەكىنشى نۇسقاسىندا 32 ءارىپ، ونىڭ توعىزى اپوستروفپەن بەلگىلەنگەن.

ءبىرىنشى نۇسقاداعى قازاقى ارىپتەردى تولىقتاي لاتىن الىپپەسى مەن پەرنەتاقتاعا تاۋەلدى ەتىپ «ءا» – اە، «ءو»-وە، «ءۇ» – ue بولىپ، ديگرافپەن بەلگىلەنۋى ءبارىمىز ءۇشىن توسىن جاي بولىپ، كوپشىلىككە دا، ماعان دا ۇناعان جوق. جاسىراتىنى جوق، مىنا نۇسقانى جاساعان قازاقتار ما، الدە باسقالار ما دەگەن ويعا قالعانىمدى دا جاسىرمايمىن. سەبەبى، قازاقي سوزدەردىڭ ءبارى بۋىنعا بولىنەتىنى، ءبىر بۋىندا مىندەتتى تۇردە ءبىر داۋىستى دىبىستىڭ بولۋى ءتيىس ەكەنى، سوندىقتان ەكى داۋىستى دىبىستى قوسارلاۋعا بولمايتىنى كىم-كىمگە دە بەلگىلى ەمەس پە؟  ابىروي بولعاندا بۇل نۇسقا  قابىلدانبادى.

تۇسىنىكتەمە: بۋىن دەپ قازاق، ءبىر داۋىستى جانە ءبىر داۋىسسىز دىبىستان تۇراتىن سوزدەردى ايتادى. داۋىستى دىبىس - ەر ادام، داۋىسسىز دىبىس - جولى جىڭىشكە ايەل ادام دەگەندى بىلدىرەدى. ەكى داۋىستى دىبىستىڭ قوسارلانىپ تاڭبالانۋى، بۇل ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ازعىندىعى شەكتەن شىققاندىعى ءۇشىن اللانىڭ قاھارىمەن جەر بەتىنەن الاستالعان لۇت قاۋىمىنىڭ ۇرپاقتارىمىز دەپ مويىنداعاندىعىمىزدى بىلدىرگەن بولار ەدى. بۇل سوڭعى كەزدەردەگى «گەندەرلىك ساياساتتىڭ» جەمىسى قۇرمانعازى اتامىز بەن پۋشكيندى ءسۇيىستىرىپ، ايەل مەن ايەلدىڭ، ەركەك پەن ەركەكتىڭ جۇپتاسۋلارىن زاڭدى تۇردە بەكىتكەن بولىپ شىعار ەدىك.  مەن مۇنى ءبىرىنشى نۇسقاعا قايتا ورالۋعا مۇلدەم بولمايتىنىن ەسكەرتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن.

ەكىنشى نۇسقا، بىرىنشىگە قاراعاندا ءبىرشاما جاقسى بولىپ، ديگرافتاردان تازارىپتى. بىراق بۇل جوباداعى 9 تاڭبانىڭ  ۇستىنە قويىلعان ءۇتىر بەلگىلەردىڭ (اپوستروف), سوزدەر مەن سويلەمدەردىڭ استى مەن ۇستىندە تىم كوبەيىپ كەتۋى كوكەيىمىزگە قونىپ تۇرعان جوق. بۇل تاڭبامەن جازۋ ءبىر سوزدەگى ارىپتەردىڭ اراسىن اشىپ، جىپىرلاعان «ۇتىرلەرگە» تولتىرىپ جىبەرەدى جانە 9 ءارىپ 18 تاڭبانىڭ ورنىن يەمدەنەدى. مىسالى،  ا’n’gime (اڭگىمە), s`yn`g`a (شىڭعا), o`n`es` (وڭەش),  tay`yn` (تاۋىڭ), u`n`girs`ik (ۇڭگىرشىك), s`es`y`s`i (شەشۋشى) بولىپ، ارىپتەردىڭ اراسى اجىراپ كەتەدى.

تۇسىنىكتەمە: قازاقتىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە) سول ءسوزدىڭ اتاسىنىڭ ەسىمى ساقتالادى. ءبىز قازىر ونى «اۆتورلىق قۇقىق» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. ال، سويلەمدەر بولسا، وسى سوزدەردىڭ تىركەسىنەن جاسالىپ، ولاردىڭ اراسى مەن سوڭىنا: ءۇتىر، نۇكتە، ءۇتىر-نۇكتە مەن قوس نۇكتەلەر سياقتى تىنىس بەلگىلەرى قويىلادى.

«ءۇتىر» مەن «نۇكتەنىڭ» شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، «ءۇتىر» دەگەنىمىز ۇلى جاراتۋشى اللانىڭ ادامزاتقا جىبەرگەن ھۇد جانە لۇت پايعامبارلاردىڭ ەسىمى بولسا، قوس نۇكتەمىز - قوساي نۇق اتامىزدىڭ اتى مەن تەگىن بىلدىرەدى. «سونداي-اق، اد ەلىنە باۋىرلارى ھۇد (جىبەردىك)» (قۇران كارىم «ءاز-اراف» سۇرەسى 65 ايات). لۇت قاۋىمى ازعىندىقتىڭ سالدارىنان اللانىڭ قاھارىنا ۇشىراپ جەر بەتىنەن الاستاتىلعان قاۋىم. قارا: (قۇران كارىم «ءان-ءنامل» سۇرەسى 54-58 اياتتار). ءبىر سويلەمنىڭ ىشىندە بىرنەشە ءۇتىردىڭ بولۋى، وسى پايعامبارلار مەن قاۋىمدارعا بايلانىستى بەلگىلەنگەن.

تاعى قايتالايمىن. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسپايدى. ھۇد پەن لۇتتىڭ ءسوز ءتۇبىرى – ۇد،  ۇت  ء(ۇت), ياعني ءۇتىر،  نۇق – نۇكتە، ياعني نۇق اتا، ال قوساي نۇق – قوس نۇكتە. بۇكىل ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىلعى عۇمىرى ءسوز، سويلەم جانە تىنىس بەلگىلەرىمەن ومىردە قالاي بولدى، جازۋدا دا تۋرا سولاي جازىلعان. ءبىر سويلەمنىڭ ىشىندە بىرنەشە ءۇتىر قولدانىلسا، ول  كۇردەلى سويلەم دەپ اتالادى. سويلەم اراسىنداعى وزگەشەلىگى بار سوزدەردىڭ اراسىنا، تۋرا لۇت پايعامبار قاۋىمى كەزىندەگى سياقتى ءۇتىر قويىلادى. ول قىرعىندا ادام بالاسى تۇگەل قىرىلعان جوق، جارتىسى ءتىرى قالىپ ءومىر ارى قاراي، تۋرا سويلەمدەگىدەي بولىپ جالعاسىپ كەتتى. ال، نۇق پايعامبار زامانىندا، اتامىزدىڭ كەمەسىنە مىنگەن ونىڭ ءوزى مەن وتباسى جانە مۇسىلمان بولعان ازعانتاي ادامنان باسقالارىنىڭ ءبارى تۇگەلدەي توپان سۋعا قارىق بولعاندىقتان  قىرعىنعا ۇشىراپ، ول ەلدىڭ كوشىنە نۇق اتامىزدىڭ ەسىمىمەن سوڭعى نۇكتە قويىلدى. الايدا، ول «كوشتى» ادام اتانىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى قوساي اتامىزدىڭ ۇرپاعى نۇق پايعامبار قاۋىمى جالعاستىرىپ كەتتى. قوس نۇكتە مەن قوساي نۇقتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسى. قوساي اتتى رۋدىڭ قازاقتىڭ جانە وزگە دە كوپتەگەن ەلدەردىڭ ءبارىنىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىندەرىنىڭ سىرى وسى. «قوسايدان جولداسىڭ بولسا، جولىڭ بولادى» دەگەن قازاق ماقالىنىڭ دا سىرى وسى. قوساي نۇققا جولداس بولىپ كەمەگە مىنگەندەردىڭ جولى بولىپ، امان قالدى. قالعانى تۇگەلدەي اپاتقا ۇشىرادى. قوسايدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «وس»، ياعني وزەك. جەر ءوز وسىندە اينالادى.

دەمەك، ازعىندىقتىڭ سالدارىنان جەر بەتىنەن الاستاتىلعان لۇت قاۋىمى اتاۋىن توبەگە شىعارىپ، تاڭبالاردىڭ ۇستىنە قويۋعا مۇلدەم بولمايدى.  جاڭا ءالىپبي ءۇشىن اپوستروف بەلگىلەرى وسىنداي سەبەپتەرمەن ءتيىمسىز جانە ول شەجىرە-تاريحقا ساي كەلمەيدى.

سوڭعى نۇسقا دا قازاققا تيەسىلى 31 دىبىس-تاڭبا دا 3 ءارىپ: «ف»، «چ»، «ۆ»  ارتىق، ال ەكى تاڭبا «ي» جانە «ھ» دىبىس تاڭباسى جەتىسپەيدى.

تالقىلاۋ بارىسىندا، «ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان ورتاق سوزدىك قوردا ف، چ، ۆ ارىپتەرىمەن جازىلاتىن سوزدەر مول» دەگەن ۋاجدەر ايتىلۋدا. ەگەر ءبىز بۇگىن «ف»، «چ»، «ۆ»-لاردى قيماساق، ەرتەڭ «شش»، «تس»، «يا»، «يۋ»، «ە»، «يو»-لاردى الىپبيىمىزدەن ىزدەيتىن بولامىز.

جاڭا نۇسقاداعى Ff (ف), س’س’ (چ), جانە Vv (ۆ) تاڭبالارى بوسقا تۇر. بۇل دىبىس تاڭبالار كيريلگە دەيىن انا تىلىمىزدە قولدانىستا مۇلدەم بولماعان. كەيبىر كىرمە سوزدەردە بولماسا قازىردە قولدانىلمايدى دەسە دە بولادى. ف-نىڭ ورنىنا پەرنە، پەردە دەگەندە كەلەتىن «پ» تاڭباسى، چ-نىڭ ورنىنا «ش»، B-نىڭ ورنىنا «ب» تاڭبالارى تۇر. دەمەك، بۇل تاڭبالاردى سول بۇرىنعىشا تاڭبالاپ، قازاقتىڭ انا ءتىلىن بۇزىپ سويلەگىسى كەلەتىندەرگە سولاي دىبىستاي بەرۋلەرىنە ابدەن بولادى. جانە بۇل تاڭبالار قازاقي اۋەزدى جوعالتىپ الۋىمىزعا عانا قىزمەت جاساپ تۇر. سەبەبى، بۇل دىبىستار قازاقتىڭ ءتول اۋەزىندە «پ»، «ش»، «ب» دەپ ايتىلادى. قازاقتىڭ ءتول اۋەنىن ۇيرەنە الماي «اكتسەنتپەن» سويلەيتىندەرگە ارنايى دىبىستىق تاڭبا بەلگىلەۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.

بۇل دىبىس تاڭبالاردىڭ ءبارى تورىمىزدە 70 جىلدان استام تايراڭداعان كىرمە ارىپتەر. بىرەۋىن قالدىرساق، قالعانى دا سۇرانادى. ەلباسىمىز ايتقانداي، جاڭعىراتىن بولساق، الىپپەمىزدە تولىقتاي جاڭعىرتايىق دەگىم كەلەدى. اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، كىرمە دىبىستاردى جاڭا الىپبيىمىزدەن تۇبەگەيلى الاستاۋىمىز كەرەك.

جاڭا نۇسقاداعى اكە دەگەندە كەلەتىن «ءا» ءارىبىن، اتا دەگەندە كەلەتىن ا-مەن (ۇستىنە ءۇتىر قويىپ) تاڭبالاۋ دۇرىس بولمايدى. بۇل قازاقتىڭ تەكتىك شەجىرەسى مەن  ءسوز جاساۋ جۇيەسىنە سايكەس كەلمەيدى. قازاق بالاسى اكەسىن  اتا دەپ ەشقاشان ايتپاعان. بۇلار ەكى بۋىن ۇرپاق. سوندىقتان اكەگە بۇرىندا دا بولەك تاڭبا بەرىلگەنى سياقتى، قازىردە بولەك تاڭبانى ەنشىلەۋى ءتيىس. ال، اكە دەگەندى بىلدىرەتىن «ءا» تاڭباسى لاتىندا نەگە جوق دەيتىن بولساڭىزدار، لاتىن الىپپەسى قازىرگى عىلىمي تىلمەن ايتقان دا پاتريارحات ەمەس، ماتريارحاتتىق جۇيە دە دۇنيەگە كەلگەن. ولار وتباسىلىق جۇيە دە ەمەس، توپتاسىپ عۇمىر كەشكەندىكتەن اكەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بولعان، ياعني ادامدار تەك قانا انالارىن بىلگەن. ويلانىپ كورىڭىزدەر، بىزگە وسى قاعيدا كەرەك پە؟

قازاقتىڭ اتا دەگەندەگى «ا»، ەر دەگەندەگى «ە»، ىلىك دەگەندەگى «ءى»،  اكە دەگەندەگى «ك»، وتان دەگەندەگى «و»، توعىز (تولىپ، تولىسۋ) دەگەندەگى «ت»  تاڭبالارىن قالدىرعاندا، قازاقتىڭ باسقا تاڭبالارىن قالدىرۋعا بولمايدى دەگەن قاعيدا كوكەيگە قونىمسىز. دەمەك، لاتىن ارىپتەرىنە سايكەس كەلمەيتىن تاڭبالاردى سول بۇرىنعى قالپىندا قالدىرا بەرۋگە ابدەن بولادى.

جاڭا جاسالاتىن الىپپە كىرمە دىبىستاردان ارىلىپ، نەگىزىنەن «ءبىر دىبىس – ءبىر ارىپتىك» ەرەجەنى ساقتاۋى ءتيىس. قازاق قازاق بولعالى قازاق حالقىندا «ءبىر دىبىس، ءبىر ءارىپ» قاعيداسى بولعان. قازاقتىڭ ءبىر دىبىسىنا، ءبىر ءارىپ بەلگىلەسەك، قازاقتىڭ انا ءتىلىن بالالارىمىزعا دا، وزگە تىلدىلەرگە دە ۇيرەنۋ دە، وقۋ دا، جازۋ دا جەڭىل بولادى.

جاڭا نۇسقاداعى ارىپتەردىڭ ورنالاسۋى 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-د، 5-ە، 6-ف، 7-گ، 8-ع. 9-ح مەن ھ، 10-ءى، 11-ي يەن ي، 12-ج، 13-ك، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19-ءو، 20-پ، 21-ق، 22-ر، 23-س، 24-ش، 25-چ، 26-ت، 27-ۇ، 28-ءۇ، 29-ۆ، 30-ى، 31-ۋ، 32-ز قازاقتىڭ انا ءتىلىنىڭ شەجىرە-تاريحىنا ساي كەلمەيدى. بۇل نۇسقا دا سوڭعى 32-ءشى تاڭبا «ز» مەن اياقتالىپ، قازاق دەگەن ەڭ ەجەلگى ۇلتتىڭ وزىنە دە، ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دە سوڭعى نۇكتەنى قويىپ تۇر.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلعان مىنا ەكىنشى نۇسقا دا ەلباسىمىز ايتقان «رۋحاني جاڭعىرۋعا» ساي كەلىپ تۇرعان جوق.

قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن 42 ءارىپتىڭ ورنالاسۋ رەتى مىناداي: 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-ۆ، 5-گ، 6-ع، 7-د، 8-ە، 9-يو(يو) 10-ج، 11-ز، 12-ي، 13-ي (قىسقا ي), 14-ك، 15-ق، 16-ل،17-م، 18-ن، 19-ڭ، 20-و،21-ءو، 22-پ، 23-ر، 24-س، 25-ت، 26-ۋ، 27-ۇ، 28-ءۇ، 29-ف، 30-ح، 31-ھ، 32-تس، 33-چ، 34-ش، 35-شش، 36- (ايىرۋ بەلگىسى), 37-ى، 38-ءى، 39- (جىڭىشكەلىك بەلگىسى), 40-ە، 41-يۋ، 42-يا. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كيريل الىپپەسىنىڭ سوڭى «يا (ورىسشاسى مەن)» دەگەن دىبىس-تاڭبامەن سوڭعى نۇكتەنى قويىپ،  قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا دا، ۇلتتىق بولمىسىنا دا، ۇلتتىق مادەنيەتىنە دە، انا تىلىنە دە مەن سوڭعى نۇكتەنى قويدىم دەپ تۇر.

ەندى وسىنداعى ەجەلگى قازاق تا قولدانىستا بولماعان، زورلىقپەن ەنگىزىلگەن 11 ءارىپتى الىپ تاستاساق، مىناداي بولىپ شىعار ەدى:

ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراعىن ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن قازاقتىڭ تەكتىك شەجىرەسىندە ادامزاتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ەسەيۋى، كەمەلىنە كەلۋى مەن تولىپ، تولىسۋى دىبىستىق تاڭبالار جانە ساندارمەن بەلگىلەنىپ ءبارى قاتار ورىلەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19-ءو، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24-ۋ، 25-ۇ، 26-ءۇ، 27-ح، 28-ھ، 29-ش، 30-ى، 31-ءى  دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز.  ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاندىعىنىڭ  قولدانعان دىبىستىق  تاڭبالارى وسى. بۇل تاڭبالار الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز ءالىپبي الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىن انىقتايتىن قۇرال.

كىتاپحاناعا بارا قالساڭىز قاجەت ادەبيەتتەر ءتىزىمى ءالىپبي قاتارىمەن رەتتەلىپ، جينالادى. بۇل كەلۋشىلەر مەن كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن دە وتە ىڭعايلى. ءالىپبي تىزبەگىمەن مەديتسينالىق كارتالار جيناقتالادى. ناۋقاستىڭ اۋرۋ تاريحى جايلى حابار ونىڭ فاميلياسىنىڭ العاشقى ءارىبى بويىنشا تىزىمگە ىلىنەدى. اتلاس (كارتا), تەلەفون كىتاپشالارى، كۇندەلىك، قالا، ايماق اتتارى تۇگەلدەي الىپپە تىزبەگىنە باعىنادى. ءتىپتى، ۇيالى تەلەفونىمىزداعى الامداردىڭ اتى-جونىنە  دەيىن الىپپە قاتارىمەن تىزىلەدى.

الەمنىڭ بارلىق ەلىندە، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ءتيىستى بازالارداعى اقپارات وسى زاڭدىلىق نەگىزىندە ساقتالادى، انىقتالادى. ارىپتەر ءالىپبي قاتارىمەن دە جانە ادامزاتتىڭ اتا تەك شەجىرەسىنە دە ساي بولۋعا ءتيىس.

ەگەر ءبىز وسى تاڭبالاردىڭ ورنىندارىن قالاي بولسا، سولاي اۋىستىرىپ قويا بەرەتىن بولساق، جاڭا ەنگىزگەن الىپپە ءبىزدى قازاقي بولمىسىمىزدان اجىراتىپ وزگە ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت جاسايتىن بولادى. سوندىقتان، جوعارىدا كورسەتىلگەن ءاربىر دىبىس-تاڭبانىڭ  دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن، سىرىن، ءمانى مەن ماعىناسىن  بۇكىل قازاق بالاسىنا اتا شەجىرەمىزبەن  سالىستىرىپ زەرتتەۋدى ۇسىنامىن! بۇل ىسكە تاريحشى عالىمدار بەل شەشىپ ارالاسۋعا ءتيىس.

جاڭا الىپپە دە «ح» مەن «h» دىبىستارىن ءبىر تاڭبا رەتىندە قوسارلاپ بەلگىلەگەن. اقيقاتىندا بۇل ەكەۋى ەكى ءتۇرلى دىبىس. ءتىپتى ەكەۋىنىڭ دىبىستالۋىندا دا، ماعىنالارىندا دا ايتارلىقتاي وزگەشەلىك بار.

«ح» تاڭباسى گ،ع،ك،ق توبىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. «ح» دىبىس-تاڭباسى انا تىلىمىزدە بەرىك ورىن العان: مىسالى،  حان، حاندىق، حانشا، حانىم، حانشاتىر،  حالىق، تاريح، تاريحشى، تاريحات،  حات-حابار، حاتشى، سۇحبات، جاتاقحانا، ساحنا،  ساحارا، مۇحيت، حال-جاعداي، رۋح، رۋحاني، رۋحانيات، حاق (حاقتان تىلەك تىلەۋ), قاھان، داستارحان، حالايىق، ساياحات، ماحاببات، شاحناما، ارحەولوگيا، عيباداتحانا، اسحانا، تويحانا، كىتاپحانا، ءدارىحانا، ارحار، راحات، احۋن ت.ت. جانە سونىمەن قاتار ادام، ەل، جەر-سۋ اتاۋلارىندا: نۇح، حۇن، حۇننۋ، حازار، قاراحان، بۋراحان، حورەزم، ماحمۇت، سۇلتانماحمۇت، احمەت، قوجاحمەت، ءابدىراحمان، حايدار، مۇحامەدجان، حاميت، ءازىرحان، ءاز-زاحير، جۇماحان ت.ت. بولىپ كوپتەپ قولدانىلادى. دەمەك، قازاق ءالىپبيىن «ح» تاڭباسىنسىز كوز الدىمىزعا ەلەستەتە دە المايمىز.

«h» ءارپى انا تىلىمىزدەگى ورنى ەرەكشە تاڭبالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.  بۇل دىبىس-تاڭبادان مىناداي ايرىقشا ماعىنالى سوزدەر جاسالادى: ھا، ھە، ءھا (وسى ۇشەۋىنەن باسقا «h» دىبىسىنان باستالاتىن ءسوز جاسالمايدى), اھا، ەھە، وھو (تاڭدانىس), جانە ءھام (جالعاسى) ال ءسوز اراسىندا ءباھادۇر (باتىر), قاھار، قاھارلى، قاھارمان، جاھان، جاھاندانۋ، جيھاز، شاھار، جيھانگەر، ماۋرەنناھر، گاۋھار، گاۋھارتاس، يبراھيم، ايداھار، ءماشھۇر ت.ت. بولىپ كەزدەسەدى. مىسالى: «ادام بولسام جيھاننان» («مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 99 بەت). «ءھامما جاھان، ادامزات، ...ھاۋا-انادان ايىرىپ» (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى 1996. 287,351 بەتتەر). «مەككە دەگەن شاھاردا دۇنيەگە كەلىپتى». (ى.التىنسارين «مۇسىلماندىقتىڭ تۇتقاسى» 19 بەت). «اد ەلىنە تۋىستارى ھۋدتى جىبەردىك» (7.اعراف-65). «عالامعا ءماشھۇر اتتارىڭ» (ۇزاقباي جىراۋ). ھۇد، ءجاھيل، ءماشھۇر ء(جۇسىپ) ادام اتتارى ت.ت. ءۇش سانى نۇق پايعامباردىڭ تەگى قوساي رۋىنىڭ ساندىق اتاۋى. ارينە سولاي، ادامزاتتى تۇگەل جويىلۋدان امان الىپ قالعان قوساي نۇق اتامىزدان اسقان قاھارمان بولۋى مۇمكىن بە؟ مىنە قازاقتىڭ ەشبىر ەلدە جوق، وسى ەرەكشە «ھ» دىبىسى نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەنىن ايشىقتاپ كورسەتەدى. وسى ءۇش سوزدە، قارت قازاقتى نۇق پايعامبارداي ۇلاعاتتى ۇلدى دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيەلەگەنى ءۇشىن  «قاھارمان» دەپ ۇلاعاتتاۋ، «اھا، ەھە، وھو» دەپ ولاردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنۋ جانە ولاردىڭ ارتىنىڭ «ءھام» دەپ جالعاسىپ جاتقانىن كورسەتۋ بار. قايران اتالارىم! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. بۇدان اسقان دانالىق بولار ما؟ سول ءۇشىن دە عوي، سىزدەردىڭ قاس بي (كاسپي) اتانىپ جۇرگەندەرىڭىز.

قازىرگى لاتىن ارىبىندە دە،  وتۋگە بايلانىستى ۇسىنىلىپ جۇرگەن جوبالاردىڭ ەشقايسىسىن دا بۇل تاڭبا جوق. بۇل دۇرىس بولمايدى. بۇل تاڭبا قالۋعا ءتيىس. مۇنى قوسپاي الىپ تاستاۋ، بۇل ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ التىن ارىپپەن جازىلعان ۇلى تاريحىنىڭ ءبىر پاراسىن جىرتىپ الىپ، وتقا لاقتىرعانمەن بىردەي دۇنيە.

ۇستىنە ەلىمىزدىڭ اسقان قاھارماندارى وتىراتىن «التىن تاقتىڭ» بەينەسىندەگى «ھ» تاڭباسى وتە ءساتتى جاسالعان. بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟

«ھ» تاڭباسى قازاق الىپ ءبيىنىڭ قۇرامىندا قالۋعا ءتيىس. دەمەك، قازاقي دىبىس-تاڭبالاردىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قوسىپ، تاڭبالاردى قالاي بولسا، سولاي سىزا سالۋعا بولمايدى. بۇلاي جاساۋ اتا تاريحتان بەزگەن ماڭگۇرتتەردىڭ ءىسى بولىپ شىعادى.

قازاق الىپپەسىنەن بۇل تاڭبانى الىپ تاستاۋ قازاق بالاسىنىڭ ەلگە ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەن قاھارماندارىن، ءباھادۇر-باتىرلارىن، ەل بيلەگەن حاندارى مەن قاھاندارى سياقتى ەلىمىزدى ءىنجۋ، مارجان - گاۋھارلارىنان اجىراتىپ توبىرعا اينالدىرىپ جىبەرەدى جانە ولاردى قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنان اجىراتۋعا قىزمەت جاسايدى. جانە ءبىزدىڭ نۇق قاۋىمىنىڭ قاراشاڭىراعىن ساقتاي الماي ايدالاعا قاڭعىپ كەتكەنىمىزدى بىلدىرەدى.

«ي مەن ي-ءدى» I-ءنىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ءۇتىر (اپوستروف) قويىپ بەلگىلەۋ دە شەجىرە-تاريحقا ساي كەلمەيدى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقتى «ءۇش انالى قازاق» دەپ اتايدى. ەجەلگى قازاقتىڭ  دىبىستىق تاڭبالارىنىڭ  بەس تاڭباسى: ءبىرىنشى بۋىن 10.ي، 11.ي; ەكىنشى بۋىن 16.ن; ءۇشىنشى بۋىن 29.ى، 30.ءى دەگەن تاڭبالار بالاسى (ۇلى، قىزى), ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل جوعارى دا ايتقانىمداي، قازاق بالاسىنىڭ ءۇش كەزەڭدەگى ءۇش انادان تۋعان ۇرپاقتارى دەگەندى بىلدىرەدى.

ءبىرىنشىسى، (10.ي، 11.ي) ءبىز قازاقتار ەڭ العاشقى قاۋىم ادام اتانىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىمىز، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرىمىز  دەگەن ءسوز. ەجەلگى شىعىس عۇلامالارىنىڭ بارلىعى قازىرگى «وۆ» پەن «ەۆ» جانە «يچ»-تەردىڭ ورنىنا وسى «ي» مەن «ي»-ءدى قولدانعان.

مىسالى: احمەت جۋگىنەكي (ادەبيەت تاريحىندا «شىندىق سىيى» داستانىمەن ءمالىم), ءابۋ ءناسىر ءال فارابي، ماحمۋد قاشقاري، ءال بۋحاري، ءابۋ رايحان ءال بيرۋني، حاكىم اتا سۇلەيمەن باقىرعاني، الىشەر ناۋاي، پەرداۋسي (شاحناما), ءابدىراحمان ءجامي (پارسى-تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى), مۇحاممەد شايباني (جوشى حاننىڭ ۇرپاعى), سايفي ساراي، حايدار رازي، قادىرعالي جالايري، فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قاشقار حانى ابۋباكىر دۋلاتي ت.ت. بولىپ ەسىم ءسوزدىڭ ءسوز سوڭى، «ي»، «ي» دىبىستارىمەن اياقتالسا، ۇلى، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. وسى جەردە ءسال دە بولسا وتكەن تاريحتان حابارى بار ادامداردىڭ ەسىنە سالا كەتەيىن ەجەلگى، اسىرەسە بىزگە كوبىرەك بەلگىلىسى ورتا عاسىرلىق ۇلى عۇلامالاردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك اتا تەگى وسىلاي جازىلعان. بۇل قاعيدا قازاقتا كۇنى بۇگىندە قولدانىستا بار. مىسالى، مۇستافا شوقاي، انەس ساراي، حاليپا التاي، يسلام جەمەنەي، سابىر اداي، وردالى قوساي، اقىلبەك جەمەنەي، تۇڭعىشباي ال تارازي، قايرات مامي... دەمەك ادام ەسىمدەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا «ي، ي» ءارىبىن جالعاساق ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.

«فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي

ناۋاي، ساعدي، فەرداۋسي،

قوجا حافيز – بۋ ءھامماسى

مەدەت بەر شاعيري فەردياد» دەگەن اباي اتامىزدىڭ سوزىندە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي اتتارى اتالعان التى اقىننىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭى «ي» دىبىسىمەن اياقتالادى دا، سوڭعى قوجا حافيزدە اتاسىنىڭ (رۋىنىڭ) ەسىمى ءبىرىنشى، ەكىنشى بولىپ ءوز اتى ايتىلادى، الشىن ءجالاڭتوس،  قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، كەتە ءجۇسىپ، جانىس تولە بي، ەسكەلدى سۇگىر ت.ت. دەگەن سياقتى.

ەكىنشىسى، 16-شى ورىندا تۇرعان «ن» دىبىس-تاڭباسىنىڭ مىناداي ماعىناسى بار:

ن – نا، ءنا، نە، نو، ءنو، نۋ، نۇ، ءنۇ، نى، ءنى. ون ءتۇبىر (بۋىن) ءسوز. نان، نار، ناي، ناۋا، ءنال، ءنار، ءنان، نە زات؟، نەمەرە، نەمەلتاي، نوي، نوعاي، نوقات، نويان، نۋلى جەر، نۇق، نۇرا، نۇكتە، نىسان، ءنىل ت.ت. مان اتا ەسىمىنىڭ سوڭعى «ن» دىبىسى بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، سارين (سارىنىڭ بالاسى), مايلين (مايلىنىڭ بالاسى), مۇستافين، سەرالين، ءسايفۋللين، ماعاۋين، مامين، كارين، نىعماتۋللين  ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي الىپ ءبيدىڭ ەكىنشى جارتىسى جەر بەتىن تۇگەل باسقان توپان سۋدان امان قالعان نۇق پايعامباردىڭ (كوشىمەن)  باستالىپ وتىر.

مان (15-1-16). دەمەك، ادام اتا ەسىمىنىڭ سوڭعى «م» دىبىسىنان باستالىپ، مان ەسىمىنىڭ قاق ورتاسىنا «ا» دىبىسىن قويىپ، ادام اتانىڭ ءىزىن جالعاستىرىپ تۇر. بۇل نۇق پايعامبار قاۋىمى توپان سۋدان امان قالعان ادام اتا قاۋىمىن تولىق قامتيدى دەگەن ءسوز.

ءۇشىنشىسى، (29.ى، 30.ءى) نۇق پايعامباردان كەيىنگى الاشتىڭ (التى الاشتىڭ) ۇرپاعى. بۇل بۇگىنگى ۇرپاق. قازاقتاردىڭ الاش، التى الاش، الشىن، دەپ اۋىزدارىنان تاستامايتىندارىنىڭ سىرى وسى.

مىسالى، داۋلەتالى جارى، توقتامىس جارى، اكىم تارازى، قاجى قۇسايىن شەرازى (جاساۋي كەسەنەسىن سالۋشى شەبەر), بورتە ءبورى (ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتاسى), ابۋباكىر كەردەرى، قادىر مىرزا ءالى ت.ت.

سوڭعى ەكى «ى» مەن «ءى» دىبىستارى  ولاردىڭ جالعاسى بار دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ەكى تاڭبانىڭ بىزگە ايتىپ تۇرعانى «ءبىر رۋلى ەل» تولىپ، تولىسىپ ۇلتقا اينالىپ اتا جۇرتتان (قازاقتان) ەنشى الىپ «ى» مەن سىرتقا شىعا الادى، بىراق  اداسىپ، اداسىپ «ءى» مەن ىشكە قايتا كىرەتىنىن ايتىپ تۇر.

جاڭا نۇسقاداعى ونىنشى بولىپ تۇرعان «ي مەن ي» تاڭبالارى مىناداي سەبەپتەرمەن بولەك تۇرۋعا ءتيىس:

«ي» – ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى دەگەن ءسوز.

مىنا دىبىستىڭ كەرەمەتى «ي»-دەن باستالىپ، وعان «ا» دىبىسى جالعانىپ بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ونىنشى بۋىنداعى بالاسى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ي-ءدىڭ الدىنا ا-نى سالىپ،  «يا، يا، يا-ا-ا-ا-ا» دەپ اقىراتىن جالعىز عانا ەسەك دەگەن جانۋار بار. ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسەكتەن ميسىز ماقۇلىق جوق دەيتىندەرى وسىدان. ەسەكتىڭ كۇشى ادال بولسا دا، ەتىنىڭ ارامعا شىعارىلعانىنىڭ نەگىزگى سىرى دا وسى.

1.ءيا ء(ازيا، قيان، قازاقيا), 2.يب (يبا ساقتاۋ), 3.يگ (يگى ىستەر جاساۋ), 4.يد ء(يدى، باسىن ءيدى، مويىندادى), 5.يە (اۋلەتكە يەلىك ەتتى), 6.يز (باسىن يزەدى، ماقۇلدادى), 7. يك (يكەمنە كەلدى), 8.يل (يلەۋ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋى), 9.يم (يمان، يماندى ادام، يمەنۋ), 10. ين (يناباتتى ادام، ينە), 11.ير (يرەك، يرەتىلۋ), 12.يت (يت ەلى (يت باققان ەل), يتەلگى), 13.يش (يشارا ءبىلدىرۋ), 14.يى (يىق تىرەسۋ), 15. ءيى ء(يىن، ءيىلۋ).

ءبىز «ي» تاڭباسىنىڭ تاريحتاعى ورنىن ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى ازيا اتاۋىنان ايقىن كورەمىز. ەل اتىمىز قازيا مەن قازاقيانىڭ تۇبىرىندە ازيا تۇرعانىن باعامداۋعا ءتيىسپىز.

ءيا (الدىنداعى 10 بۋىن اتالاردى  راستايدى، ماقۇلدايدى), يبا (ولاردىڭ الدىندا يبا ساقتايدى (ىزەت بىلدىرەدى), اتادان قالعان دۇنيەگە يە بولۋدى  يگەرەدى، يگىلىك ىستەردى جاسايدى، ۇرپاقتارىن يماندى بولۋعا تاربيەلەيدى ت.ت.

«ي» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان، ەكى باعانا، ياعني ۇل مەن قىز، اتا مەن انا سياقتى باسى مەن بەلىنەن ەمەس، ۇلدىڭ اياق جاعى مەن قىزدىڭ باس جاعىن جالعاپ تۇر. جانە قىز بالا ەكىنشى بولسا دا، ونىڭ دارەجەسى ۇلدان بيىك ەكەنىن جانە قازاق قىزدارىنىڭ ورنى توردە بولاتىنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر.

«ي» – ۇرپاعى، بالاسى (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى. تاڭبا دا وتە ءساتتى جاسالعان. «ي» تاڭباسىنىڭ ۇستىندە بەسىك تۇر.

ون مەن ون ءبىردىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ي مەن ي» ايىرماسى - ءبىرىنشىسى قاراشاڭىراق دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى ۇرپاعى، بالاسى، (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى.

لاتىن الىپبيىندە «ي مەن ي» دىبىس-تاڭبالارىنىڭ بولمايتىن سەبەبى، ولار ءوز تەكتەرىن اتادان (پاتريارحاتتان) ەمەس، ماتريارحاتتان تاراتادى. ال، ماتريارحات قوعامىندا اتا مەن اكەنىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز بولادى. قازىرگى جۇرگىزىلىپ جاتقان «گەندەرلىك ساياساتتىڭ» جەمىسى «ازاماتتىق نەكە» كەلەشەكتە ءبارىمىزدى سول جەرگە قايتا اپارادى.

جوعارىدا كورسەتىلگەندەردىڭ نەگىزىندە تومەندەگىدەي نۇسقانى زەرتتەپ، زەردەلەۋدى ۇسىنامىن:

رەتى         قازاق-كيريلل      قازاق-لاتىن         قازاقشا ايتىلۋى

1                        ا                           اا                                 A

2                        ءا                           اا                                ا

3                        ب                            ۆb                                 بىء/بى

4                       گ                              Gg                                 گى

5                        ع                           ع                                      عى

6                       د                           Dd                                   دىء/دى

7                       ە                         ەe                                     ە

8                       ج                           Jj                                      جىء/جى

9                       ز                            Zz                                    زىء/زى

10                    ي                         ي                                    ي

11                   ي                             ي                                  ىءي/ىي

12                    ك                             Kk                                    كى

13                    ق                          Q                                       قى

14                    ل                           L                                       لىء/لى

15                    م                         M                                      مىء/مى  (ادام 1-6-1-15).

16                    ن                          N                                       نىء/نى  (مان 15-1-16).

17                    ڭ                          ڭ                                       ىءڭ/ىڭ

18                    و                          O                                       و

19                    ءو                          ءو                                       ءو

20                    پ                          P                                        پىء/پى

21                    ر                           Rr                                      رىء/رى

22                    س                           Ss                                      سىء/سى

23                    ت                           Tt                                       تىء/تى

24                    ۋ                           Ww                                  ءۇۋ/ۇۋ

25                    ۇ                           Uu                                     ۇ

26                    ءۇ                          Yy                                      ۇ

27                     ھ                         ھ                                       ھ

28                    ش                         Cc                                      شىء/شى  (الاش 1-14-1-28).

29                    ى                          ى                                       ى

30                     ءى                           i                                          i

31                     ح                          ح                                       ح

الىنىپ تاستالعان تاڭبالار: ۆ، يو، ف، تس، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا بارلىعى 11 ءارىپ.

بۇل تاڭبالار بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىنە تاۋەلدى ەكەنىن جانە ادام بالاسىنىڭ ءتىلى شىعىپ سويلەگەن كەزىنەن باستاپ تولىق مالىمەت بەرەدى. ەگەر ءبىز ۇلى قازاق حالقىنىڭ ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەگەن ءستاتۋسىن ساقتاپ قالعىمىز كەلسە،  بۇل تاڭبالاردىڭ ەشقايسىسىن الىپ تاستاۋعا جانە ورىندارىن اۋىستىرۋعا بولمايدى.

كەيبىر ۇسىنىس جاساۋشىلار "تۇركىتەكتەس حالىق رەتىندە، دامىعان ەل رەتىندە بولسىن لاتىنعا كوشۋىمىز ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. ءارى ءتيىمدى، ارتىق اۋرە جوق، كلاۆيش دايىن" دەيدى. بۇعان ايتارىمىز: بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قاراشاڭىراعى قازاقتىڭ انا ءتىلىن "كلاۆيشاعا" تاۋەلدى ەتۋ دۇرىس بولمايدى. قازاقتىڭ انا ءتىلى "كلاۆيشاعا" ەمەس، كلاۆيشا قازاققا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس.

«ا» نى ايتقاسىن «ب»-دا ايتۋىمىز كەرەك. بيلىك يەلەرى لاتىندى تەك قانا قازاق تىلدىلەر ءۇشىن جاساپ جاتىرمىز، ورىس تىلدىلەر سول كيريلدە قالا بەرەدى دەگەندى ايتىپ جاتىر. بۇل دۇرىس بولمايدى. قازاقستان ۇلتتىق مەملەكەت. مەملەكەتتىڭ بىردەن-ءبىر يەسى ادام-ادام بولعالى، ءوز اتامەكەن تۋعان جەرىندە وتىرعان قازاق حالقى. ۇلتتىق مەملەكەتتە ءۇش ءتىل، ەكى دىبىستىق تاڭبا بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. لاتىن الىپپەسىنە وتپەستەن بۇرىن "مەملەكەتتىك ءتىل" تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانىپ، ورىس ءتىلدى بيلىك تۇگەلدەي مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋلەرى كەرەك. ايتپەسە، ءبارى بوس ءسوز.

ەگەر ءبىز جاساعان وسى نۇسقا ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانىپ جاتسا:

بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق تاڭبالارى ءوز شىققان تەگىنە ساي بولادى. قازاقتىڭ انا ءتىلى بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن ءوز ءستاتۋسىن تولىقتاي ساقتاپ قالادى.

ەكىنشىدەن، قازىرگى 42 ءارىپتىڭ 31 ارىپكە دەيىن، ياعني 26 پايىزعا قىسقارۋى انا ءتىلىمىزدىڭ دىبىستارى مەن ارىپتەرىن جاس بۋىنعا دا، شەتەل ازاماتتارىنا دا ۇيرەنۋگە جەڭىل بولادى.

ۇشىنشىدەن، لاتىن ارىپتەرىنە ەشقانداي قوسىمشا تاڭبالار: ديگرافتار مەن اپوستروفتار قوساقتالمايدى.

تورتىنشىدەن، جاڭادان جاسالعان وسى ءالىپبي ارقىلى قازاق قاۋىمى دۇنيەجۇزىلىك ينتەرنەت جۇيەسىنە ەركىن قوسىلا الادى.

بەسىنشىدەن، اتامىز قازاقتىڭ باعزىدان كەلە جاتقان «ءبىر دىبىس، ءبىر تاڭبا» قاعيداسى تولىقتاي ساقتالادى.

التىنشىدان، ا. بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ «ءارىپ پەن تاڭبا ءۇشىن ءتىلدى بۇزۋعا بولمايدى، كەرىسىنشە ءتىل ءۇشىن ءارىپ پەن تاڭبانى بۇزۋعا بولادى» دەگەن قاعيداسىن باسشىلىققا العانىمىز ءجون بولادى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz