ادام  مەن  قوعام  ومىرىندە ءدىننىڭ الەۋمەتتىك ءمان-ماعىناسىن  جوعالتۋىن بەينەلەيتىن جانە قازىرگى  زاماننىڭ  اجىراماس  قاسيەتى سانالعان سەكۋلياريزاتسيا ۇعىمى زاماناۋي الەمدە جاڭا  تۇرعىدا قاراستىرىلۋدا. سەكۋليارلى  قوعام  كەڭىستىگىندە ءدىننىڭ ساياساتقا، ەكونوميكاعا، مادەنيەتكە ىقپالىنىڭ  كۇشەيۋى ناقتى قوعامدىق  ومىردەگى دىندارلىق  پەن  سەكۋليارلىق  اراسىنداعى  اراقاتىناس  فورماسىنا  بايلانىستى ءوربيدى. عىلىمي-تەحنيكالىق  توڭكەرىس، جاھاندانۋ  ۇدەرىستەرى، ۋرباندالۋ، ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني  جاڭعىرۋلار ءدىن  مەن  ءدىني ساناعا دا  ىقپال ەتتى. دەسەكۋلياريزاتسيا - بۇل سەكۋلياريزاتسياعا قاراما-قارسى ترەند، ياعني دىندارلىقتىڭ قايتا جاڭعىرۋى، زايىرلىلىق پەن دۇنيەلىك ەسەبىنەن قاسيەتتىلىكتىڭ قايتا جاندانۋى. بۇل ترەندتىڭ كورىنىستەرى ءدىننىڭ زايىرلى، مەملەكەتتىك ورىندارعا - (مەكتەپ، جوعارى وقۋ  ورنى، اسكەر، ەكونوميكا، مەديتسينا، مادەنيەت) كىرە باستاۋى، ءدىني ينستيتۋتتاردىڭ كوركەم شىعارماشىلىق تۋىندىلارىنا (ادەبيەت، تەاتر، سۋرەت، كينو ونەرى) تسەنزۋرا قويۋعا  ارەكەتى. دەسەكۋلياريزاتسيا بەلگىلەرى - مەملەكەت پەن ءدىن اراسالماعىنىڭ وزگەرۋى، قوعامدىق ساناداعى ءدىني تۇسىنىكتەردىڭ  ءوسۋى، ناقتى ءدىننىڭ رەسمي مارتەبە الۋعا قادام باسۋى. باتىس ەۋروپالىق عالىمدار پوستسەكۋليارلىق جانە پوستدىندارلىق ۇعىمدارى توڭىرەگىندە تارتىسسا، پوستاتەيستىك جانە  پوستسوتسياليستىك ەلدەر عالىمدارى ءدىننىڭ قايتا جاڭعىرۋى، ءدىننىڭ  قايتا ورالۋى، ساكراليزاتسيالانۋ، سەكۋلياريزاتسيانىڭ  اقىرى  تاقىرىبىندا  پىكىر تالاستىرۋدا. دىنمەن بايلانىستى جاھاندىق  قوعامدىق سانادا تۋىندايتىن سۇراقتار ءدىني تولەرانتتىلىق پەن سۇقبات، جاھاندىق تەررورلىق، راديكاليزاتسيا، يسلاموفوبيا، ءدىني  فاناتيزم  توڭىرەگىندە  ءوربيدى. پوستسەكۋليارلى  قوعامدا  سەكۋليارلى  جانە ءتۇرلى ءدىني توپتاردىڭ بەيبىت جانە ءوزارا  كەلىسىمدە ءومىر  ءسۇرۋى ءۇشىن  تۇسىنىستىك قاعيدالارى قانداي بولۋى  ءتيىس. پوستسەكۋليارلى  جاعدايدا  ءدىني  يدەيالار  مەن  ءدىني  ينستيتۋتتاردىڭ قوعامدىق ومىرگە ىقپال  ەتۋى  دەنگەيىنىڭ شەكاراسى قانداي بولماق.

ۇلتتىق سانانىڭ دامۋىنداعى ءدىننىڭ ورنى جانە قوعامدىق ءومىر مودەرنيزاتسياسىندا  ءدىننىڭ اتقارار ءرولى قانداي؟ ادام ساناسىنىڭ راديكاليزاتسيالانۋىنىڭ  تۇرتكىلەرى جانە  تەررولىق ارەكەتتەردىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ءدىني، ۇلتتىق، دۇنيەتانىمدىق، پسيحو-پاتولوگيالىق سەبەپتەرىن قالاي  ايقىندايمىز. مىنە، وسى ساۋالدار قوعامدىق  پسيحولوگيا مەن  ساناداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر. «بۇگىندە  رەۆوليۋتسيالار  ءوڭىن  وزگەرتىپ، ۇلتتىق، ءدىني، مادەني، سەپاراتيستىك پەردە  جامىلدى. بىراق ءبارى دە، تۇپتەپ  كەلگەندە، قانتوگىسپەن، ەكونوميكالىق  كۇيرەۋمەن  اياقتالاتىنىن  كورىپ  وتىرمىز. الەمدەگى  وقيعالاردى وي  ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىندى  جاساۋ-قوعامنىڭ  دا،ساياسي  پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ  دا، ءبىلىم  بەرۋ جۇيەسىنىڭ دە اۋقىمدى  دۇنيەتانىمدىق، رۋحاني جۇمىسىنىڭ ءبىر  بولىگى». قازىرگى  باتىس  ەۋروپالىق قوعامدى پوستسەكۋليارلى رەتىندە  انىقتاۋ ءۇشىن نەگىزگى ءۇش قۇبىلىستان تۋىنداعان ساناداعى  وزگەرىستەر ناقتى  ايقىندالۋى  ءتيىس. بىرىنشىدەن، قازىرگى الەمدە بولىپ  جاتقان  ءتۇرلى  قاقتىعىستاردىڭ ءدىني نەگىزدە  بولعاندىعىن  حابارلايتىن باق ىقپالىمەن قوعامدىق سانا  وزگەرۋدە; ەكىنشىدەن، ليبەرالدى قوعامداعى ءدىني  قاۋىمدار  كەيبىر قوعامدىق  نەمەسە  ساياسي  وقيعالاردى وزىنشە  ءتۇسىندىرۋى قوعامدىق ساناعا اسەر ەتۋدە; ۇشىنشىدەن، ءداستۇرلى مادەنيەتتى ۇستاناتىن ەلدەردەن كەلۋشى جۇمىسشى كۇشتەر  جانە  بوسقىنداردىڭ تۇراقتى يمميگراتسياسى ەۋروپالىق ازاماتتار ساناسىنا ىقپال  ەتۋدە. نەمىس  فيلوسوفى  يۋ.حابەرماس وسى  ءۇش فاكتوردى نەگىزگە  الا وتىرىپ سەكۋليارلى  باتىس قوعامىن  پوستسەكۋليارلى  دەپ  اتايدى. عالامتور  جانە  الەۋمەتتىك  جەلىلەر، الپاۋىت  ەلدەردىڭ گەوساياسي  جوبالارى مەن  يدەولوگيلىق باسەكەلەستىگى،مارگينالدى قۇبىلىستار پەن پوستمودەرندىك ۇستانىم ءدىننىڭ  جانە  دىندارلىقتىڭ  جاڭا  قۇبىلىسى راديكالدى  يدەولوگيا  مەن  ءدىني  سەنىمنىڭ كۇماندى  فورمالارىن تۋدىردى. زاماناۋي الەمدە ناقتى ءدىن مەن يدەولوگياعا  نەگىزدەلگەن ساياسات، پارتيا، ەكونوميكا، قۇقىق، مادەنيەت، ونەر سەكۋليارلىقتىڭ جاڭا زاماندا ورنىققان ۇلگىسىنە سيمايدى. جاھاندانعان  ادامزاتتىڭ قوعامدىق پسيحولوگياسى مەن  ومىرىنە ءدىننىڭ ىقپالى وسۋدە، دەمەك زايىرلىلىق  پەن  دىندارلىقتىڭ  ءوزارا ارىپتەستىگىنىڭ  ادىلەتتى زاماناۋي تەتىكتەرىن  دايارلاۋ قاجەت. قازىرگى قوعامداعى مودەرنيزاتسيالىق  ۇدەرىستەر  ءدىني جانە زايىرلى  سانانى  قامتي وتىرىپ، ونى وزگەرتۋدە. سەكۋلياريزاتسيا  بۇل  دىنگە  قارسىلىق  ەمەس، ءدىننىڭ زاڭ اياسىندا وركەنيەتتى قىزمەت  جاساۋى،دەمەك  پوستسەكۋليارلى قوعامدا  سەكۋليارلىق  پەن ساكرالدىلىق  ءبىرىن-ءبىرى  تولىقتىرۋشى ۇدەرىس. ءدىن سەكۋليارلى قوعامنان ۇيرەنسە، سەكۋليارلى قوعام دىندەگى باۋىرمالدىق، رۋحاني كەمەلدەنۋ، سىيلاستىق سىندى قۇندىلىقتاردان ۇيرەنۋى ءتيىس. پوستسەكۋليارلى كەڭىستىكتە زايىرلى جانە  ءدىني  ينستيتۋتتار  ازاماتتاردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن  تەڭدىك، ادىلەتتىلىك، ارىپتەستىك، تۇسىنىستىك  قاعيدالارىن ۇستانۋى  ءتيىس.قازىرگى ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ءدىني جاعداي جانە دىندارلىق دەنگەيى تىلدىك، دىلدىك، ءدىني ءداستۇر جاقىندىعىمەن جانە  ءدىن سالاسىنداعى  مەملەكەتتىك ساياسات  قاعيدالارىنىڭ  ۇقساستىعىمەن  ايقىندالادى.

تۇركىمەنستان حالقىنىڭ  80 پايىزىنىڭ استامى سۇننيتتىك باعىتتىڭ حانافي ءمازحابىن ۇستانادى. تۇرىكمەنستان - زايىرلى قاعيداتتى  ۇستاناتىن  ەل. ەل حالقىنىڭ 7-8 پايىزى پراۆوسلاۆ سەنىمىندە. ەل اۋماعىندا ءدىندى  ساياسي  ماقساتتا پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان. 1994 جىلى قۇرىلعان  ءدىن  ىستەرى بويىنشا كەڭەس (گەنگەشي)دىن سالاسىن مەملەكەتتىك قاداعالاۋ مەن  رەتتەۋ  قىزمەتىن اتقاردى.1990 جىلداردىڭ  ورتاسىندا ەلدىڭ  اۋعانستانمەن شەكارالاس ايماعىندا  راديكالدى ءدىني ىلىمدەر  كورىنىس بەرە  باستادى. 1997 جىلى  «ار-ۇجدان  جانە ءدىني  ۇيىمدار  تۋرالى» زاڭعا  تولىقتىرۋلار  ەنگىزىلدى. بارلىق  ءدىني ۇيىمدار قايتا  تىركەۋدەن ءوتتى. تىركەۋدەن  وتپەگەن ءدىني ۇيىمدارعا  ءدىني قىزمەت  جاساۋعا تىيىم  سالىندى. ءدىني قاۋىمداردىڭ قارجىلىق، قايىرىمدىلىق، ءبىلىم-اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە جانە كادرلىق ۇستانىمىنا شەكتەۋلەر قويىلدى. شەت ەلدىك ۋاعىزشىلار  مەن ءدىن  قىزمەتكەرلەرى جۇمىسىنا تىيىم سالىندى. شەتەلدىك ءدىني ادەبيەتتەردى ەل اۋماعىنا الىپ  كەلۋىنە  تىيىم  سالىندى. ەلدەگى  شيتتىك (ازەربايجاندار مەن يراندىقتار) قاۋىمداردىڭ شاقىرۋىمەن  كەلگەن يراندىق ۋاعىزشىلار  ەلدەن شىعارىلدى. شيتتەر  يرانمەن  شەكارالاس اۋدانداردا جانە تۋركمەنباشي قالاسىندا تۇرادى. مەشىتتەردەگى ءدىني وقۋ  كۋرستارى  قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزىلدى.1999 جىلى چاردجوۋ  قالاسىنداعى  مەدرەسە  جابىلدى. 2003 جىلى قابىلدانعان «ءدىني  سەنىم بوستاندىعى  جانە ءدىني  ۇيىمدار  تۋرالى» جاڭا زاڭعا  سايكەس تىركەلمەگەن  ءدىني  بىرلەستىك  جۇمىسىنا  قاتىسۋشىلار  قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە  تارتىلاتىن  بولدى. مۇشەلەر سانى-500-گە  جەتكەن  ءدىني ۇيىمدار  تىركەۋدەن ءوتتى. مەشىت  يمامدارىن  تاعايىنداۋعا  مەملەكەتتىك  قۇرىلىمداردىڭ ىقپالى ءوستى. جەكە  مەنشىك قۇقىعىنداعى ءدىني  وقۋ ورىندارىن  اشۋعا  تىيىم سالىندى. جوعارى ءدىني  وقۋ ورىندارىن قۇرۋ تەك  ءدىن ىستەرى كەڭەسى  قۇزىرەتىنە  بەرىلدى. دىنباسىلىق  لاۋازىمعا ءدىني ءبىلىمدى  ەلدەن العان تۇركىمەنستان  ازاماتى  لايىق  دەپ سانالدى. ادىلەت  مينيسترلىگىنىڭ  رۇقساتىنان  كەيىن عانا  شەت  ەلدىك دەمەۋشىلەردىڭ  قارجىلاي كومەگىن  الۋعا رۇقسات ەتىلدى. اقش-تىڭ  «حالىقارالىق  ءدىني سەنىم  بوستاندىعى تۋرالى  اكت» سايكەس  قىسىمىنان  كەيىن 2004 جىلى تىركەلمەگەن  ءدىني  بىرلەستىك  جۇمىسىنا  قاتىسۋشىلاردى  قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە  تارتۋ  بابىنىڭ  كۇشى  جويىلدى. 2016  جىلى قابىلدانعان «ءدىني  سەنىم بوستاندىعى  جانە ءدىني  ۇيىمدار  تۋرالى» جاڭا زاڭدا  ءدىني بىرلەستىكتى تىركەۋ ءۇشىن كامەلەت جاسىنداعى 50 تۇركىمەنستان ازاماتتارىنىڭ  ءوتىنىشى جەتكىلىكتى  جانە ءدىني  بىرلەستىكتىڭ جارعىسى  بولۋى ءتيىس.جاسىرىن  ءدىني قىزمەتكە  تىيىم سالىنادى. شەت  ەلدەن  بەرىلەتىن  تەگىن جانە گرانتتىق كومەكتەر  مىندەتتى  تۇردە  تىركەلۋى ءتيىس. مەملەكەت  مەنشىگىندەگى  ءدىني باعىتتاعى  مۇلىكتەر مەن  ءدىني عيماراتتاردى  ءدىني ۇيىمدارعا  تەگىن بەرىلۋى  زاڭدا بەكىتىلدى. مەملەكەتتىك  ءبىلىم  بەرۋ ۇيىمدارىندا  ءدىندى وقىتۋعا  تىيىم سالىندى. ءدىني ءبىلىم بەرۋ  ورىندارىنا  قاتاڭ  تالاپ قويىلدى. 2016  جىلى  ءدىني ۇيىمدارمەن جۇمىس بويىنشا جانە  ءدىني مازمۇنداعى  باسپا ونىمدەرىن  ساراپتاۋ  ارنايى كوميسسياسى قۇرىلدى. كوميسسيا قۇزىرەتى: ءدىني ۇيىمداردىڭ  قىزمەتىن جانە  ازاماتتاردىڭ ءدىني  ۇيىمدار ۇستىنەن  جازعان ارىز-شاعىمدارىن  قاراۋ، شەت ەلدىك ءدىني ۇيىمنىڭ باسشىسىن  قىزمەتكە  تاعايىنداۋ، شەت ەلدىك ءدىني ادەبيەتتەرگە  ساراپتاما جاساۋ، دىنتانۋلىق ساراپتاما قورىتىندىسىن بەرۋ، ءدىني  ۇيىمداردى  تىركەۋگە ۇسىنىس  بەرۋ، ءدىني ءبىلىم بەرۋ  ۇيىمىن اشۋعا  ۇسىنىس بەرۋ، جەرگىلىكتى بيلىك ورنىمەن  بىرگە ءدىني عيمارات قۇرلىسىنا رۇقسات بەرۋ. تۇركىمەنستاندا ورازا  ايتتا ءبىر كۇن، قۇربان  ايتتا ءۇش كۇن دەمالىس بەرىلگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كوشپەندى  ءومىر سالتىن  ۇستانعان بايىرعى تۇركىمەندەردىڭ  بۇگىنگى  بۋىنى  ءدىننىڭ  عيباداتتىق  فورماسىن ەمەس، جەكە ىشكى دىندارلىقتى  ۇستانادى. الايدا  كەدەيشىلىك، ەركىن ويشىلدىقتى  قۋدالاۋ، مەشىتتەردى  جاپپاي باقىلاۋ، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى، اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىق  ءدىني جاعدايعا  كەرى اسەر ەتۋى  مۇمكىن.

وزبەكستان - زايىرلى مەملەكەت. نەگىزگى زاڭدا بارلىق دىندەردىڭ زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ءبولىنۋى ناقتى ايقىندالعان. ەل  اۋماعىندا ءدىندى  ساياسي  ماقساتتا پايدالانۋعا  تىيىم سالىنعان. وزبەكستان  حالقىنىڭ  93 پايىزدان استامى سۇننيتىك  باعىتتىڭ حانافي مازحابىن ۇستانادى. بۇقارا جانە  سامارقان  ايماقتارىندا شيتتىك (يراندىقتار  مەن  ءازىربايجاندار) قاۋىمدار  بار. بۇل  ايماقتاردا  شيتتىك مەشىتتەر  جۇمىس جاسايدى. شيتتەر قۇلشىلىقتارىن كوبىنە ۇيلەردە جانە سۇننيتتىك مەشىتتەردە وتكىزەدى. شيتتىك يمامدار ءدىني ءبىلىمدى ەلدەگى  مەدرەسەلەردەن الادى. ەل اۋماعىندا 16 كونفەسسياعا تيەسىلى 2400 اسا  ءدىني بىرلەستىكتەر بار. ءدىندار مۇسىلماندار ءومدب قۇزىرەتىندە. ەل اۋماعىندا يسلام ۋنيۆەرسيتەتى جانە يسلام ينستيتۋتى، وننان اسا مەدرەسەلەر جۇمىس جاسايدى. ەلدەگى يسلامتانۋلىق  ءبىلىم  بەرۋ  جۇيەسى  ءبىرىزدى  جانە بىرىڭعاي وقىتۋ  باعدارلاماسىن  ۇستانادى. كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردىڭ  مەشىتكە  بارۋى  قاتاڭ باقىلانادى.

1999 جىلى تاشكەنت  جانە  باسقا قالالاردا بولعان جارىلىستان  سوڭ   شەت ەلدەردىڭ  ءدىني  وقۋ ورىندارىندا وقيتىن  ستۋدەنتتەر ەلگە  قايتارىلدى. ەلدەگى شەت ەلدىك  ءدىني وقۋ ورىندار جابىلدى.

ورتالىق ازيا ەلدەرىندە وزبەكستان «يسلام قوزعالىسى» ۇيىمى قىزمەتىنە تىيىم سالىنعان. بۇل  تەررورلىق  ۇيىم  وزبەكستان، قىرعىزستان  ەلدەرىندە تەررورلىق قىلمىستار ۇيىمداستىردى.

قىرعىزستان  - زايىرلى مەملەكەت. ەلدەگى دىندەردىڭ  زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى،مەملەكەت  پەن ءدىننىڭ  ءبولىنۋى نەگىزى زاڭدا  ايقىندالعان. قىرعىزستان  مۇسىلماندارى سۇننيتىك  باعىتتىڭ حانافي مازحابىن ۇستانادى. قىرعىزستاندا 3700  اسا مەشىتتەر بولسا، 700  مەشىت وش وبلىسى اۋماعىندا  ورنالاسقان. وش وبلىسىندا ءدىني احۋال باسقا  ايماقتارعا  قاراعاندا وزگەشە. بۇل ايماققا فەرعانا  جازىعىنىڭ  احۋالى جانە ەتنوكونفەسسيونالدى ەرەكشەلىك  ىقپال  جاسايدى. قىرعىزستاندا  تۇركيا  تاراپىنىڭ  قولداۋىمەن  اشىلعان ءدىني وقۋ  ورىندارى جۇمىس  جاسايدى. قىرعىزستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ «يسلام مادانياتى» گازەتى، دجالال-اباد كازياتتىنىڭ «مۇسىلمان»، باتكەن كازياتتىنىڭ «يسلام  اۆازى»  گازەتتەرى  يسلام  قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايدى. مەشىت يمامدارى - مىسىر، تۇركيا، پاكىستان، يوردانيا، سيريا جانە ەلدەگى ءدىني وقۋ  ورىندارىن  بىتىرگەن.

تاجىكستان - زايىرلى مەملەكەت. ەلدەگى دىندەردىڭ  زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى، مەملەكەت  پەن ءدىننىڭ  ءبولىنۋى نەگىزگى زاڭدا  ايقىندالعان.تاجىكتەردىڭ  ءتىلى  پارسى  توبىنا  جاتادى. تاجىكستان  مۇسىلماندارى سۇننيتىك  باعىتتىڭ حانافي مازحابىن ۇستانادى. 2009  جىلى  ۇلى  يمام ءابۋ  حانيفا جىلى  دەپ جاريالاندى. تاۋلى  باداحشاندا شيت-يسمايليتتەر  قاۋىمى بار. يسمايليتىك  ءىلىمدى پامير (ۆاحاندىقتار، بارتانگدىق، رۋشان، يشكاشيم، شۋگنان)  حالىقتارى ۇستانادى. يسمايليتتەر اعىمى التىنشى شيت  يمامى  جافار  اس-سادىقتىڭ   ۇلى يسمايل ەسىمىمەن  بايلانىستى قالىپتاسقان. يسمايليتتىك  ءىلىمى بويىنشا يمامات  مۇراگەرلىكپەن  بەرىلەدى. يسمايليت-نيزاريتتەر قاۋىمىنىڭ ءدىني  جەتەكشىسى يمام IV اگا-حان. 2009 جىلى دۋشانبە  قالاسىندا  شيت-يسمايليتتەر  ورتالىعى اشىلدى. IV اگا-حان تاۋلى  باداحشانداعى شيت-يسمايليتتەر  قاۋىمىنا  گۋمانيتارلىق  كومەك  كورسەتەدى. ورتالىق  ازيا  ەلدەرىندە اگا-حان  قورى ءبىلىم  بەرۋ جوبالارىن قارجىلاندىرادى. Aga Khan Development Network   اياسىندا ءبىلىم  بەرۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق،مادەني ۇيىمدار جۇمىس جاسايدى. 2002جىلى IV اگا-حان قورى تاجىكستان، قىرعىزستان  تاۋلى  ايماقتارىندا ورتالىق ازيا  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  فيليالدارىن اشۋدى  ويلاستىردى. 2003  جىلى الماتى وبلىسىنىڭ تەكەلى قالاسىندا  ۋنيۆەرسيتەت فيليالىنىڭ  ىرگەتاسى  قالانعان  بولاتىن. ەل  اۋماعىندا 3000 اسا مەشىت  جانە  19  مەدرەسە بار. 2009  جىلى  تاجىكستاندا« سالافيا» قوزعالىسىنا سوت شەشىمىمەن  تىيىم  سالىندى. 2014  جىلى تاجىكستان جوعارى سوت قاۋلىسىمەن «سالافيا» ءدىني اعىمىنىڭ قىزمەتى ەكسترەميستىك  دەپ تانىلدى. 2005  جىلى  تاجىكستان  ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپتەردە حيجاب كيۋگە تىيىم  سالدى.2011 جىلى مەشىتتەردە داۋىس كۇشەيتكىشپەن ازان  شاقىرۋعا تىيىم  سالىندى. 2013 جىلى يران، مىسىر، ليۆيا، ساۋد ارابياسى  ەلدەرىندەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا  وقيتىن ستۋدەنتتەرىن كەرى شاقىرىپ الدى. تەك ارنايى تەكسەرۋدەن  سوڭ  شەت  ەلدىڭ  ءدىني وقۋ  ورىندارىندا ءبىلىم  الۋعا  رۇقسات  ەتىلەدى. مەملەكەتتىك  جانە جەكە  بالا-باقشالار جانە مەكتەپتەردە، ۇيلەردە  ءدىني ۋاعىز جۇرگىزۋگە تىيىم سالىندى. ايەلدەر مەن كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردىڭ  مەشىتكە  بارۋىنا تىيىم سالىندى. ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ  وكىلدەرى  بارلىق ءدىني ءىس-شارالارعا قاتىسۋعا  وكىلەتتى  جانە مەشىت يمامدارىن  تاعايىنداۋ  ءدىن  ىستەرى  كوميتەتىمەن كەلىسىلەتىن بولدى. 2014 جىلدان مەشىت  يمامدارى  مەملەكەتتەن جالاقى الاتىن  بولدى. 2015  جىلى  ورتالىق ازيا  ەلدەرىندەگى بىردەن-ءبىر  ءدىني  پارتيا – «تاجىكستان  يسلام  قايتا  ورلەۋ پارتياسىنا» تىيىم  سالىندى. ەل اۋماعىندا  تەررورلىق  جانە ەكسترەميستىك  سيپاتتاعى 15  ۇيىم  قىزمەتىنە  تىيىم  سالىنعان. وزبەكستان  جانە  تاجىكستانداعى ءدىني احۋالعا  اۋعانستانداعى  ساياسي-ءدىني ۇدەرىستەر  اسەر ەتۋى مۇمكىن. پوستكەڭەستىك  مۇسىلمان ەلدەرىنە  سالافيزم  اعىمىنىڭ  ەكى  نۇسقاسى-مادحاليا جانە سۋرريا  تارالعان. 1990  جىلى يراكتىڭ  كۋۆەيتتى  جاۋلاپ  الۋىنان  سوڭ  ساۋد  ارابياسى  اۋماعىنا اقش  اسكەرىنىڭ ورنالاسۋىنا («شولدەگى  داۋىل» وپەراتسياسى) قارسى بولعان  مۇحاممەت سۋرۋري باستاعان  توپ  جانە  شەت  ەلدىك اسكەريلەردىڭ ەلگە  كەلۋىن، ياعني  بيلىك ۇستانىمىن  جاقتاعان رابي يبن حادي ءال مادحالي  توبى پايدا بولعانى  بەلگىلى. قازىرگى ورتالىق  ازيانىڭ ءدىني  كەڭىستىگىندە   سالافيلىك  جانە سوپىلىق  توپتار اراسىندا  دۇنيەتانىمدىق  پىكىر-سايىستار  ورىن الۋدا. 1990 جىلعا  تامان كەڭەس  ۇكىمەتىنىڭ  باسشىلىعى  قايتا  قۇرۋ ساياساتى  اياسىندا دىنگە  قاتىستى ءتوزىمدى ساياسات  جۇرگىزە  باستادى. بۇل  جاريالىلىق ساياساتى  ءتۇرلى  نانىم-سەنىمدەردىڭ  كەڭ تارالۋىنا  جول اشتى. كەيبىر  ءدىني ىلىمدەر  شەت ەلدىك قارجىلىق  جانە  ساياسي توپتاردىڭ،ارنايى  قىزمەتتەردىڭ قولداۋىمەن  ۇگىت-ناسيحات  جۇرگىزدى.

قازىرگى تاڭدا  ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى  دىني جاعداي قالىپتى. ورتالىق ازيا  ەلدەرىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك  ساياساتى-زايىرلىلىقتى  ۇستانۋ، مەملەكەت پەن ءدىن  قاتىناسىن  زايىرلى تۇرعىدا جەتىلدىرۋ، ءدىني  جاعدايدى  قۇقىقتىق-زاڭنامالىق  رەتتەۋ، حالىقتىق  دىندارلىق  پەن ءداستۇرلى ءدىني قۇندىلىقتاردى  قولداۋ  كورسەتۋ. 2007  جىلى ورتالىق  ازيا  ەلدەرىنىڭ مۇفتيلەر كەڭەسى  قۇرىلدى. ورتالىق ازيا   ەلدەرىندەگى مۇسىلماندىق ەرەكشەلىكتەرى: حالىقتارعا  ورتاق حانافي مازحابى، ءداستۇرلى حالىقتىق-عۇرىپتىق دىندارلىق،سوپىلىققا ءتان  ەتيكالىق  ۇستانىم، شەت  ەلدىكتەردىڭ  قارجىلىق  قولداۋىنداعى جاڭا يسلامدىق  ىلىمدەر مەن  گەوساياسي  جوبالاردان  تۋىنداعان ءدىني ىلىمدەردىڭ  تارالۋى. قازاقستان  2017-2018 جىلدارى - بۇۇ  قاۋىپسىزدىك   كەڭەسىنىڭ  تۇراقتى  ەمەس  مۇشەسىنە  سايلاندى. ەلىمىز بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ - اۋعانستان  ماسەلەلەرى، دايش  جانە ءال-كاەدا تەررورلىق ۇيىمدارىنا  قارسى كۇرەستى ۇيلەستىرۋ، ەريترەيا-سومالي   سىندى  تۇراقتى  كوميتەتەرى جۇمىسىنا  توراعالىق جاسايدى. قازاقستاننىڭ  بۇۇ  قاۋىپسىزدىك   كەڭەسىنىڭ  تۇراقتى  ەمەس  مۇشەسى  رەتىندەگى قىزمەتى  ورتالىق  ازيا ايماعىندا تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى  قامتاماسىز  ەتۋگە  باعىتتالادى. 2017 مامىردا ەر-ريادتا وتكەن «اقش-اراب يسلام  الەمى»  سامميتىندە  جاھاندىق  تەرروريزممەن   كۇرەستە  يسلام  دۇنيەسى  (سۇننيتتىك  مەملەكەتتەر) ەلدەرىنىڭ  ارىپتەستىگىڭ  كۇشەيتۋ  ماسەلەسى كوتەرىلدى. ەر-ريادتا ەكسترەميزم  جانە  تەرروريزممەن كۇرەس  حالىقارالىق ورتالىعى  قۇرىلدى. بۇل سامميتكە  يران شاقىرىلمادى. بۇل جيىن  ايماقتاعى  سۇننيتتىك اراب ەلدەرى جانە  يران  اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى  كۇشەيتىپ،ءوزارا قارىم-قاتىناسقا  سالقىنىن  تيگىزەتىنى  انىق.

ورتالىق  ازيا  ەلدەرىندەگى  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق ۇدەرىستەر، قارقىندى ۋربانيزاتسيا، ءداستۇرلى قوعامنان پوستمودەرندىك جانە پوستيندۋستريالدى اقپاراتتىق  قوعامعا  قاراي سەكىرىس جاساۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر كەدەيشىلىك، جەمقورلىق جانە باسەكەلەس  ەلدەردىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق  مۇددەلەرىنىڭ قاقتىعىسى ءدىني نەگىزدەگى  ەكسترەميزمنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى  مۇمكىن  العىشارتتار. ءدىندارلار  ساناسىنىڭ  راديكاليزاتسيالانۋىنىڭ الدىن  الۋ  ءىس-شارالارى  ەڭ  الدىمەن ءدىن  سالاسىنداعى  مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ پارمەندىلىگىن  ارتتىرۋ، ازاماتتىق  قوعام  ينستيتۋتتاردىڭ ءتيىمدى جۇمىس  جاساۋىن ارتتىرۋ، جاستاردىڭ الەۋمەتتەنۋى مەن  قوعامدىق  ومىرگە ات-سالىسۋىن جەتىلدىرۋ،ءداستۇرلى  ءدىل مەن  زايىرلى قاعيداتقا  ساي دىندارلىق  مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، اسىرەدىنشىلدىكتىڭ سەبەپتەرىن  ايقىنداۋ، الەۋمەتتىك  از قامتىلعان  توپتارمەن جۇمىستى  ءتيىمدى  جۇرگىزۋ، داستۇردەن تىس  ىلىمدەردىڭ قوعامدىق  سانا مەن  ومىرگە  تيگىزەر كەرى اسەرىن  كەشەندى تۇردە كورسەتۋ،ايماقتاعى  وزەكتى  الەۋمەتتىك  ماسەلەلەردى  شەشۋ، ءدىني جاعدايعا  قاتىستى  تاجىريبە الماسۋ،ءىرى جانە  مونوقالالارداعى  ءدىني  احۋالعا  ۇنەمى  تالداۋ  جۇرگىزۋ. «ءبىزدىڭ  كەشەگى تاريحىمىزبۇلتارتپاس  ءبىر اقيقاتقا-ەۆوليۋتسيالىق  دامۋ  عانا  ۇلتتىڭ  وركەندەۋىنە  مۇمكىندىك  بەرەتىنىنە  كوزىمىزدى جەتكىزدى». ورتالىق ازيا  ەلدەرىنىڭ  تۇراقتىلىعى  مەن زاماناۋي وركەندەۋ جولى-زايىرلى قاعيداتتا نەگىزدەلگەن.تاريحي  قالىپتاسقان  مادەني-رۋحاني  جاعداي ،ءداستۇرلى  ءدىني مادەنيەت،ورتاق كيەلى  ورىندار  مەن  اۋليەلەر  كۋلتى، سۇننيتىك باعىت (ماترۋديلىك اقيدا) جانە  حانافيتتىك  عيبادات جولى  ورتالىق ازيا  مۇسىلماندارىن  دوستىق  پەن  رۋحاني كەلىسىمگە  جەتەلەيدى  دەپ  سەنەمىز.

باعدات بەيسەنوۆ، قازۇۋ دوتسەنتى

Abai.kz