مۇستافا سالىقۇلى ۇسلۋجان. ول – قازاقستانعا دەگەن ىڭكارلىكتى، تۇركياعا دەگەن ريزاشىلىقتى جانە فرانتسياعا دەگەن ادالدىقتى ساقتاعان ازامات. ول – پاريجدە ورنالاسقان قازاق-فرانتسۋز-تۇرىك مادەني قاۋىمداستىعىنىڭ  (A.K.F.T –  اssociation de culture et d’entrade Kazakh-France-Turquie) پرەزيدەنتى. جات جەردە جۇرسە دە، تۋعان ەلى مەن جەرىنىڭ تىلەۋلەسى بولىپ، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن بارىنشا ساقتاۋعا تىرىسىپ كەلە جاتقان، مىڭنان استام قانداستىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن بۇل ۇيىمنىڭ تاريحى، بۇگىنى مەن بولاشاقتاعى جوسپارلارى قانداي؟ وسى جانە باسقا دا  سۇراقتارعا مۇستافا اعا بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا جاۋاپ بەردى.

    –قۇرمەتتى مۇستافا اعا، فرانتسياداعى قازاق دياسپوراسىن تانىتاتىن قوعامنىڭ ءبىرىنىڭ جەتەكشىسىسىز.  بۇل ۇيىم قاشان، قالاي قۇرىلعان ەدى، نەگىزگى مىندەتى نە؟

–بۇل قازاقتار قوعامى نەگىزى 1985-1986 جىلدارى قۇرىلعان. سول كەزدەرى تۇركيادان  جاقسى ءومىر، تابىستى جۇمىس ىزدەگەن قازاقتاردىڭ لەگى كەلگەن بولاتىنبىز. قازىرگى كۇنى پاريجدە تۇركيادان كەلگەن 250 ءۇي قازاق بار. سونىڭ بالالى-شاعالى ادام باسىن قوسقاندا 2000-داي جان بارمىز. بەرتىنگە دەيىن اكفت دەگەن قوعامىمىزدىڭ اتى بولدى، ءوزى بولدى، بىراق 2014 جىلعا دەيىن جەكە شاڭىراعى بولمادى، قاجەت كەزدە ءبىر جەرگە كىرە تولەپ، باس قوسىپ جۇردىك. نەگىزىنەن، ۇزاق جىلدار بويى جاس بالالاردى فۋتبولعا  باۋلۋ ءۇشىن عانا باس قوسىپ، سونى ۇيىمداستىرۋمەن شەكتەلەتىنبىز.  (قازىر كوماندالار اراسىنداعى دوستىق كەزدەسۋلەردى قازاقستانداعى ەرلان اتتى باۋىرىمىز ۇيىمداستىرىپ، شاقىرىپ تۇرادى). وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بۇل قوعامنىڭ باسىنا مەن كەلگەن سوڭ، ءبارىمىز جينالىپ، ۇزاق كەڭەستىك. «ءبىر جەر الماساق بولمايدى ەكەن، تۇراقتى جەرىمىز، جينالۋ ورنىمىز بولسا، سوندا عانا  بۇدان دا جاقسىراق بىرىگەمىز، بەرەكەمىز مولايادى» دەپ شەشتىك. سوسىن شامامىز جەتكەنشە ىڭعايلى ورىن ىزدەپ، تاۋىپ، جالعا الدىق. ودان كەيىن ءوز بالالارىمىزدىڭ كۇشىمەن ءىشىن جوندەدىك. قاۋىمداستىققا مۇشە ءار ءۇي باسىنان ايىنا 10 ەۆرودان جارنا الامىز. سوسىن كىشىگىرىم توي-تومالاق بولعاندا ول جەردى 300-400 ەۆروعا كىرەلەيمىز (جالعا بەرەمىز).  Cولاردان تۇسكەن قاراجاتتان اي سايىن جاميەت ۇيىنە 2500 ەۆرو تولەيمىز. سول تۇراقتى ورىندى جالعا الا باستاعالى مۇنداعى قازاقتار كوبىرەك جينالۋعا مۇمكىندىك الىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان بالالارىمىزعا دومبىرا شەرتكىزىپ،  بي ۇيرەتىپ، تۋعان ەلىنىڭ مادەنيەتىمەن سۋسىنداتا باستادىق. ۇيىمعا بايلانىستى جيىندارىمىز دا قازىر  وسىندا وتەدى.  ايەلدەر مەن قىز-كەلىنشەكتەر جەكە  دە جينالىپ جاتادى. ونىڭ جەتەكشىسى  اسلىحان ءۇنلى دەگەن قارىنداسىمىز. دەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە ول جەردىڭ بىزگە تارلىق ەتىپ جاتقانىن قاتتى سەزىپ ءجۇرمىز. قازىر ەندى سول شاڭىراقتى  كەڭەيتسەك جانە ونى ءوز مەنشىگىمىز ەتەتىندەي ەتىپ جاقسىلاپ سالىپ الساق دەگەن ماقساتپەن بار مۇمكىندىكتەردى قاراستىرىپ جاتىرمىز. جوبا دايىن. ۇلكەن، كيىز ءۇي فورماسىنداعى ءزاۋلىم عيمارات بولماق.

–جاقسى جوبا ەكەن، ال يدەيا اۆتورى كىم؟

–ونى جاسايىق دەگەن  قوعامنىڭ باسىنداعى ازاماتتاردىڭ ويى. ولار: اباي قاتىران، تابارىك دول، يساق زافەر، ماحمەت تويتەمىر، ورحان جانتەز جانە الپاسلان اتيللا. وسى كىسىلەردىڭ بارلىعى كەڭەسىپ، ويلاندىق. ولار بىراق «تىم قىمبات، شامامىز كەلە مە؟» دەپ كۇمانداندى. الايدا مەن وسىلاي بولماسا بولمايدى، توي جاسايتىن شارا كوپ، بۇل جوبا ءوزىن-ءوزى اقتاي الاتىن دۇنيە، بارلىق جاعىنان پايداسى بار دەدىم. ويتكەنى قازىر اپتا سايىن ۇلكەن توي جاساۋعا جەر جالدايدى، ال ولار وتە قىمبات. ودان دا سول اقى وزىمىزدە  قالىپ، ءوز مادەني ورتالىعىمىزدى دامىتۋعا، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردى قىزىقتىرار دۇنيەگە جۇمسالعانى جاقسى ەمەس پە؟

–ارينە. سوندا ول ۇلكەن شاڭىراقتىڭ قىزمەتى قانداي بولادى دەپ وتىرسىزدار؟ تەك توي عانا وتپەيتىن بولار؟

–بۇيىرتسا، بۇل ورىن سىرت كەلبەتىمەن، اق كۇمبەزىمەن-اق قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەسى ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇراتىن بولادى. ءۇش قاباتتى بولادى دەپ وتىرمىز. ءبىرىنشى قاباتىندا توي وتسە، ەكىنشى قاباتىندا  كونفەرانس سالونىن جاساپ، قازاق مادەني ورتالىعىن اشساق، ول جەردە ءجاسوسپىرىم بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز دومبىرا، قوبىز، بي  سىندى ۇلتتىق ونەر تۇرلەرىن ۇيرەنسە، قازاق ءتىلىن تەرەڭدەپ مەڭگەرسە دەيمىز. ال ءۇشىنشى قاباتىندا قوناقۇي بولسا دەيمىز.  ول جەرگە قازاقستاننان جانە باسقا دا الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن قانداس باۋىرلارىمىز قىمبات ەمەس اقىعا ورنالاسىپ جاتسا، عانيبەت بولار ەدى عوي؟ بۇل ارەكەتىمىز جاcتاردىڭ بولاشاعىنا قۇيعان ينۆەستيتسيامىز دەۋگە تۇرادى. ال بۇل عيماراتتىڭ سىرتقى ءپىشىنى كيىز ءۇي مودەلىندە بولسىن دەپ ايتۋعان ەسىمدى قازاقستاننان كەلگەن كاسىپكەر باۋىرىمىز ايتتى. سول كىسى بىزگە وسىلاي جاساساڭىزدار وتە كەرەمەت  بولار ەدى دەدى. ونى كىم سىزىپ بەرەدى دەگەندە، ونى دا  وز موينىنا الدى. ءپاريجدىڭ ورتاسىندا وسىنداي ءزاۋلىم قاراشاڭىراق بوي كوتەرسە كەرەمەت قوي؟ مىڭ بەس ءجۇز ادامعا دەيىن قوناقتار كەلەدى، سوعان ارناپ 1200 شارشى مەتر جەر تويحاناعا بولىنسە بولادى. سوندا ءۇش قاباتتا جالپى 3600 شارشى مەتردەي جەر بولادى. سونىڭ بارىنە –  جەرىن الىپ، وسى عيماراتتى سالعانعا 2,5  ملن ەۆرو قاراجات كەتپەكشى.

–وسى قوماقتى جوباعا قاراجات كوزدەرىن قايدان الماقشىسىزدار، دەمەۋشى تاراپتى تارتۋعا مۇمكىندىك بولىپ جاتىر ما؟

–الدىمەن قازاقستانداعى كاسىپكەر، داۋلەتتى كىسىلەرگە ايتقىمىز كەلەدى. سوسىن تۇركياداعى قازاق ازاماتتارىنا ارقا سۇيەيمىز بە دەيمىز. ودان بولەك، اۋروپانىڭ (ەۋروپانىڭ)  تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتار بار.  سولاردىڭ ءبارى دە شاماسى كەلگەنشە اتسالىسۋعا دايىن سياقتى. وسى ءپاريجدىڭ وزىندە تۇرىك قاۋىمداستىقتارى بار. ولارمەن دە قارىم-قاتىناسىمىز  جاقسى. ولارعا دا ايتتىق، «قولىمىزدان كەلگەنشە ءبىز دە جاردەمىمىزدى بەرەمىز» دەپ وتىر. ويتكەنى بۇل – وتە ۇلكەن پروجە (پروەكت). سوندىقتان قول ۇشىن سوزۋعا ىقىلاستى. تۇرىك اعايىنداردىڭ وزدەرى دە ءبىر ۇلكەن جوبانى قولعا العان. ونىڭ قۇنى بىزدىكىنەن دە قىمبات: 4,5 ملن ەۆرونى قۇرايدى. ولار مادەني، ساۋىقتىق فۋنكتسيامەن قوسا، حامامدى دا قوسىپ سالماقشى. وسىنىڭ ءبارىن  5600 شارشى مەتر جەرگە ورنالاستىرماقشى. جەردى الىپ قويدى. ولاردىڭ تۇركياداعى داۋلەتى ارقالى، سوعان سەنىپ وتىر. بىزگە بۇل قاراجاتتى ەڭ بولماسا ءوسىمسىز قارىزعا بەرسە، سوسىن سالىپ ءبىتىپ، ىشىنە كىرىپ، جۇمىسىمىزدى باستاعاندا، قارىزىمىزدان قۇتىلىپ باستار ەدىك. ايىنا  15-20 مىڭ ەۆرودان قۇتىلىپ وتىرۋعا شاما بار. مۇنىڭ ءبارىنىڭ ەسەبى، جوباسى دايىن. قارىز بەرەتىن كاسىپكەرلەر قول ۇشىن سوزسا دەپ تىلەيمىز.

ء(بىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ ءبىر ادامى عانا جۋىردا ءپاريجدىڭ قاق ورتاسىنان  65 ملن دوللارعا 1200 شارشى مەتر ءۇيدى ساتىپ العانىن بىلدىك. وسىنداي ادامدار «جيناعان بايلىعىنىڭ» ەڭ بولماسا وننان ءبىرىن   ۇلت مەرەيىن اسقاقتاتار مىناداي جوباعا بولسە، الەم الدىندا كۇلكى مەن مازاققا ەمەس، قۇرمەتكە بولەنەر ەدى-اۋ!.. )

–مۇستافا اعا، اكفت «اسسساساسيون كازاك-فرانس-تۋرك» قوعامىنىڭ اتىندا  نەلىكتەن «تۇرىك» دەگەن ءسوزدى قوسقانسىزدار؟ بۇل تۇرىك قاۋىمداستىعىنا قاتىستارىڭىز بار ەكەنىن بىلدىرە مە؟

–اكە-شەشەلەرىمىز التايدان جات جەرگە كەلگەندە تۇرىك جۇرتى قارسى العان. ءبىز سول جەردە تۋعانبىز. «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەيدى. ءتۇبىمىز تۇرىك قوي، ءبىر تۋعانبىز. اكە-شەشەمىز دە ايتىپ وتىراتىن، «قازاقتىڭ ارعى اتاسى – تۇرىك» دەپ. سول جاعى دا بار، سوندىقتان ول اتاۋدى قازاققا قوسىپ ايتپاساق بولمايتىنداي كورىنەدى، تاستاي المايمىز. قوسىپ ايتۋ پارىز سەكىلدى كورىنەدى. ال نەگىزى قوعام تەك قازاقتاردان تۇرادى. تۇرىكتەر ۇيىم جۇمىسىنا ارالاسپايدى. ويتكەنى قازاق فرانتسيادا ازعانا. ال فرانتسياداعى تۇرىكتىڭ سانى – 700 مىڭ ادام. ولارمەن ارالاسساق، فرانتسۋز بولىپ كەتپەيىك دەپ جۇرگەندە، ءسوزسىز، تۇرىككە اينالىپ كەتەرمىز دەپ ولارعا قوسىلمايمىز.  (كۇلەدى).  سوندىقتان قازاق-فرانتسۋز-تۇرىك قوعامى دەگەندە سول جەردە تۋىپ-وسكەنىمىزگە دەگەن قۇرمەت بەلگىسى، تۇركيادان كەلگەن قازاق ەكەنىمىزدى تانىتاتىن بەلگى دەپ قابىلداساڭىزدار بولادى.

–ال، جالپى، فرانتسيادا  نەشە قازاق  ۇيىمى بار؟ ولارمەن قارىم-قاتىناستارىڭىز قالاي؟

–تۇركيادان كەلگەن قازاقتاردىڭ ەكى ۇيىمى بار.  ءبىرى – ءبىزدىڭ ۇيىم، ەكىنشىسى – مۇستافا شوقاي قوعامى دەپ  اتالادى، ونىڭ ون شاقتى مۇشەسى بار. ولاردىڭ بيزنەسكە قاتىستى، مادەني سالاعا بايلانىستى جانە تاعى باسقا  بىرنەشە جوباسى بار. ال، نەگىزى، تۇركيالىق ءدۇيىم قازاقتىڭ باسىن ءبىز قۇراپ وتىرمىز. 250 وتباسىدان 180 تۇراقتى مۇشەمىز بار.  سونىمەن قاتار باسقا دا قازاقستاندىق ازاماتتار قۇرعان ۇيىمدارمەن  كورگەن جەردە سالەمىمىز ءتۇزۋ.

–ال ەلشىلىكپەن بايلانىستارىڭىز قانداي؟ ولارمەن ءجيى كەزدەسىپ تۇراسىزدار ما؟

–ەلدەن ءتۇرلى ونەرپازدار ەلىپ، كونتسەرتتەر، جيىندار، رەسەپسيوندار، ءتۇرلى ءىس-شارالار بولعان كەزدە ءبىزدى شاقىرىپ تۇرادى.

–مۇستافا اعا، اتا-انالارىڭىز تۋعان اتامەكەنىنەن قاي جىلدارى كوشكەن؟ ارادا سونشا ۋاقىت  وتسە دە، وزگە ەلدە ءتىلى مەن ءداستۇرىن قالاي ساقتاپ قالدى؟

ء–بىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز قازاقتىڭ التاي دەگەن جەرىنەن 1939 جىلى كوشكەن ەكەن.  الدىندا عانا قازاقتىڭ بۇل جەرىن ورىس وكىمەتى  قىتايعا وتكىزىپ جىبەرەدى، ايتپەسە  ول،  نەگىزى، اتام زاماننان قازاقتىڭ اتاقونىسى. سول كوش 11 جىل ءجۇرىپ، 1950 جىلى تۇركياعا كەلىپ ورنىعادى. «بۇل ەل بىزگە جارايدى ەكەن. وزىمىزگە ۇقساعان، ءتىلى دە جاقىن ەكەن» دەپ، ءدال سول جەردى تاڭداپتى. سوسىن ءبىز سەكىلدى بالالار قازاعىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن ۇمىتپاسىن دەپ، بار بىلگەنىن ۇيرەتۋگە تىرىستى. ولار ەشقاشان بىزبەن تۇرىكشە سويلەسپەيتىن. تەك قانا قازاقشا سويلەيتىن. ونىڭ ۇستىنە قازاقتار تۇركيادا اۋىل-اۋىل بولىپ وتىردى: قوينيا، اقساراي، ءىزمىر ساليحي، التايگوي دەگەن جەرلەردە بولدى. سوسىن ءبىراز بولىگى ستامبۋلدىڭ وزىندە تۇردى. سول بەس-التى اۋىلدا وقشاۋلانىپ وتىرعان قازاق قاۋىمى ءبىر-بىرىمەن تىعىز ارالاسىپ، تۋعان ءتىلى مەن ءداستۇرىن دەمەپ وتىردى، سونىڭ ارقاسىندا  ۇلتتىق قالپىن ساقتاپ قالدى دەپ ويلايمىن.

–ال التايدان كەزىندە كەتۋىنە نە سەبەپ بولعان ەدى؟

–اكەلەرىمىزدىڭ كەڭەسىپ ايتقان سوزدەرىنەن تۇيگەنىم، قىتاي جاعىنان ولارعا قىسىم جاسالىپ، ۇل بالالارىڭىزدى اكەتەمىز، اسكەر دايىندايمىز دەگەن. التاي جەرىن بولىسكە سالعاندا موڭعوليامەن شەكتەسكەن جەرىن موڭعولياعا، قىتايمەن شەكتەسكەن اۋماقتى قىتايعا،  ورىس جاقتاعى بولىكتى رەسەيگە ءبولىپ بەرە سالعان عوي. سودان ءبىزدىڭ كورشى اۋىل بولىپ، كەيىن وزگە ەلدىڭ ەنشىسىندە كەتە بارعان تۋىستارىمىز موڭعوليا  تۇرعىندارى بولىپ شىعا كەلگەن. ال ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز قىتاي جاعىندا قالعان. سوسىن جاڭا قوجايىن بولىپ شىعا كەلگەن قىتايلار قىسىمىن كۇشەيتكەن سوڭ، «بۇل جەر ەندى بولمايدى ەكەن، قورلىققا شىداي المايمىز» دەپ كوشۋگە بەل بۋعان. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا دا ول كەزدە قىرعىن بولىپ جاتقان. نە ىستەر ەدى؟  قويشى باتىر، ىدىرىس مولدا جانە  ەلىسحان باتىر باستاپ، وسىلايشا كوشكەن ەكەن. قىتايلار قۋعىنعا ءتۇسىپ، ءبىرازىن الىپ قالىپ جازالاعان. اۋەلدە ەلدەن 15 مىڭ ادام  ات پەن تۇيەگە ءمىنىپ، جولعا شىعادى. ۇزاق ايلار، جىلدار ءجۇرىپ،  تاحلاماقان ءشولىن اسىپ، ۇندىستانعا جەتەدى. سوسىن ول جەردەن پاكىستانعا كەلىپ ءبىر توقتايدى. سولاردىڭ جەرىندە بىرنەشە جىل بولىپ، ودان ءارى تۇركياعا كەلىپ ورنىعادى. سول 15 مىڭ ادامنان دىتتەگەن جەرگە  1800  عانا ادام جەتىپتى. قالعانىنىڭ بارلىعى  جولدا مەرت بولعان.  دۇنيە-مۇلكى، مالدارى تۇگەلدەي تاۋسىلادى. سول 1800 ادامنىڭ ءوزى السىرەپ، كوبى اۋىرىپ، زورعا جەتكەن ەكەن. پاكىستاننىڭ ىستىعىنا شىداي الماي، قينالعان ايەل ادامداردىڭ ءبىرازى كەيىن بالا كوتەرە المايتىن دەرتكە شالدىعىپتى. ءبىزدىڭ قازاق سۋىق جەرگە ءۇيىر بولعاندىقتان، ىستىقتان مىڭداعان ادام قىرىلىپ قالىپتى.

–تۇركياعا بارعان تەك سول ءبىر كوش پە؟ الدە بىرنەشە كوش بارعان با؟

–كوشەمىز دەگەندە ءبارى بىردەن جولعا شىقپاعان. اراعا بىرنەشە كۇن، اپتا سالىپ، ءبولىنىپ-ءبولىنىپ كوشكەن. كۇنباتىس جاققا قاراي قوزعالامىز دەپ، كۇندى باعىت ەتىپ جورامالمەن جىلجىپ وتىرعان. ىلەسكەنى ىلەسىپ، قالعانى قالىپ وتىرعان. سوسىن ءبارى ءۇندىستان جەرىندە تابىسىپتى. التايدى مەكەندەگەن  جادىك، شۇبارايعىر سىندى ون ەكى ەل كەرەي قازاعىنىڭ بارلىعى بار.

ء–بىر بايقاعانىم، تۇركيالىق قازاقتاردىڭ تەگى تۇرىكشە. سوندا قالاي بولعانى؟ بارعان قازاقتار اتىن تۇرىكشەگە  اۋىستىرىپ جىبەرگەن بە؟ سول جاعى مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىزدەۋ جايت...

–تۇركياعا كەلگەن سوڭ، قازاقتاردى بىرنەشە اۋىلعا ورنالاستىرىپ، كەيىننەن قۇجاتتارىن راسىمدەيدى. سول كەزدە قازاقتاردىڭ تەگىن تۇرىكشە اتاۋلارمەن سيپاتتاپ، قۇجات بەرىپتى. ماسەلەن، مەحمەت دەگەن قازاقتىڭ تەگى – زەڭگىن، جەڭىس دەگەن قازاقتىڭ تەگى – ورىچ، مامەتالى دەگەن قازاقتىڭ تەگى – گۇلەن، ءجامىل دەگەن قازاقتىڭ تەگى –تۇركەن. بىراق ولاردىڭ ءبارى قازاق. ماسەلەن، مەنىڭ اكەم بىرتوعا، وتە سالماقتى ادام بولاتىن. سوسىن «مىنا كىسى ءوزى  كوپ سويلەمەيتىن ادام ەكەن» دەيدى دە ، «ۇسلۋجان»، ياعني تۇرىكشەدەن اۋدارعاندا «ءۇنسىز جان» دەگەن تەكتى بەرگەن. وزتۇرىك دەگەن تەك تە ءجيى كەزدەسەدى، ول «اتاجۇرتتان كەلگەن جان»، «ناعىز جۇرتتان كەلگەن ادام» دەگەندى بىلدىرەدى. ويتكەنى تۇركيانىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، بارشا تۇركىنىڭ اتا جۇرتى – قازاق ەلى، انا جۇرتى – تۇركيا.

–تۇسىنىكتى. مۇستافا وزتۇرىك اعامىزدىڭ تەگى سولاي بەرىلگەن ەكەن عوي... ال كەيىننەن سول ۇلكەن كىسىلەرىڭىزدىڭ ىشىنەن تۋعان جەردى كورىپ قايتقانى بار ما؟

–سەكسەنىنشى جىلدارى مەنىڭ اكەم التاي جاققا بارىپ قايتتى. سول كەزدە «قالاي، اكە، تۋعان جەر وزگەرىپ پە؟» دەپ سۇراعانىمدا، «ەشتەڭە وزگەرمەپتى، سول بويى تۇر. مۇرتى بۇزىلماي ساقتالىپتى» دەپ تاڭعالىپ كەلدى. ءتىپتى اتقا مىنگەندە ەر-ازاماتتار باسىنا اق ورامالدى تاعىپ الاتىنى دا اراعا ەلۋ جىل سالسا دا،  سول بويى ساقتالعان ەكەن.

–ال ءوزىڭىزدىڭ پاريجگە كەلگەنىڭىزگە قانشا بولدى؟ سونىمەن قاتار بۇل جەرگە قازاقتار كەلگەندە كەزىگەتىن باستى پروبلەمالار نە؟

ء–بىز پاريجگە 1984 جىلى كەلدىك. وتىز جىل بولدى. مەن كەلگەندە 19 جاستا بولاتىنمىن.  كەلۋىمە ەكونوميكالىق جاعداي سەبەپ بولدى. ول زاماندا تۇركيانىڭ ەكونوميكاسى وتە تومەن بولاتىن. جۇمىس جوق. تۇركياداعى قازاقتار 1960-1970  جىلدارى گەرمانيا جەرىنە بارىپ جۇمىس جاساپ، ورنىعا باستايدى. «سول جاق ءتاۋىر ەكەن، جۇمىس وڭاي تابىلادى ەكەن» دەپ ايتىپ بارعان سوڭ، قازاقتار اۋروپانىڭ (ەۋروپا)  گەرمانياسىنا، فرانتسياسىنا، حولللاندياسىنا (گوللانديا) جايىمەندەپ كەلە باستايدى دا، سولايشا تارقاپ كەتكەن.  جالپى، قازاق كوشپەي جۇرمەيدى عوي، ۇنەمى كوشىپ جۇرەدى. (كۇلەدى). ءبىز بۇل جەرگە كەلگەندە اكە-شەشەمىزدەن ۇيرەنگەن كاسىپ – تەرى كيىمدى تىگۋدى قاراستىردىق. جۇمىستان مۇلدەم قيىندىق كورمەدىك. ول كەزدە جۇمىس ورنى وتە كوپ بولاتىن.  جالعىز قيىندىق ىلىك زامانداردا بۇل جاقتىڭ ءتىلىن بىلمەدىك، ويتكەنى ول كەزدە جۇمىس جاساعان جەرگە ءتىل دە كەرەك ەمەس، تەك جۇمىسىڭدى بىلسەڭ بولدى عوي. اقشانىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، تاڭعى سەگىزدەن تۇنگى ونعا دەيىن جۇمىس جاسايتىنبىز. ۇيلەندىك، بالالارىمىز بولدى. ول زاماندا جاسپىز، كوپ نارسەنى تۇسىنە بەرمەيمىز. بالالاردى قالاي تاربيەلەپ، ولارمەن قالاي سويلەسۋدى اسا بىلمەپپىز. جۇمىسپەن اينالىپ جۇرگەندە بالالاردىڭ قالاي وسكەنىن دە اڭعارماي قالىپپىز. ولارمەن نە تۇرىكشە، نە قازاقشا سويلەسپەگەن سوڭ، ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ءتىلى تەك فرانتسۋزشا  شىقتى. تاڭەرتەڭ سەگىزدە اپارىپ تاستايمىز، كەشكى التىدا الامىز. ولاردى تەك فرانتسۋز مەنتاليتەتى تاربيەلەپتى، سونى ءمۇلت جىبەرىپپىز. بالالارىمىز نەگىزى جامان ەمەس، جاقسى، جامان ادەتتەرى جوق، ءبارى ءبىلىمدى، جۇمىسىن جاساپ ءجۇر، قۇدايعا شۇكىر. بىراق ءبىزدىڭ قيىندىق تەك وسى – قازاقى تاربيەدەن، مەنتاليتەتتەن اقساعان بالالارىمىزدىڭ جاعدايى. سودان كەيىن عانا ويلانىپ، بۇلاي بولمايدى، قازاقشىلىعىمىزدى ۇمىتىپ بارامىز، بىزدەن كەيىنگى بۋىن نە بولادى، بىرلىگىمىز بەن سالت-ءداستۇرىمىزدى كۇشەيتپەسەك بولمايدى، ەندى تەزدەتىپ تامىرىنا تارتپاساق، قازاقى تانىمنان ونەگە بەرمەسەك، سوعان ساي ارەكەت قىلماساق قازاقتىقتى  مۇلدەم جوعالتىپ الۋى مۇمكىن ەكەنىن اڭعاردىق. سول ءۇشىن ءبىر تۇرعىلىقتى ورىن تاعايىنداپ، اۋىزبىرشىلىكتى كۇشەيتتىك، شامامىزدىڭ جەتكەنىنشە مادەني ۇيىرمەلەر اشتىق.

–ەندى ناتيجەسى بايقالا ما؟ قازاقىلىققا مويىن بۇرىپ جاتقان جاستارىڭىز بار ما؟ الدە مۇنىڭىزدى تۇسىنبەيمىز دەيتىندەر دە تابىلا ما؟

ء–يا، وندايلار دا بار،  فرانتسيانىڭ مەنتاليتەتىنە تولىق ءسىڭىپ كەتكەندەر. بىراق ولاردىڭ ىشىنەن دە قايىرىلاتىندارى بار. 25-30 جاستان اسىپ كەتكەندەردى وزگەرتۋ قيىن بولار،  بىراق ولاردىڭ وزىندە قازاق قازاققا ۇيلەنگەن بولسا، ولار اينالىپ قايتىپ كەلەدى ەكەن.  مىسالى، ونداي جۇپتار تويلاردان قالمايدى، سوعان قۋانامىز. ودان جاستاۋلارىندا  كوبىرەك ءۇمىتىمىز بار.  ول ءۇشىن بىراق ءبىزدىڭ قولىمىز كۇشتى بولۋى كەرەك. ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرى بار كەرەمەت  تارتىمدى ورنىمىز  بولسا، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان بالالاردى كوبىرەك باۋلي الار ەدىك. قازاق قوعامى ەكونوميكالىق تۇرعىدان كۇشتى بولسا، بيىك ءزاۋلىم مادەني، ساۋىقتىق ورنى بولسا، بالالارعا تاربيەلى ءتالىم بەرسەك، قازاقستانعا، تۇركياعا اپارىپ ساياحاتتاتىپ، ول جاقتاعى تاريحي جەرلەردى كورسەتسەك، ءسوزسىز  ىنتالانار ەدى. سوندا ۇرپاعىمىزدى تولىقتاي وزىمىزگە قاراتىپ الامىز دەپ سەنەمىن.

–بىلتىر تۋرا وسى ۋاقىتتا پاريجگە كەلگەنىمىزدە قازاقستاندىقتاردىڭ فرانتسياداعى قاۋىمداستىعىنىڭ جەتەكشىسى بەرلين كەنجەتايۇلىنان سۇحبات العان ەدىم.  سول كەزدە ول تۇركيادان كەلگەن قازاقتاردى سول ەلدىڭ باسشىسى باۋىرىنا كوبىرەك تارتىپ، «سەندەر  بىزدىڭ ازاماتسىڭدار» دەپ ايتادى» دەگەن ەدى. ال، جالپى، وزدەرىڭىزدى كىمدىكىمىز دەپ سانايسىزدار؟

–ەندى ءبىزدىڭ  قازاق  ەكەنىمىز راس قوي. تۋراسى سول. بىراق تۇركيادا تۋىپ-وسكەنىمىز دە راس. سوندىقتان ەكى ەلگە ورتاق شىعارمىز.  (كۇلەدى).  نە ار جاققا اۋا الماي، نە مىنا جاققا اۋا المايمىز. جەكە باسىما كەلسەم، ءوزىمنىڭ قازاقشىلىعىم اۋىر، سول جاعى باسىم، سالماقتىراق. تۇركيادا بولعانىمىزدا دا ولاردىڭ تاراپىنان اندا-ساندا شەتكە شىعارىلامىز، ونى دا مويىنداۋ كەرەك. «سەندەردىڭ تۇرلەرىڭ بىزگە ۇقسامايدى، سەندەر تۇرىك ەمەسسىڭدەر» دەپ جاتاتىندار ول جاقتان  دا تابىلادى. قازاقستان جاعىنا بۇيرەك بۇرىپ تۇرساق، ول جاقتاعى كەيبىر قانداستارىمىز دا بولەكتەپ، «ورالمانسىڭدار عوي» دەيدى. ول دا ءبىزدىڭ جانىمىزعا باتادى، كوڭىلىمىزگە كەلەدى.

–مۇستافا اعا، ادام رەتىندە،  اكە رەتىندە، فرانتسيا ازاماتى، قازاق قوعامىنىڭ باسشىسى  رەتىندە ارمانىڭىز نە؟

–ە-ە-ە، اللا... (تەرەڭ كۇرسىندى). مەنىڭ ارمانىم... ەندى مەنىڭ ارمانىم... بۇل جاقتاعى بالالاردىڭ قازاقشىلىعىن ۇمىتقىزباي، قازاق ءتىلىن، مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇش سالساق. سول ورىندى بەلگىلەپ كەتسەك دەيمىن. ارمانىم سول. وسىنداعى بار قازاقتىڭ  ارمانى سول دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز تۇركيادا بولعان كەزىندە قازاق جەرى،  تۋعان ەل – التاي ءوڭىرى تۋرالى كوپ اڭگىمەلەيتىن، سول تۋرالى كەڭەسەتىن. «اي، شىركىن-اي! قايران جەرىمىز-اي!» دەپ اڭساپ ءوتتى ومىردەن. (وسى كەزدە مۇستافا مىرزانىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى).  مەن سولاردى ويلاپ، ەسىمە تۇسىرگەن كەزدە ءىشىم تولىپ كەتەدى... ەندى سول كىسىلەر ايتقان: «ءبىز قازاقپىز! قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعىن ۇمىتپاڭدار. اينالىپ كەلىپ بارار قازىعىمىز –  سول» دەپ ايتقان وسيەتى ءبىزدى العا جەتەلەپ كەلەدى.

–قۇرمەتتى مۇستافا سالىقۇلى، ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن كوپ راقمەت.  ارماندارىڭىز بەن ماقساتتارىڭىزعا جەتە بەرىڭىزدەر!

سۇحباتتاسقان الما سايلاۋقىزى

استانا-پاريج