الاشتانۋ عىلىمىنىڭ سوڭعى جىلدارى ءمان بەرىپ قاراستىرىپ جاتقان باعىتى قازاق بايلارىنىڭ الاش يدەياسىن قولداۋىنا قاتىستى بولىپ جاتىر. قازاق بايلارىن كەشەگى سوۆەت وكىمەتىنىڭ زامانىندا «الاششىلدار» دەسە، الاشتىقتاردى «بايشىلدار» دەپ ايتقان. راسىندا قازاق بايلارى كوممۋنيستتىك كۇڭگىرت يدەيانى ەمەس، الاش يدەياسىن قولدادى. ال ءبىز قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ الاشوردالىقتاردى قولداعان ءىس-ارەكەتىن سول كەزدەرى حاتقا تۇسكەن دەرەكتەرگە عانا سۇيەنىپ ايتامىز، جازامىز. ال جاساعان ىستەرى حاتقا تۇسپەگەن بىزگە بەلگىسىز قانشاما بايلار بار. الاش يدەياسىن باعدار ەتكەن ازاماتتار حالىقتى باي، كەدەي دەپ ەكىگە ءبولۋ ساياساتىن ۇستانعان ەمەس، ۇلتتى تۇتاس قابىلدادى. بايلار بولسا، سول ۇلتتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان العاندا باسىم قارجىلىق ماتەريالدىق كاپيتالىنا قول ارتقان توپتىڭ نەگىزى ەدى.

ايتالىق، الاشوردانىڭ ورتالىعى بولىپ سانالعان سەمەي قالاسى مەن ونىڭ وڭىرلەرىندەگى قازاق بايلارى الاش قوزعالىسىنا 1905 جىلدان باستاپ قولداۋ كورسەتكەن. ماسەلەن، 1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە قابىلدانعان قارقارالى پەتيتسياسىن قوستاۋشىلاردىڭ ىشىندە اۋقاتتى ادامدار كوپ بولعان. ماسەلەن، “دەلو وب اگيتاتسي سرەدي كيرگيز كاركارالينسكوگو ي پاۆلودارسكوگو ۋەزدوۆ و پوسىلكە ۆ پەتەربۋرگ دليا پرەدستاۆلەنيا وت كيرگيزسكوگو نارودا پەتيتسي تساريۋ” دەپ اتالاتىن قۇجاتقا 42 ادام قول قويىپتى. اتالمىش ناۋقاندى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پەتيتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار قىرداعى حالىققا بەدەلدى، ءسوزى جۇرەتىن ەل اعالارىنا، بايلارعا سەنىم ارتتى. وسى ساياسي ناۋقان الاش قايراتكەرلەرى مەن ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرىنىڭ تىزە قوسىپ قيمىلداعان القاشقى قادامى بولعانى انىق[1].

جوعارىدا اتالعان ساياسي وقيعالار الاش قايراتكەرلەرىن ۇلت مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتۋگە، تۋعان حالقىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا جۇمىلدىردى. وسى ارەكەتتەرى ءۇشىن ۇلت زيالىلارىنىڭ كەيبىرى جەرگىلىكتى وتارشىل اكىمشىلىك تاراپتان قۋعىنعا ۇشىراپ، ءبىرى تۇرمەگە جابىلسا، وزگەسى وتارشىل ورىس يمپەرياسىنىڭ ىشكى گۋبەرنيالارى مەن «يت جەككەنگە» ايدالدى. سونداي قيىن-قىستاۋ ساتتە الاش قايراتكەرلەرىنە كومەك قولىن سوزىپ، دەمەۋ بولعان قازاق بايلارى ەدى. وعان تومەندەگى دەرەكتەر ايقىن دالەل بولا الادى.

قازاق بايلارى نەگىزىنەن الاش قوزعالىسىنىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تارالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ناسيحاتشىسى بولىپ، قارجىلىق قيىندىقتارىن شەشتى. الاشوردا اۆتونومياسى جاڭادان قۇرىلعان كەزدە دە قارجىلىق جانە ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەردى وتەگەن وسى قازاق بايلارى بولاتىن. ولاردىڭ قاتارىندا قاراجان ۇكىبايۇلى، مەدەۋ ورازبايۇلى، يكە ءادىلۇلى، حاسەن اقايۇلى، ىبىراي اقبايۇلى، يسا كوپجاسارۇلى بار ەدى.

1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورىنبوردا الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، الايدا قيان-كەسكى ازاماتتىق سوعىستارعا بايلانىستى ۋاقىتشا تۇراتىن ورىن سەمەيگە اۋىسقاندا قاراجان ۇكىباەۆ، ءابدىراحمان ءجۇسىپوۆ، ءانيار مولداباەۆ ءتارىزدى تاعى باسقا اۋقاتتى ادامدار وزدەرىنىڭ باسى ارتىق ۇيلەرىن، دۇنيە-مۇلىكتەرىن الاش يگىلىگىنە پايدالانۋعا بەرگەن. مىسالى، احات شاكەرىمۇلى «مەنىڭ اكەم، حالىق ۇلى - شاكەرىم» اتتى ەستەلىگىنىڭ بەلگىبايدىڭ قىزىنىڭ باسىندا بولعان داۋعا بايلانىستى وقيعانى: «...ەرتەڭىندە جاڭاسەمەي بازارىنىڭ جوعارى جاعىندا، قاراجان بايدىڭ مەكتەپكە جالداعان ءۇيى بولاتىن. سوت سوندا بولاتىن بولدى» دەپ جازادى. ال سەمەيدەگى قازىرگى زامان تاريحى قۇجاتتاما ورتالىعىندا ساقتالعان قۇجاتتار (قور-37, تىزبە-01 ءىس-10) 1918-1919 جىلدارى وسى ۇيدە وبلىستىق قازاق سوتىمەن قاتار ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ كەڭسەسى دە ورنالاسقانىن ايعاقتايدى. 1918-جىلدىڭ 11-ناۋرىزىندا سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ قول قويۋىمەن الاش مەكتەپتەرى كوميسسياسى مۇشەلەرىنە جىبەرگەن رەسمي شاقىرتۋ قاعازىندا:

«سەميپالاتينسكايا ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا وت 11/26 مارتا 1918 گودا. پوۆەستكا چلەنام سەميپالاتينسكوي ۋەزدنوي زەمسكوي شكولنوي كوميسسي.

وتدەل نارودنوگو وبروزوۆانيا پروسيت ت.ت چلەنوۆ كوميسسي پوجالوۆات نا زاسەدانيا، نازناچەننوە نا 14 مارتا س.گ. (چەتۆەرگ) ۆ پومەششەني زەمسكوي ۋپراۆى – گ.الاش، دوم ۋكۋباەۆا، ك 5 چاسام ۆچەرا...»، - دەپ كورسەتىلدى.

وسىنداي تاعى ءبىر قۇجاتتا تومەندەگىدەي ماسەلە ايتىلعان:

«زەمستۆو سەميپالاتينسكوي وبلاستي، سەميپالاتينسكايا ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا وت 12 اۆگۋستا 1918 گودا، N3755.گ. سەميپالاتينسك.

پوۆەستكا

ناستوياششيم سەميپالاتينسكايا ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا پريگلاشاەت ۆاس پوجالوۆات نا زاسەدانيا (گ. الاش، دوم كاراجانا ۋكۋباەۆا) سەگودنيا، 12 (30) اۆگۋستا س.گ.، ۆ 8 چاسوۆ ۆەچرا دليا وبسۋجدەنيا دوگوۆورا پو مياسنوي زاگاتوۆكە.

زام. پرەدسەداتەل زەمۋپراۆى ۆوروبەۆ».

ءوز كەزىگىندە بۇل جيىنعا قاتىسۋعا اڭداماسوۆ، كۇشكىكباەۆ، بولاتحانوۆ، دۇيسەنباەۆ، ونالباەۆ، بالعاباەۆ، قۇلعارين شاقىرىلعان. وسىلاردىڭ ىشىندە احمەتجان اڭداماسوۆ، اعايىندى وڭالباەۆتار سىندى سەمەيدىڭ باسقا دا بەلگىلى بايلارى الاشوردا ۇكىمەتىن جاقتاپ، ۇنەمى ماتەريالدىق كومەكتەر جاساپ تۇرعان[2].

احمەت جانە مۇستافا ورازايۇلدارى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنا 2 مىڭ رۋبل تولەپ، ءاليحان بوكەيحاندى قازاق جۇرتىنىڭ اتىنان دەلەگات ەتىپ ۇسىندى. كەيىن تاعى دا قاراجاتىن شەشىپ، ەكىنشى وكىل رەتىندە مۇستافا شوقايدى ۇسىندى. ەكى وكىلدىڭ دە بۇكىل شىعىنىن قازاقتىڭ وسى ەكى بايى كوتەرگەن بولاتىن. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، مەتسەنات، ءى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولعان سالىمگەرەي ءجانتورين دە مۇستافا شوقايدىڭ V مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ جەرىن مۇستافانىڭ اتىنا اۋداردى. ويتكەنى دەپۋتات بولاتىن ادام اۋقاتتى بولۋى كەرەك دەگەن زاڭ بولاتىن. الايدا V مەملەكەتتىك دۋمانىڭ سايلاۋى سول كۇيى وتپەي قالدى.

الاشورداشىل ارداگەرلەردىڭ قاراكەتىن قولداعانداردىڭ قاتارىندا سالىق ومارۇلى (سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى), توبانياز ءالنيازۇلى، اعايىندى مامانوۆتار، اعايىندى بەكمەتەۆتەر بولدى. ولار اللا بەرگەن نەسىبەنى قاراپايىم حالىقپەن ءبولىسىپ، مەتسەناتتىقتىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتتى. اتاپ ايتساق، ەسەنقۇل مامانوۆ «قازاق»، «ايقاپ» سەكىلدى گازەتتەرگە جاردەم بەردى[3].

«قازاق» گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا قول ۇشىن سوزعان اۋقاتتى ازاماتتار تۋرالى ءبۇي دەيدى.

گازەتاعا كومەك

ويلاماعان جەردەن «قازاق» توتەنشە شىعىندارعا ۇشىراپ، ءحالى اۋىرلاعانىن بايقاعان ازاماتتار ازدى-كوپتى كومەك بەرىستى. بۇلار كومەكتەرىن ارقايسىسى ايرىقشا ءار ۋاقىتتا جىبەرگەن ەدى. ءبىز ءبارىن جيىپ، بىراق جاريالاپ وتىرمىز. حالىققا كوز-قۇلاق بولعانداي ورتاسىنداعى ءبىر گازەتاسىن بۇلايشا كوتەرمەلەگەن ازاماتتارعا شىن كوڭىلدەن ءتاڭىرى جارىلعاسىن ايتامىز. بەيبىتشىلىك زامان كەشىكپەي قايتا اينالار، مەزگىلدى اۋىرلىقتار ۇمىتىلار، سول كەزدە، ينشا اللا، ءىسىمىز دە ىلگەرى باسار. بىزگە  قىمباتى حالىقتىڭ ىقىلاسى ەدى، مۇنى مىنە كورىپ وتىرمىز.

كومەك بەرۋشىلەر:

 ەسەنقۇل قاجى مامانۇلى – 100 سوم، عاينيجامال ەسەنقۇل قاجى جاماعاتى – 100 سوم، تاڭىربەرگەن قاجى تۇرىسبەكۇلى – 429 سوم، ايتمۇحامەت تۇرىسبەكۇلى – 100 سوم، قوجا احمەت مامانۇلى – 50 سوم، بايمۇحامەت تۇرىسبەكۇلى – 50 سوم، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەكۇلى – 50 سوم، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەكۇلى – 20 سوم، ەگەۋبەك جيەنبايۇلى – 10 سوم، ع.الىبەكۇلى – 150 سوم، حۇسايىن ۇكەنۇلى – 25 سوم 50 تيىن، جولىمبەت تۇرىمبەتۇلى – 25 سوم، ەرنازار جاۋقاشارۇلى – 20 سوم، مۇعالىم نىعمەتوللا كۇزەمبايۇلى – 15 سوم، نۇعمان قاناتبايۇلى – 5 سوم، ءومىرالى پانتەشۇلى – 5 سوم، تىلەگەن بادىراقۇلى – 5 سوم...

بارلىعى: 1274 سوم، 40 تيىن[4].

«قازاق بايلارى «قازاق» گازەتىن تولىقتاي قارجىلاندىرىپ تۇردى» دەپ ناقتى بايلام جاساۋعا بولمايتىن سياقتى. بىراق، «قازاق» گازەتىنە قولداۋ جاساۋ، قيىن ساتتەرى ونى جابىلۋدان، سالىنعان ايىپپۇلدارىڭ تولەپ امان قالۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان. بايلار تاقىرىبىن قاراستىرعاندا كەشەگى كەڭەستىك كوممۋنيستتىك تاپتىق ۇعىم مەن بۇگىنگى باتىستىق قوعامداعى تاپ ۇعىمنىڭ نەگىزگى كريتەريلەرىن الىپ قاراعان دۇرىس ەمەس دەگەن ويدامىز. سەبەبى، ول كەزدە قازاق قوعامى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە  اعايىنگەرشىلىك ۇستانىمداردى ۇستاندى. ال سول قوعامنىڭ نەگىزىن تۇسىنبەگەن كوممۋنيستەر بولسا، بىردەن ولاردى فەودالدىق ورتا عاسىر تۇسىنىكتەرىمەن شاتاسىرىپ وتىردى. وسى جەردە بۇل ماسەلەگە قازاقى وتكەن دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان قاراعان ورىندى. قازاق بايلارىنىڭ «قازاق» گازەتىن، «ايقاپ» جۋرنالىن قارجىلاندىرۋى  تاپتىق تۇرعىدان بولعان ەدى دەۋ نەگىزسىز. ولاردىڭ قولداۋى جالپىۇلتتىق ۇعىمنان تۋدى. ماسەلەن، شەتتە وقىعان قازاقتىڭ بالالارىنا تۇراقتى شاكىرتاقى تولەپ تۇرعان بايلار، ەرتەڭ وقۋىن بىتىرگەندە بايلاردىڭ مۇددەسىن عانا قولداۋشىلار بولسىن دەگەن ۇعىمدا بولعان دەۋگە كەلمەيدى. سول سياقتى شاكىرتاقى، گازەت شىعارۋداعى قولداۋ بولسىن ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى جۇمسالعان قاراجات دەۋگە نەگىز بار.

ورال ونىرىنەن شىققان «قازاقستان» گازەتىنە دە مامان بايدىڭ اۋلەتى قارجىلاي قولداۋ جاساعان ەكەن. وعان سول زاماندا شىققان «قازاقستان» گازەتىندەگى مىنا اقپار دالەل.

اعانا

سەميرەچەنسكي وبلىسىنان سەيىتباتتال قاجى مامانوۆ، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەكوۆ، يشانعۇل قاجى مامانوۆ، عايدىماحمۇد تۇرىسبەكوۆتەردىڭ «قازاقستان» گازەتاسىنىڭ پايداسىنا بەرگەن جاردەمى ماعلۇم عابدولعازيز مۋسين ارقىلى جەتىستى. بۇلارعا ميللەت ادامدارى اللا رازى بولسىن.

باسقارۋشى[5].

«قازاقستان» گازەتىنە قولداۋ جاساعاندار تەك قازاق ەلىنەن ەمەس، ءازىربايجان، تاتار جۇرتىنان دا بولعان ەكەن. باقىتجان قاراتاەۆتىڭ «ازاماتتارعا جانە ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز» دەگەن ماقالاسىندا وسىنىڭ جاي جاپسارىن بايان ەتەدى. گازەتكە قولداۋ جاساعان قازاق بايى، ءارى تورەسى، اقىنى شاڭگەرەيدىڭ دە ەسىمىن اۋىزعا الىپ، ولار تۋرالى قىسقاشا حابار بەرەدى.  (ەسكەرتۋ: ماقالانى تۇپنۇسقادا بەرىپ وتىرمىز).

ازاماتتارعا جانە ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز

ترويتسكى شاحارىندا قازاق تىلىندە «ايقاب» جۋرنالى شىقدى دەب، ورالسكى شاحارىندا «قازاقستان» عازيتاسى شىقدى دەب قازاق ازاماتدارى قۋانىسىب جاتقان كورىنەدى. مۇنى ءبىلىب، ازاماتدارعا ايتاتۇعىن از عانا ءسوزىم بار: «ايقاب» جۋرنالىنىڭ شىعۋىنا راسحۋد شىعارىب، سەبەب بولعان ترويتسكى مۇسىلمانى ياۋشيەۆ بولادى، «قازاقستاننىڭ» شىعۋىنا سەبەب بولعان باكۋ شاحارىنىڭ مۇسىلمانى گەنەرال زەينەلعابيدەن تاعيەۆ ءھام جاھانگير حاننىڭ نيبەرەسى سۇلتان شھانگيرەي دەگەن مۇسىلمان بولادى. تاعيەۆ مىڭ سوم بەردى، سۇلتان شھانگيرەي بەس ءجۇز سوم بەردى.

قۇفيا ەمەس، جاريا عوي، تانىق ەمەس انىق عوي، قازاق حالقى مۇسىلماننىڭ ءبىر بولەگى، ەلى ءھام بىلايعى مۇسىلماندارعا قاراعاندا ونەر-بىلىمنەن ماحرۇم بولىب كەيىن قالۋنى. رۋسياداعى ءدىن قارىنداستارىمىز قازان، قاۆقاز، تۇركىستان مۇسىلماندارى سوڭعى ۋاقىتداردا ونەر-بىلىمدەرىن اسىرىب ىلگەرى كەتدى. قازاق حالقى بۇ مۇسىلمانداردىڭ شاڭىنا دا ارالاسا الماي قالدى. قازاقدىڭ قيبات كورگەنى ءھام الاڭ بولعانى ۋپراۋيتەل-ىستارشينا، نارودنىي سۋديا لاۋازىملارى بولدى. بۇ لاۋازىملار ءۇشىن ازاماتلار ءبىرى-بىرىمەن تالاسىب، كوب سومالار شىعارىب كەلە جاتىر. بىراق ولارعا وكبەلەۋگە ءتيىس ەمەس، انىڭ ءۇشىن بۇل تالاس – ناداندىقدىڭ بەلگىسى. موينىمىزعا الايىق، ورىسشا ءھام مۇسىلمانشا وقىعاندارىمىزدان دا كوبىمىزدىڭ كوڭىلىمىز نادان، ونەر-ءبىلىم سۇيەگىمىزدى سىندىرىب، ەتىمىزدى جىرتىب، بويىمىزعا ءالى سىڭگەن جوق. سولاي بولعانسىن سىرتىمىز سۇلۋ، كوڭىلىمىز لاس بولۋى عاجاب ەمەس. سول سەبەبدى دانىشمان مۇسىلمان قارىنداسدارىمىز عينارال تاعيەۆ، ياۋيشوۆ ءھام سۇلتان شھاڭگيرەي حازراتلارى قازاق سىقىلدى قارىنداس حالقىن اياب، كوزىن اشار ءۇشىن ۇيقىسىنان وياتار ءۇشىن ونەر-ءبىلىم جولىنا ايدار ءۇشىن داۋلەتدەرىن اياماي، «ايقاب» ءھام «قازاقستان» عازيتالارىنىڭ شىعۋىنا جاردەم بەرىب جاتىر. ەندى شىلبىر بەرىب، بايگى اتىنداي كوتەرمەلەگەن دانىشماندارعا ىلەسە الساق جارار ەدى. عينيرال تاعيەۆ، ياۋيشوۆ ءھام سۇلتان شھانگيرەي حازىرەتدەرىنىڭ جاردەمىنەن تۇسىندىك: قازاقدىڭ «ويدا ون سيىردىڭ ءمۇيىزى سىرقىراسا، قىردا قىرىق سيىردىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدى» دەگەن ماقالى وسى ەكەن. قازاق مۇسىلماندارىنىڭ نادان بولىب، عايري حالىقدان ونەر-ءبىلىم جولىندا كەيىن شەگىنىب قالىب بارا جاتقانىنا ارلانىب، بۇل دانىشماندار قازاقدى قىزعانعاندىعىن ءبىلدىردى. عينيرال تاعيەۆدىڭ ءناسىلى ءازىربايجان تاتارى بولادى. ياۋيشوۆدىڭ ءناسىلى قازان تاتارى بولادى. سۇلتان شھانگيرەي قازاقدىڭ ءوزىنىڭ تورەسى بولادى. ارعى اتاسى ءابىلحايىر حان، انىڭ ۇعلى نۇرالى حان، انىڭ ۇعلى سەيدگيرەي سۇلتان، انىڭ ۇعلى دانىشمانىمىز سۇلتان شھانگيرەي بولادى.

سول سەبەبدى بۇل دانىشمانداردى اللا تاعالا بۇ دۇنياداعى ءھام ول دۇنياداعى ماقسۇددارىنا جەتكەرسىن دەب ءبىز ولارعا فاتيحا بەرىب، دۇعادا تۇرمىز ءھام تۇرالىق [6].

قازاق بايلارى مەن الاش ارىستارىنىڭ اراسىنداعى قاتىناستاردا نەگىزىنەن قۇجاتتىق دەرەكتەرگە سۇيەنىپ مالىمەت بەرىپ وتىرمىز. ەندى قازاقتىڭ وزىنە ءتان جومارتتىق قاسيەتىنە سالىپ قارايتىن بولساق، قۇجاتتارعا تۇسپەي قالعان قانشاما بايلاردىڭ قولداۋى بولدى. مەدەۋ بايدىڭ اكەسى توبىقتى ورازباي الاشقا بەس ءجۇز جىلقىسىن ساداققا ەتكەن. ءبىر كۇن كۇتكەن قوناعىنا قۇتتى قوناق ەكەن دەپ كەمى ءبىر اتىن تارتۋ ەتەتىن داستۇرىمىزگە سۇيەنەتىن بولساق، قولداۋ جاساعان قازاقتىڭ داۋلەتتى جاندارى بۇدان دا كوپ بولعان، تەك قوسقان قاراجاتى مەن الدىنا سالىپ بەرگەن ءۇيىرلى جىلقىلارى قاراجان باي مەن ورازباي بايداي بولماسا دا، شاما-شارقىنشا قولداعانىنا نەگىز بار دەپ توپشىلايمىز. قازاق ەلىنىڭ بارشا اۋماعىندا قولداۋ تاپقان قوزعالىستىڭ وبلىستاردا، اۋىلدىق ايماقتاردا ورتالىقتارى بولعاندىعىن قازىر ايتىلىپ جاتىر. سول جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلدەرى مەن تىرەكتەرى، حالىقتى سول يدەياعا ناندىرۋشىسى قازاق بايلارى بولعاندىعى راس. ءبىز قازاق بايلارىنا قاتىستى زەرتتەۋلەردى الاشقا قىزمەت ەتكەنى تۇرعىسىنان الساق تا ەل الدىندا ولاردىڭ جازىقسىز جاپا شەككەندىگىن اقتاپ (1928 جىلى بايلاردى كامپەسكەلەگەنىنە قاتىستى ايتىپ وتىرمىز) الۋعا بولادى. بارشا قازاقتىڭ سول كەزدە ءومىر سۇرگەن بايلارى الاش پارتياسىنا تايلى-تۇياعى  قالماي قولداۋ جاسادى دەۋگە كەلمەيدى. ولاردىڭ اراسىندا ىشكەن قىمىزى مەن كورگەن قىزىعىنا ءماز بولىپ جۇرگەندەر دە بولعان. بىراق، اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن كوپ نارسەلەر توتەنشە جاعدايدا ءوربىدى. دەمەك، بۇل ۋاقىتتا الاشقا ءۇيىرلى جىلقى بەرمەگەن بايلاردىڭ وزدەرى الاشتىقتارعا نيەتتەس ەدى دەپ توپشىلاي الامىز. سەبەبى، ولاردا باسقا تاڭداۋ جوقتىعىنان دا الاشتىق تاراپقا بەت بۇردى.

ەندى الاش يدەياسىن تۇتاس اۋلەت بولىپ قولداعان مامان ۇرپاقتارى كامپەسكەگە ىلىككەندە ولارعا كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاققان ايىپتارىنا توقتالىپ وتەيىك. بۇل تۋراسىندا كەڭەستىك قىزىل بەلسەندى بەكتىڭ وماربەگى دەگەننىڭ «اقسۋ اۋدانىنان 6 ءىرى باي ايدالدى» دەگەن كامپەسكە تۇسىندا جازىلعان ماقالاسىن قاز قالپىندا بەرۋدى ءجون كوردىك.

بەكتىڭ وماربەگى. اقسۋ اۋدانىنان 6 ءىرى باي ايدالدى

جەتىسۋداعى اتامان اننەنكوۆتىڭ جەندەتى بولعان، «الاش وردانىڭ» بەلسەندىسى بولعان اتاقتى مامان تۇرىسبەكۇلدارىنىڭ التاۋى ايدالدى. 1720 قارا، 26 اق ءۇي، اعاش ءۇي: وزگە مۇلىكتەرىمەن كامپەسكەلەندى. ناۋقاندا ەل كەدەيلەرىنىڭ بەلسەندىلىگى كۇشتى بولدى.

 مامانۇلى ەسەنقۇل – بۇل مامان ۇلدارىنىڭ ەرەسەكتەرىنىڭ ىشىندە ەرتەدەن اتى شىققان الاياق پىسىعى، ىسىلعان قۋ ساۋداگەر، ساياسي كوزى اشىق، كادىمگىدەي ساياسي بەتى بار ادام. بۇل باياعى ءاليحانداردىڭ ورىنبورعا جالپى قازاق سەزىنە الاشتان ارناپ شاقىرىلعان شونجارلاردىڭ ءوزى، 800 ءىرى قاراسى بار باي. الاشوردا مەن اتامانداردىڭ اسكەرىنە ىنتاسىمەن كومەك قىلعان دەسەدى. ونداعان مالاي-جالشىلارى بار. بالشەبەككە كومەك كورسەتتىڭ، ات-ايعىرىمدى ۇستاپ بەردىڭ دەپ، ءوزىنىڭ مالايلارى بۇرشىكبايۇلدارى دەگەن ەكى اعايىندى جىگىتتى ولتىرگەن ەكەن. قالا-دالامەن قاتىناسى زور. كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنە دە ىقپالى بولىپ كەلگەن ءتارىزدى. ەل ەڭبەكشىلەرى اتىن تۋرا اتاي الماي «ەسەن قاجى» دەيتىن كورىنەدى.

سەيداحمەت مامانۇلى – الدە نەشە جىل پاتشا تۇسىندا بي بولعان. 500 قاراسى بار ءىرى باي. ۇرى ۇستاپ، ۇرى اتتاندىراتىن كورىنەدى، اق پەن الاشورداعا كومەكتەسكەن، سول كەزدە جۇمىسىنان قاشقان ءبىر مالايدى ۇستاپ اكەپ مۇرنىن كەسىپ، كوگەندەپ قويعان. كەدەيلەردى قوسشىعا، سويۋعا، سەزدگە جىبەرمەي، بارعاندارىن جالاپ قۋدالاعان.

قوجاحمەت مامانۇلى – بۇل 3 جىل بولىس بولعان.

ماحمۇتبەك مامانۇلى –  مۇنىڭ ەنشىلەس اعاسى بيداحمەت وقىعان. الماتىدان باستاپ قىزىلورداعا شەيىن بايلانىسى كۇشتى. مۇنداي ەل ىشىندەگى مامانۇلدارىنىڭ ءبىلىمدى باسشىسى، نە ءتۇرلى قيتارلىققا نۇسقاۋ بەرۋشى كورىنەدى. اۋدان كەدەيلەرىنىڭ جۇزدەگەن ارىز پىكىرلەرىنە قاراعاندا جوعارعىلاردان كورى بيداحمەت، ماقسۇتبەكتىڭ زورلىقتارى كۇشتى كورىنەدى. ويتكەنى بۇلار ەل كەدەيلەرىن ەزگەندە كادىمگى سابەت اتىنان ىستەيتىن جەرى دە كوپ ەكەن. كەدەيدەن تارتىپ الۋ، كەدەيگە تەڭدىك بەرمەۋ،  سابەتكە قارسىلىعىن كادىمگى بەتكە ايتاتىن قيتار كورىنەدى.

ايتمۇحامبەت تۇرىسبەكۇلى – مالدى ءىرى باي، 20 شاقىت مالاي ۇستايتىن. ەلدە ىقپالى كۇشتى جۋان.

تاڭىربەرگەن تۇرىسبەكۇلى – بۇل  بايلىعىمەن بىرگە ساياسي جۇمىسقا كىرىسىپ جۇرگەن ادام ەكەن. الاشوردانىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن. وسى جاقتا ابىلايحان دەگەن تورەمەن ەكەۋى اسكەر قۇرىپ، بالشەبەكتەرگە قارسى تۇرىپتى. سول كەزدە وزدەرى بالا وقىتۋعا اكەلگەن مۇقامادي دەگەن مۇعالىم بالشەبەك بولادى. سونى ۇستاپ الىپ تاڭىربەرگەن ءوز قولىمەن ولتىرەدى.  بەيسەنباي كەدەسۇلى دەگەن سوۆدەپ بولعان، وسى ەلدىڭ ءبىر كەدەيىن قول-اياعىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، تالتۇستە ەل كوزىنشە قىلىشتاپ ولتىرەدى. الاش اسكەرىنە ات بەرمەيسىڭ، قارسى ەكەنسىڭ دەپ ارىستانبەك دەگەندى تاعى اتادى. تالايدى شابادى. مال-مۇلىك تالايدى. حاندىق قۇرادى. ونداعان مالايى بار 200-دەن استام ءىرى قاراسى بار. وتىنشىنىڭ وراعىن، سۋشىنىڭ شەلەگىن العان قۋ كورىنەدى. وسى كۇنى قاشقىن. قاشقىن بولعاندا كامپەسكە جۇمىسىنان بۇرىن قاشقىن بولىپ ءجۇر ەكەن.

قىسقاشا بايلاردىڭ ءجايى وسى، بۇلاردى ەل «كوك ۇيلىلەر» دەيدى. ۇيتكەنى كوك ءۇي، جەمىستى باقشا، جەر شۇرايى شالقار كولى، سامال بەل بۇلاردا ەكەن.

مامان بالالارىنان 1720 ءىرى قارا الىندى.

ءسۇيتىپ وكتيابردىڭ 1-2-ىندە جوعارىدا ايتىلعان 6 بايدىڭ مال-مۇلكىن كامپەسكەلەدىك. بارلىعى  1720 ءىرى قارا، 13 اق ءۇي، 13 اعاش ءۇي مەن تام ءۇي، 5 باقشا،  13 وراماق كيىز، 6 اسىل كىلەم، 2 جەردەگى جوڭىشقا ورنى، 2 سۋ ديىرمەن، 1 تاي تۇياق، 1 جامبى. قولدارىنان مالىن العان ۋاقىتتا ەشبىر داۋ-جانجال قارسىلىق قىلعاندارى جوق. وسىمەن 6 بايدىڭ كامپەسكەسى ءبىتتى. قازىردە دە جاڭادان كامپەسكەلەنسىن دەگەن ءۇش باي بار ەدى، سوعان كىرىسىپ جاتىرمىز[7].

مۇنى وقىپ وتىرعان وقىرمان اراسىندا «مىنا دەرەكتى نەگە پايدالانىپ وتىر» دەگەن ماعىنادا قاندايدا ءبىر پىكىر قىلاڭ بەرۋى مۇمكىن .  بىز كەيدە ءوزىمىز جانىمىزعا جاقىن تۇتاتىن جاندارعا قاتىستى وعاش جانە كەراعار ويلاردى قابىلداي المايمىز. ماسەلەنىڭ مانىسىنە ءۇڭىلۋ ۇشىندە قارسى تاراپتىڭ ويىنا ىجداقات ەتىپ، ول دەرەكتى قولدانىپ، قوس تارتپانى تەڭ تارتىپ وتىرىپ قاراستىرساق، ماسەلەنى  وبەكتيۆتى باعالاي الامىز. ياعني، ازامات سوعىسى ۋاقىتىندا مامان ۇرپاقتارى كەدەيگە قىسىم جاسادى دەپ سول زاماندا ءومىر سۇرگەن قىزىل شولاق بەلسەندى وسىنداي پىكىردى حاتقا ءتۇسىرىپتى. بىرىنشىدەن، سوعىس ۋاقىتىندا ءبارى دە مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ول زامان «جوقتى بارداي قىلىپ، باردى قۇداي ۇرعانداي قىلىپ» ايتاتىن ۋاقىت ەدى. جالپى قازاق بايلارىنا كەدەيگە زورلىق جاسادى دەگەن ايىپ تاعىلدى. دەمەك، وعان تىم قاتتى تاڭقالۋعا استە بولمايدى. سەبەپ: ساياساتتىڭ باعىت باعدارى سولاي ەدى.

سونىمەن، جوعارداعى دەرەكتەردىڭ ءبارى   مامان ۇرپاقتارىنىڭ الاشقا اسكەر بەرگەنىن، قولداۋ جاساعانىن  دالەدەپ، ءتىپتى، قۋاتتاپ وتىر.

توڭكەرىسشىل بەلسەندى توپ الاش ءۇشىن مالىن دا، كۇش قۋاتى مەن جانىن دا بەرگەن اۋلەتتەن التى ادامدى ورال جاققا جەر اۋدارىپ جىبەردى. كەيىندە بۇل اۋلەتكە كەڭەستەردىڭ قىسىمى ازايعان جوق.

الاش ارىستارى مەن قازاق بايلارىنىڭ اراقاتىناسىنا قاتىستى سوڭعى جىلدارى عانا قالام تەربەلە باستالدى. ال بۇل الداعى ۋاقىتتا بىزگە بەيمالىم جايتتاردى زەرتتەي، زەردەلەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن سياقتى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ەركىن راحمەتۋللين. حح عاسىردىڭ ءى جارتىسىنداعى قازاق مەتسەناتتارى: تاريحى مەن تاعدىرى. //e-history.kz
2. كەنەمولدين م. قاراجان ۇكىباەۆ كىم؟. //اباي، №4, 2010
3. سەرىكبول حاسان. قازاقتىڭ بايلارى قازاقتىڭ قورعانى ەدى. //aikyn.kz
4. «قازاق» گازەتى /باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. – الماتى: «قازاق ەنتسەكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. – 560 بەت.
5. «قازاقستان» گازەتى №11. 24 ءساۋىر،1912 جىل.
6. سۇلتان باحىتجان بيسعالى ۇعلى قاراتاەۆ. ازاماتتارعا جانە ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز. // "قازاقستان" گازەتى، №5, 19.01.1912 جىل.
7. مامانيا: تاريحي دەرەكتەر، ەستەلىكتەر، ولەڭدەر، قۇجاتتار، پىكىرلەر (قۇراست.: ج.قاليۇلى). – الماتى: اتامۇرا، 1991 – 272 بەت.

رۋسلان احماعانبەتوۆ

Abai.kz