وسى اڭگىمە كوزى اشىق قازاق ازاماتتارىنىڭ اراسىندا جىلىنا كەمىندە ەكى رەت اۋىزەكى ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. ونىڭ ءبىرىنشىسى – 31 جەلتوقسانداعى تۇنگى ساعات 12-دە اقباسقىن اياز، قارلى بوراندا كەلەتىن جاڭا جىل، ەكىنشىسى ناۋرىزدىڭ 22-ءسى كۇنى جەر-دۇنيە جاڭارىپ، جەر بەتى جاس بوسانعان اناداي جادىراپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، كوگىلدىر اسپانعا اققۋ-قازدار مەن تىرنالار اپپاق سىزىق سىزىپ، قاناتىمەن جەتەلەپ جەتكىزگەن كوكتەممەن بىرگە كەلەتىن تۇركىلىك ءوز جاڭا جىلىمىزعا بايلانىستى. بۇل پارسىنىڭ «نوۆ» – جاڭا، رۋز – كۇن، ياعني جاڭا كۇن دەگەنىنەن شىققانى، ءتىپتى، وسى «نوۆ»-تىڭ ورىستىڭ «نوۆىي» ءسوزىنىڭ دە، باسقا سلاۆيانداردىڭ «نەو» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى ەكەنىن اڭعارۋ دا ونشا قيىن ەمەس.

ساۋاتسىزدىعىمىز بەن ۇرگەدەكتىگىمىزدىڭ كەسىرى مە، وسى كۇنى بىزگە پارسىدان، ارابتان كەلگەن ءىلىم-ءبىلىم، ونەر مەن مادەنيەت تۋرالى ايتۋدان ات-تونىن الا قاشاتىندار كوبەيىپ كەتتى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىر وقۋ ورنىنىڭ شىعىستانۋ بولىمىندە، وقىعاندار دا وزدەرىن ءدىنتانۋشى، شىعىستانۋشى، ءتىپتى ساياساتكەر دەپ تەلەديدار، ءباسپاسوز ارقىلى تانىستىراتىن بولادى. ارينە، كىمنىڭ جىرتىعىنا جاماۋ بولۋ – اركىمنىڭ ءوز قالاۋى. ساياساتكەرلىك دەگە­نىمىز، ەڭ الدىمەن، تۋعان ۇلتىڭ­نىڭ الدىنداعى جاۋاپكەر­شىلىگىڭدى ءبىلۋ. ال تۋعان ۇلتىڭنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك دەگەنىمىز – ونىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن، ءۇردىس-سالتىن ساقتاۋ، جەرىن، تابيعي بايلىعىن ساقتاۋ ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. امال نە، وسىدان 26 جىل بۇرىن قۇلانيەكتەنىپ اتقان تاۋەلسىزدىك تاڭى بۇگىندە سيىر ساسكەگە كەلسە دە ءبىز ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق سالت-سانامىزدى ءالى تولىق قالپىنا كەلتىرە الماي وتىرمىز. سالت-ءداستۇ­رى­مىز دەگەندە، ءبىز اتا-بابامىز ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان ىقىلىم زاماننان بەرى تويلاپ قارسى العان جاڭا جىلدى – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ناۋ­رىز مەيرامىن دا جوندەپ وتكىزۋدەن قالىپ بارامىز با دەپ قورقامىز.

ارينە، بۇل مەرەكەنى ولاي ەمەس، بىلاي وتكىزۋ كەرەك ەدى دەپ جوعارىداعىلارعا اقىل ايتىپ، ونىڭ ەرەجەلەرىن بەلگىلەۋگە ءبىزدىڭ ەش قۇقىمىز جوق. تەك ءيسى مۇسىلمانعا ورتاق وسى جاڭا جىل مەرەكەسىنىڭ كەيىنگى جىلدارى بۇگىنگى ۇرپاعىمىز ەسى كەتە تويلاپ جۇرگەن، باتىستان كەلگەن «اۋليە ۆالەنتين كۇنى»، «حەللوۋين» سياقتى سانانى بىلعايتىن، ۇلتتى ازعىنداتاتىن مەيرامسىماقتارعا قاراعاندا جەتىم قىزدىڭ تويىنداي عانا جابىرقاۋ وتەتىنى جانعا باتادى. نەنىڭ وڭ، نەنىڭ تەرىس ەكەنىنە وي جۇگىرتىپ جاتپايتىن، نە ۇيدە، نە مەملەكەت تاراپىنان ۇلتتىق، قازاقى تاربيە دەگەندى كورمەي ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارىمىزدى ۇلتسىزداندىرۋعا وسى ەكى جىنويناقتىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتقانىنا كوزىمىز جەتىپ بولدى. بىزدە «عاشىقتار كۇنى» بولىپ زاڭ ارقىلى بەكىتىلۋى عانا قالعان ۆالەنتين كۇنىنىڭ قارساڭىندا كوشەدەگى جايما بازارلاردا، دۇڭگىرشەكتەردە، ۇلكەندى-كىشىلى دۇكەندەردە وسى مەرەكەنى ناسيحاتتايتىن كىتاپشالار الۋان ءتۇرلى بوياۋلى اشىق-حاتتار (وتكرىتكالار) توپانى قالالار مەن اۋىل­داردا قارداي بوراتىلىپ ساتىلىپ، ءتىپتى تەگىن تاراتىلىپ جاتادى. كوشە تولى ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ، ءسۇيىسىپ، قۇتتىقتاسىپ جاتقان قىسىق كوز، ءتامپىش تاناۋ قازاق جاستارى. ءبارىنىڭ اتا-باباسى ۆالەنتيننەن تاراعان سياقتى. «ۆالەنتين كۇنى» قارساڭىندا  انەبىر جىلى اقتوبە وبلىستىق تەلەديدارىنان وسى مەرەكەگە وراي مانيكيۋر، پەديكيۋر سياقتى قىزمەتتەردى تەگىن كورسەتەمىز دەگەن حابار تاراتىلدى. سوندا مۇنىڭ ارجاعىندا كىمدەر تۇر، بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق دەپ ويلانىپ جاتقان نە قاراپايىم قازاق بولسايشى. قايدا-ا! ونىڭ ورنىنا كەيبىر قازاق مەكتەپتەرى مەن جوعارى وقۋ ورنىنداعى ۇستازداردىڭ جاس ۇرپاقتى وسىناۋ «ۇلى مەرەكەمەن» قۇتتىقتاپ جاتقانىن دا كورگەندەر بار. باۋىرلاس وزبەكستان، تۇركمەنستان ۇكىمەتى «ۆالەنتين كۇنى» دەپ اتالاتىن بۇل بۇلدىرگى مەيرامسىماقتى اتاپ وتۋگە بىردەن تىيىم سالدى. ال بىزدە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «قازاقستان» تەلەارناسى ونىڭ ورنىنا 21-ناۋ­رىزدى قوزى مەن بايان، تولەگەن مەن قىز جىبەك، ءلايلى-ءماجنۇن، سەيفۋل-مالىك-جامال سياقتى جاستارىمىزعا ۇلگى ەتىپ، «عاشىقتار كۇنى» دەپ اتايىق دەگەن باستاماسى دا ءالى دە زاڭداستىرىلماي وتىر. قازاقتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا  ورىسشاعا جەتىكپىز، ولار سياقتى اكتسەنتپەن ەمەس، تازا ورىسشا سويلەيمىز دەپ ماقتاناتىنىن كورگەندە ابايدىڭ «حالقىم نادان بولعان سوڭ قايدا بارىپ وڭايىن» دەپ باعالاعانى تاعى ەسكە تۇسەدى.

ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، قازاقستان رەسەيدەن ازاتتىق الماستان 2-3 جىل بۇرىن جانە ازاتتىق العان العاشقى جىلدارى ناۋرىز مەرەكەسى قالاي وتكىزىلەتىن ەدى. جەر-دۇنيە بويجەتكەن سۇلۋداي جاسانىپ، اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن كوكتەن قۇيىلعان نۇر جاس كارىنىڭ جانارىندا جارقىل ويناتىپ شىعا كەلەتىن تابيعاتتىڭ سول ءبىر دۋماندى ساتتەرىن باسشىلارى باستاپ، قوسشىلارى قوشتاپ ۇلى دۇبىرگە اينالدىرىپ جىبەرەتىن سول كۇندەر قايدا كەتتى؟ ءبىز قازىر ناۋرىز مەيرامىنا نەگە سونشالىقتى سالعىرت قارايتىن بولدىق؟ وعان قاراعاندا 31-جەلتوقساننىڭ ساقىلداعان سارى ايازى مەن قارلى بورانىنداعى ەش دالەل-دەرەكسىز، «جاڭا جىل» دەپ اتالعان مەيرامدى اكەمىز ءتىرىلىپ كەلگەندەي تويلايتىنىمىز قالاي؟ بۇل دا كەيبىر ساياسيلار سانگە اينالدىرىپ العان ساياسي  كوپ ۆەكتورلىلىق پا، الدە ساياسي كورەگەندىك پە؟

قازەكەمنىڭ «ەندىگى جەردە جاڭا جىلىمىزدى 31-جەلتوقساندا ەمەس، 22-ناۋرىزدا تويلايتىن بولامىز، ناعىز جاڭا جىل وسى!» دەيتىن كەزى الدەقاشان كەلگەن. ءدال سولاي دەپ جاريالاعانى ءۇشىن قازاقستاننان مۇتتەگىنگە الىپ جاتقان بايلىقتى المايمىن دەيتىندەر الماي-اق قويسا دا بولار ەدى. بىراق ەل ىشىنەن مۇنى ايتاتىن نە اقساقال، نە قاراساقال، نە ءبىر ات ۇستىندەگى شونجار، نە ءبىر دەپۋتات تابىلماي وتىرعانىنا كىمدى كىنالارىڭدى بىلمەيسىڭ. سول اقساقال-قاراساقالدار 31-جەلتوقساندا بالا-شاعاسىمەن، كەلىن-كەپشەكتەرىمەن سىڭعىرلاتىپ توستاقان سوعىستىرىپ تويلاپ جاتقان جاڭا جىلى ناۋ­رىزبەن سالىستىرعاندا كۇنى كەشە دەرلىك كەيىننەن شىققانىن، ونى سول كەزدەگى نادان ەۋروپالىقتارعا الدەبىر ديونيسي دەگەن قاڭعىباس كەزبەنىڭ: «بۇگىن حريستوستىڭ تۋعانىنا تۇپ-تۋرا 500 جىل بولدى» دەپ ويدان شىعارىپ، وتىرىك ايتا سالعانىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. تەلەارنالاردا «31-جەلتوقساندا جاڭا جىل رەتىندە دۇنيەجۇزى تويلايدى» دەپ جەلپىلدەتىپ بەرىلىپ  جاتقان ۇلى داڭعازانىڭ قىپ-قىزىل وتىرىك ەكەنىن، بۇل كۇنى ونى تەك حريستياندار عانا اتاپ وتەتىنىن، قىتايدىڭ، جاپوننىڭ، ءۇندىنىڭ، ارابتار مەن پارسىلاردىڭ، وزگە دە ازيالىق ءىرىلى-ۋاقتى مەملەكەتتەردىڭ ءوز جاڭا جىلى بار ەكەنىن كوزى اشىق ەكى قازاقتىڭ ءبارى بىلەدى. بىلە تۇرا، 70 جىل بويى موينىنا رەسەي ىلگەن قامىتتى الىپ تاستايىق دەۋگە جۇرەگى داۋالامايدى. «كون قاتسا قالىبىنا بارادى» دەپ قازاق وسىنى ايتقان عوي…

ناۋرىز مەيرامىنا، ياعني ­جا­ڭا جىلىمىزعا ­بايلانىس­تى بۇگىنگى قازاقتىڭ تاعى ءبىر ەرسى قىلىعى بار. ونى باسشىلارىمىز ۇلكەن ءبىر ساياساتكەرلىك دەپ بىلەتىن سياقتى. ولار بۇل مەرەكەنى وتكىزەر الدىندا نەمەسە وتكىزىپ جاتىپ «بۇل – ءدىني مەيرام ەمەس!»  دەپ الدەكىمدەردىڭ، اشىعىن ايتساق، الدەبىر ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ الدىندا ءبىر اقتالىپ قالادى. ءسويتىپ تۇرىپ، 31-جەلتوقسانداعى جاڭا جىلدىڭ ەشقانداي دا استرونوميالىق نىشانى جوق، تەك حريستياندىق ءدىني مەيرام عانا ەكەنىن بىلە تۇرا بىلمەگەن بولادى. انەبىر جولى ءبىر عالىم «كوشپەندى قازاقتار جاڭا جىلدى قايدان ءبىلسىن!» دەپ قالعانىن دا كوردىك. سول بايعۇس ءوز اتا-باباسىنىڭ اناۋ جاتقان اسپان الەمىن وتە جاقسى بىلگەنىن، تاستاي قاراڭعىدا تەمىرقازىققا قاراپ كەز كەلگەن وي-شۇڭقىردا وتىرعان ەكى-ءۇش مالشى اۋىلىن تابان اۋدارماي تاۋىپ الاتىنىن اي مەن ۇركەردىڭ توعىساتىنىن، ءار ايدىڭ ءولىاراسىندا كۇن رايى بۇزىلاتىنىن، ايدىڭ جۇقارۋ، تولىسۋ كەزەڭدەرىنە قاراي سۋدىڭ نە تاسىپ، نە قايتىپ وتىراتىنىن، وزگە دە تولىپ جاتقان استرونوميالىق قۇبىلىستارعا قانىق بولعانىن نە بىلمەيتىنى، نە ءوز ۇلتىن سونشا جەك كورەتىنى بەيمالىم بولعاسىن ءۇنسىز قالدىق.

كوشپەندى دەمەكشى، قازاقتى رەتتى، رەتسىز «كوشپەندى» دەۋدىڭ دە ءجونى جوق. ويتكەنى قازاق كوشىپ جۇرگەندە وسى كۇنگى ورىستار، نە سىعاندارعا ۇقساپ ەشقاشان ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە، ءبىر قۇرلىقتان ەكىنشى قۇرلىققا ەبىل-سەبىل بولىپ بوسىپ جۇرگەن ەمەس. قازاق كوشسە ءار رۋ، ءار تايپا وزىنە اتا-باباسى ەنشىلەپ ءبولىپ بەرگەن بەلگىلى ءبىر ايماقتا، وندا دا جاز-جايلاۋىنا، قىس-قىستاۋىنا عانا ءوز جەرىندە، ءوز ەلىڭدە عانا كوشىپ جۇرگەن.

تاعى ءبىر سولاقايلىق: قازاقتى شىعىس الەمىنەن، مۇسىلمان الەمىنەن وقشاۋلاتىپ قاراعىسى كەلەتىندەر ءبىز بۇرىن ءتاڭىر دىنىندە بولعانبىز دەگەندى ءجيى قايتالايتىن بولدى. ولار جوعارىداعىلاردىڭ  وزگەلەرگە جاعىنىپ، ولاردىڭ قازاقستاندى يسلام ەلى دەپ قاراماۋىن  وتىنەتىنىن بىلەدى. مىنە، وسى «تاڭىرشىلدەر» قازاقتى مۇسىلمان ەمەس دەپ دالەلدەۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ ايعا قاراپ تۇرىپ «جاڭا ايدان جارىلقا، ەسكى ايدان ەسىركە» دەگەن تىلەۋىن دە مىسالعا الاتىن بولىپ ءجۇر. دۇرىسىندا سول تىلەك تىلەپ تۇرعان قازاق ونى ايدان ەمەس، اللادان تىلەپ، مىنا جاڭا ايدا جارىلقاۋىن سۇراپ تۇرعانىن ولار ادەيى بۇرمالاپ كورسەتىپ وتىر. ولار قاسيەتتى ناۋرىزدى بىرەسە ءدىني مەيرام ەمەس، بىرەسە كوكتەم مەيرامى، بىرەسە زورواستريزم نىشانى بار دەگەندە دە قازاقتى قايتكەندە دە يسلامنان ايىرۋشى جات ەلدىكتەرگە قىزمەت ەتىپ تۇرادى. ءبىز بۇل قۇدىرەتتى ءدىندى ءۇىى-ءۇىىى عع. قابىلداساق، ورىستار حريستيان ءدىنىن ح عاسىردىڭ سوڭىنا تامان عانا قابىلداعان. سويتە تۇرا، بۇگىنگى ورىستىڭ ەشقايسىسىنىڭ اۋزىنان، ەشبىر ءباسپاسوزى مەن تەلەارناسىنان «ءبىز بۇرىن پۇتقا تابىندىق، يازىچنيك بولدىق، سول دىنىمىزگە قايتىپ ورالۋىمىز كەرەك» دەپ جۇرگەن بىرەۋىن كورگەن ەمەسپىز. ولار وعان دەيىن وتقا، سۋعا، جەر-كوككە بۇلتقا تابىنعان. ول ءدىن ەمەس، جاي نانىم-سەنىم، البەتتە، ءدىن بولۋى ءۇشىن ونىڭ نە قۇران، نە ءىنجىل، نە تاۋرات سياقتى كىتابى، سوسىن پايعامبارى، ەرەجەلەرى بولۋى شارت. الگىلەر ايتىپ جۇرگەن ءتاڭىر ءدىنى، تەنگريزم دەگەن دە ءدىن ەمەس، ول دا نانىم-سەنىم عانا. ولار بۇنى بىلەدى، بىراق سولارعا وزگە بىرەۋلەردىڭ قازاقتاعى يسلام دىنىنە ­وسىلايشا ىرىتكى سالۋ تاپسىرىلعان با دەپ قورقامىز.

سوندىقتان وسى كۇنى باتىس مادەنيەتىنىڭ نەمەسە ونىڭ كەيبىر پالساپاسىماعىنىڭ جان دۇنيەمىزگە، دىلىمىزگە، دىنىمىزگە جات قاعيدالارىن جاتتاپ، جاتتاماسا كوشىرىپ الىپ، بۇكىل قازاق ساناسىنا سىڭىرمەك بولىپ جۇرگەندەرگە دە (ولار وزدەرىن كۋلتۋرولوگ– مادەنيەتتانۋشىلارمىز دەيدى) ءبىراز توقتاۋ سالاتىن كەز كەلگەن سياقتى.

ءتىپتى، انەبىر كەزدە جارىق كورىپ جاتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنا ەنگەن باتىس كۋلتۋرولوگتارىن وعان جاپپاي توعىتپاي وسى مۇراعا ىرىكتەپ-ىرىكتەپ ەنگىزۋ كەرەك دەگەندى دە ايتتىق. امال نە، وعان دا ەشبىر باسشىنىڭ، وسى باعدارلاما­نىڭ مادەنيەتتانۋ رەداكتسياسىن باس­قارىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە قۇلاق اسقان ءتىرى جان بولمادى. ال ولاردىڭ قازاقشا اۋدارماسىنان عيبرات الماق تۇگىل، نە ايتىپ وتىرعانىن ءتۇسىنۋ دە وڭاي ەمەس ەكەنى دە تالاي ايتىلدى. تاعى دا امال نە…

ءيا، قاشاندا «بەرەكە جىل باسىنان باستالادى»، جىل باسىن جاقسىلاپ جاڭا جىلدى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرمەن قارسى الساق، ونىڭ اياعى دا جاقسى بولادى. بۇگىنگى تۇركيانىڭ ناعىز تۇرىك مەملەكەتى بولۋىنا باستاۋ بولعان اتاتۇرىكتىڭ «الەم ءبىزدى قۇرمەتتەسىن دەسەك، ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىمىزدى، ءوز ۇلتتىق بەينەمىزدى ءوزىمىزدىڭ بۇكىل سەزىمىمىزبەن، بۇكىل اقىل-ويىمىزبەن، بۇكىل ىسىمىزبەن، بۇكىل قيمىل-ارەكەتىمىزبەن ءوزىمىز قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزى ءدال بۇگىن جوعارىداعى ءبىزدىڭ ورىسشاقۇمار، گلوبازياشىل، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «ەۋروپادا ويتەدى ەكەن دە بۇيتەدى ەكەن» دەپ باستايتىن اسىرەسە، وركەنيەتشىلەرگە ارناپ ايتىلعان ۇلاعات دەۋگە بولادى. ءدال قازىر ءبىز «ءى پەتردىڭ تالانتى تەك باسقالارعا ەلىكتەۋ دارەجەسىندە عانا بولدى. ونىڭ تىندىرعان ءتاپ-ءتاۋىر ىستەرى دە جوق ەمەس، بىراق ونىڭ ىستەگەن ءىسىنىڭ كوپشىلىگى تىم ەرسى، تىم وعاش بولاتىن. ول ءوز حالقىن اۋەلى ورىس قىلىپ قالىپتاستىرىپ الماي، ولاردان نەمىس، اعىلشىن جاساپ شىعارماق بولدى» دەگەن جان-جاك رۋسسونىڭ تۇجىرىمىن باستان وتكەرىپ جاتىرمىز. بۇل قاتەلىكتى ءبىز اسقىندىرىپ الماي تۇرعاندا شۇعىل جونگە كەلتىرۋىمىز كەرەك. ەگەر وزدەرىن قازاق ۇلتىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىمىن دەپ ەسەپتەيتىنى راس بولسا، بۇل دا ەڭ الدىمەن ۇكىمەت باسىنداعىلار مەن پارلامەنتتەگىلەردىڭ قولعا الاتىن شارۋا. سوندىقتان دا ءوز ەلىمىزدە ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرىن وزىمىزگە دە، وزگەگە دە ۇلگى ەتىپ ۇسىنۋدى الداعى ۋاقىتتا ءوز جاڭا جىلىمىزدى 22-ءشى ناۋرىزدان باستاساق، ونىمىزدى ەشكىم تەرىس دەي المايدى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz