- دۋمان امىرعاليۇلى، بيىلعى «التىن قالام» بايقاۋىنىڭ «جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك پروزاسى» اتالىمى بويىنشا ءسىزدىڭ «كوش» اتتى اڭگىمەڭىز باس جۇلدەنى يەلەنىپ، جەڭىمپاز اتاندىڭىز. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك ستيپەنديانىڭ يەگەرى اتانىپ جاتىر ەكەنسىز. قۇتتى بولسىن!
- راقمەت!
- جاقىندا عانا استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا «كەنەسارى-كۇنىمجان» اتتى تاريحي دراماڭىزدىڭ تۇساۋكەسەر قويىلىمى بولىپ ءوتتى. سەبەپسىز سالدار جوق. اڭگىمەمىزدىڭ القيساسىن وسىنداي درامالىق تۋىندى جازۋىڭىزعا نە سەبەپ بولعانىن ايتۋدان باستاساق...
- «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەمەكشى، ەڭ الدىمەن جىلى پىكىرىڭىزگە راقمەت! جالپى، كەنەسارى تاقىرىبى ماعان تاڭسىق ەمەس. كەزىندە حان سۇيەگىن ىزدەستىرۋ جورىقتارىن ۇيىمداستىرعانىمىزدى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. سول جورىقتاردىڭ نەگىزىندە «حان كەنەنىڭ قازاسى» اتتى كىتاپ دۇنيەگە كەلدى. «كەنەسارى حان» دەرەكتى ءفيلمىن تۇسىردىك.

- دۋمان امىرعاليۇلى، بيىلعى «التىن قالام» بايقاۋىنىڭ «جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك پروزاسى» اتالىمى بويىنشا ءسىزدىڭ «كوش» اتتى اڭگىمەڭىز باس جۇلدەنى يەلەنىپ، جەڭىمپاز اتاندىڭىز. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك ستيپەنديانىڭ يەگەرى اتانىپ جاتىر ەكەنسىز. قۇتتى بولسىن!
- راقمەت!
- جاقىندا عانا استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا «كەنەسارى-كۇنىمجان» اتتى تاريحي دراماڭىزدىڭ تۇساۋكەسەر قويىلىمى بولىپ ءوتتى. سەبەپسىز سالدار جوق. اڭگىمەمىزدىڭ القيساسىن وسىنداي درامالىق تۋىندى جازۋىڭىزعا نە سەبەپ بولعانىن ايتۋدان باستاساق...
- «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەمەكشى، ەڭ الدىمەن جىلى پىكىرىڭىزگە راقمەت! جالپى، كەنەسارى تاقىرىبى ماعان تاڭسىق ەمەس. كەزىندە حان سۇيەگىن ىزدەستىرۋ جورىقتارىن ۇيىمداستىرعانىمىزدى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. سول جورىقتاردىڭ نەگىزىندە «حان كەنەنىڭ قازاسى» اتتى كىتاپ دۇنيەگە كەلدى. «كەنەسارى حان» دەرەكتى ءفيلمىن تۇسىردىك.
كەنەسارى وتارشىلدارمەن نە ءۇشىن كۇرەستى؟ اسىل جانىن نە ءۇشىن پيدا ەتتى؟ ارينە، ەلىنىڭ ەركىندىگى ءۇشىن. قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر، قازىر ەركىندىك الدىق، تاۋەلسىز ەل اتاندىق. بىراق قۋانۋعا ءالى ەرتە، قاۋىپ-قاتەر سەيىلگەن جوق. الدىمەن «تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالاي باياندى ەتەمىز؟» دەگەن ساۋال اركىمدى ويلاندىرۋى كەرەك. مىنە، وسىنداي كەزدە كەنەسارى سياقتى ۇلىلارىمىزدى ەسكە الۋىمىز جانە جوقتاۋىمىز زاڭدى قۇبىلىس قوي دەپ ويلايمىن. بىزگە ارقامىزدى كەڭگە سالۋعا بولمايدى. داڭقتى اتا-بابالارىمىز باستاپ بەرگەن ۇلى كۇرەستى بۇگىنگى ۇرپاق لايىقتى جالعاستىرا بىلمەسە، بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولارى كۇماندى. وسىناۋ قاسيەتتى ىسكە ءار قازاق ازاماتى وزىنشە ۇلەس قوسۋى كەرەك. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ورلىك پەن ەرلىكتىڭ ءدانىن سەۋىپ، ەلى مەن جەرىن سۇيە بىلۋگە تاربيەلەۋ ءۇشىن وتارشىلداردىڭ وزبىرلىعىنا تويتارىس بەرىپ، دەگەندەرىن ىستەتپەۋگە تىرىسقان كەنەسارى سىندى باتىر بابالارىمىزدىڭ ءىسى مەن يدەياسىن بارىنشا ناسيحاتتاي ءبىلۋىمىز كەرەك! مىنە، سوندا ءبىزدى ەشقانداي جاۋ الا المايدى. اڭساپ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولادى. كەنەسارى تۋرالى درامالىق شىعارما جازۋىمنىڭ باستى سەبەبى وسى. ۇلى حاننىڭ ۇلى وي-ارمانىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا ساحنا تىلىمەن سىڭىرە الساق، ءبىزدىڭ دە ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى دەپ بىلەمىن.
- زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە بولسىن، كوركەم شىعارمالاردا بولسىن كەنەسارى حاننىڭ بايبىشەسى كۇنىمجان تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. سوندىقتان دا بولار، حانىم جونىندە بىلەتىنىمىز تىم ماردىمسىز. ال ءسىزدىڭ پەساڭىزدىڭ تاقىرىبىنىڭ ءوزى - «كەنەسارى-كۇنىمجان»، ياعني شىعارماڭىزداعى نەگىزگى وقيعا حان مەن ونىڭ عاشىعى توڭىرەگىندە ءوربيدى. ءبىزدىڭ بىلەيىن دەپ وتىرعانىمىز، كەنەسارى-كۇنىمجان-قوڭىرقۇلجا اراسىنداعى تارتىس شىن مانىندە، ومىردە بولعان با، جوق الدە جازۋشىلىق قيالىڭىزدىڭ جەمىسى مە؟
- كەنەسارى سىندى ۇلى تۇلعامىزدىڭ ءومىرىن بۇرمالاپ، قيىننان قيىستىرعانداي وتىرىك جازۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قىلمىس قوي! ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر مەن تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل شىعارمانىڭ وزەگىندە شىندىقتىڭ جاتقانى اقيقات. ارينە، كوركەم شىعارما بولعاننان كەيىن كەيدە قيالعا دا ەرىك بەرەتىنىمىز انىق. بىراق سونىڭ وزىندە دە شىندىقتىڭ اۋىلىنان الىس كەتپەۋ كەرەك. ەگەر ونداي بولماعان جاعدايدا تاريحي شىعارمانىڭ كوك تيىندىق قۇنى بولمايدى.
- ءسىزدىڭ سۋرەتتەۋىڭىزگە قاراعاندا، كۇنىمجان كوركىنە اقىلى ساي قىز بولعانعا ۇقسايدى. اتالارى دا ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان ءوز زامانىنىڭ بەلدى دە بەلگىلى ادامدارى بولىپتى. ەگەر ءبىز كەنەسارىنى تولىق تانىعىمىز كەلسە، ونىڭ ومىرىنە قاتىسى بار ادامداردى دا مەيلىنشە جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەگەنىمىز دۇرىس قوي!
- وتە دۇرىس ايتىپ وتىرسىز! ونسىز كەنەسارىنى تولىق تاني المايمىز. كۇنىمجان شىن مانىندە، كورىكتى، اقىلدى، سىمباتتى، ناعىز حانعا لايىق جار بولاتىن باتىل قىز ەكەن. ءوز اكەسى تۇرسىن دا، اتاسى بايبولات تا باق-داۋلەتى شالقىعان بەدەلدى ادامدار بولىپتى. كۇنىمجاندى ايتتىرىپ، قالىڭ مالىن تولەپ قويعان قوڭىرقۇلجاعا شىقپاي، نەگە كەنەسارىنى تاڭدادى؟ ءدال سول كەزدە قوڭىرقۇلجانىڭ باسىنداعى باق كەنەسارىنىكىنەن ارتىق بولماسا، كەم ەمەس ەدى. ول دا حاننىڭ تۇقىمى، كەرەك دەسەڭىز، اقمولانىڭ اعا سۇلتانى. ال كۇنىمجاننىڭ كوزىمەن قارايتىن بولساق، كەنەسارى ەلى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسۋگە دايىن ناعىز ەر دە، قوڭىرقۇلجا از كۇندىك بيلىككە ساتىلعان يتارشى. بىلايشا ايتقاندا، كەنەسارى وتارشىلاردىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەر تەكتى ۇل دا، قوڭىرقۇلجا سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ، ءوز حالقىن قوسىلا قاناعان تەكسىز قۇل. ەندەشە، كۇنىمجاننىڭ قوڭىرقۇلجانىڭ مەنمەنسىگەن كەۋدەسىنەن يتەرىپ، كەنەسارىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋى تابيعي زاڭدىلىق قوي دەپ ويلايمىن. قوڭىرقۇلجانىڭ ارتىندا اۋزىن ايعا بىلەگەن الىپ يمپەريا تۇر، قايتىپ ول ايتتىرىپ قويعان قالىڭدىعىن كەنەسارىعا وڭاي بەرىپ قويسىن! مىنە، تالاس-تارتىس وسىدان باستالىپ، اياعى ونبەس داۋعا، بىتىسپەس وشپەندىلىككە ۇلاسادى.
- جالپى، تاريحتا كەنەسارى مەن قوڭىرقۇلجانىڭ اراسىندا تالاس-تارتىس بولعان با؟
- بولعاندا قانداي! ەكەۋىنىڭ كوزقاراستارى ءبىر-بىرىنە مۇلدە كەرەعار بولعان. ونى تاريحي دەرەكتەردەن انىق اڭعارۋعا بولادى. قوڭىرقۇلجا ۇنەمى كەنەسارىنىڭ ۇستىنەن پاتشا شەنەۋنىكتەرىنە ارىز-شاعىم ءتۇسىرىپ وتىرعان. دالىرەك ايتساق، وتارشىلارعا كوتەرلىسشىلەر تۋرالى اقپارلار بەرىپ تۇرعان. كەنەسارى كوتەرىلىسىن باسىپ-جانشۋدىڭ جولدارىن بىرگە قاراستىرعان.
- ءسىزدىڭ دراماڭىزدا كەنەسارى مەن قوڭىرقۇلجا اراسىنداعى تارتىس وتە ءساتتى شىققان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ەكەۋىنىڭ العاشقى كەزدەسۋىندە قوڭىرقۇلجا كەنەسارىعا «ۇلى يمپەرياعا جالاڭ قىلىشپەن قالاي قارسى تۇرماقسىڭ، ەلدى قۇر بوسقا دۇرلىكتىرىپ، قاندى قىرعىنعا باستاعاننان نە تابام دەيسىڭ؟!» دەيدى عوي. وسىندا ءبىر شىندىق جاتقان جوق پا؟
- ءبىر قاراعاندا شىندىق جاتقان سياقتى كورىنۋى دە مۇمكىن. ال كەنەسارى «سەن سياقتى تۇلكىبۇلاڭعا سالىپ، اق پاتشاعا قىزمەت ەتىپ، كۇنىڭ ءۇشىن جانىڭدى جالداپ، ساتىلىپ جۇرگەنشە، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ ولگەنىم ارتىق» دەمەي مە! مەن ءسىزدى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. كەنەسارى الىپ يمپەريانى جەڭە المايتىنىن بىلمەدى دەيسىز بە؟ ءبىلدى. ول جالاڭ قولىمەن وت ۇستاماعان ادام. باتىرلىعىمەن قوسا اقىلى دا ءبىر باسىنا جەتەرلىكتەي بولعان. سوندا ونى كۇرەسكە جەتەلەگەن قانداي كۇش؟ نامىس. بەرىسى ەركەكتىك، ءارىسى ەلدىك نامىس. كوز الدىندا قىزىن زورلاپ، كۇڭگە اينالدىرىپ، ۇلىن قورلاپ، قۇلاقكەستى قۇلعا اينالدىرىپ جاتسا، قايتىپ شىداسىن! ەلى مەن جەرىن قولدان بەرىپ قويىپ، قالاي قاراپ وتىرسىن! ونىڭ ومىرلىك ءپرينتسيپى مىناۋ: «ەلىمنىڭ تىزگىنى مەن شىلبىرى جات قولىندا بولعانىن قالامايمىن. ءبىز قۇل بولۋ ءۇشىن جارالعامىز جوق. سەن قۇل بولساڭ، مەن قۇل بولسام، ەرتەڭگى ۇرپاعىمىز كىم بولماق! نە سوعىسىپ ەركىندىكتى كۇشپەن تارتىپ الامىز، نە بولماسا، بولاشاقتاعى ۇلى جەڭىستەر ءۇشىن وسى جولدا جانىمىزدى قۇرباندىققا شالامىز!» مۇنىسىمەن كەنەسارى نە ۇتتى، قانداي پايدا تاپتى دەيتىن شىعارسىز. بىلە بىلسەڭىز، كەنەسارى جەڭىلگەن جوق، جەڭدى! الىپ يمپەرياعا جالاڭ قىلىشپەن بولسا دا قارسى شىعۋدىڭ ءوزى سول ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە قازاق حالقى ءۇشىن ۇلى جەڭىس ەدى. وتارشىلارعا قازاقپەن بايقاپ سويلەسۋدى ۇيرەتتى... قازاقتاردى جاپپاي شوقىندىرۋدى قولعا الا باستاپ ەدى، كەنەسارى كوتەرلىسىنەن كەيىن ونداي باسسىزدىقتاردىڭ ءبارىن تىيىپ تاستادى. كەنەسارىنىڭ سول كۇرەسى تەكتەن-تەككە كەتكەن جوق، وسىناۋ ۇلى جەڭىسىمىزگە باسپالداق بولدى، نەگىز قالادى. ۇرپاعىنىڭ جۇرەگىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇرىعىن سەۋىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، بىزگە تاۋەلسىزدىك ءوزى كەلگەن جوق. وسىنداي ۇلى تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا جەڭىپ الدىق. كەنەسارى ۇرپاعىنىڭ وسىنداي ۇلى جەڭىستەرى ءۇشىن ءوزىن-ءوزى سانالى تۇردە قۇرباندىققا شالدى. ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ ءوزى ۇلى مارتەبە ەكەنىن ۇرپاعىنا ۇقتىرىپ كەتتى.
- پەسانى ءسىز جازعانىڭىزبەن، ونى ساحناعا الىپ شىعاتىن رەجيسسەر عوي. ياعني قويىلىمنىڭ قانداي دارەجەدە شىعاتىنى رەجيسسەرگە تىكەلەي بايلانىستى. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءسىز شىعارماڭىزدى ساحناعا شىعارعان قويۋشى رەجيسسەر بولات ۇزاقوۆقا ريزاسىز با، جوق الدە اتتەگەن-ايلار بولدى ما؟
- جالپى، ماعان قولقا سالعان سول بولات باۋىرىمىز. كەنەسارىنى ساحناعا شىعارۋعا كوپتەن بەرى دايىندالىپ ءجۇر ەكەن. ياعني تاقىرىپتى تەرەڭ بىلەدى، كەرەك دەسەڭىز، مەن سياقتى كەنەسارىمەن «اۋىرعان» ادامداردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ەكەۋمىز تەز ءتىل تابىستىق. سپەكتاكلدى دايىنداۋ بارىسىندا ونىڭ ىزدەنىمپاز رەجيسسەر ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ءسوزىم جالاڭ بولماۋ ءۇشىن مىنا ءبىر نارسەنى عانا ايتا كەتەيىن، قويىلىمدا ارتيستەر باستان-اياق جوعارىدان تارتىلعان ارقاندار ارقىلى وينادى. ارتيستەردىڭ ويىنىنا ءار بەرىپ، ءنار بەرىپ تۇرعان دا سول ارقاندار بولدى. كەرەك دەسەڭىز، رەجيسسەر ارقاندارعا ءتىل ءبىتىرىپ، سويلەتىپ قويدى. كوپ نارسەدەن حابار بەرىپ تۇردى. مىنە، ونەردىڭ قۇدىرەتى دەگەن وسى. ارقان ارقىلى كورەرمەندەر سول ءبىر الماعايىپ زاماننىڭ حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىعىن سەزىندى، ءتۇيسىندى، ءتۇسىندى عوي دەپ ويلايمىن. شىنىندا دا قازاق حالقى سول كەزدە دار اعاشىنىڭ الدىندا تۇرعانداي ەدى عوي. مىنە، مەن بولات ۇزاقوۆتىڭ وسىنداي تاپقىرلىعى مەن ءبىلىم-بىلىگىنە قاتتى ريزا بولدىم. ءسوز جوق، ءوز سالاسىنىڭ ناعىز مايتالمانى. سوندىقتان دا بولار، سپەكتاكل كوڭىلدەگىدەي شىقتى. ال ەندى حالىقتىڭ ىقىلاس-پەيىلى جاقسى.
- ارتيستەر شە؟ كوڭىلدەگىدەي ويناي الدى ما؟
- ارتيستەرگە دە ايتار العىسىم شەكسىز. ارقايسىسى ءوز رولدەرىن ءوز مۇمكىندىكتەرىنە قاراي جاقسى ويناپ شىقتى. سىرىم قاشقاباەۆ (كەنەسارى), اينۇر جەتپىسباەۆا (كۇنىمجان), جانقالدىبەك تولەنباەۆ (قوڭىرقۇلجا), جانات وسپانوۆ (ناۋرىزباي), ەرجان نۇرىمبەت (نىسانباي), مەيرام قايسانوۆ (گورچاكوۆ), شاحمۇرات ورداباەۆتار (كاربىشەۆ) وزدەرىنىڭ وبرازدارىن وتە ءساتتى سومداپ شىقتى دەپ ايتا الامىن. تەاتردا تاجىريبەلى دە تالانتتى ارتيستەر بارشىلىق. كوڭىلىم توعايىپ قايتتى. ارتيستەردىڭ ويىنىنا زالدا وتىرعان كورەرمەندەر دە قاتتى ريزا بولىپ، قايتا-قايتا قول سوعىپ، قوشەمەت ءبىلدىرىپ وتىردى. مەن سوعان قۋاندىم.
- قويىلىم بارىسىندا ءۇش مارتە قۇران وقىلادى. ارتىقتاۋ ەمەس پە؟
- قايتا دۇرىس بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن. رەجيسسەردىڭ مىقتىلىعى سوندا، سپەكتاكلگە كورەرمەندەردى دە قاتىستىرىپ قويدى. كورەرمەندەر دە ءوز رولدەرىن جاقسى ويناپ شىقتى. ءار قۇران وقىلعان سايىن ءبىرى قالماي قول جايىپ، ىشتەي بىلەتىن دۇعالارىن ايتىپ، بەتتەرىن سيپاپ وتىردى. ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، جاقسى ءتاسىل ەمەس پە؟! مۇنىڭ دا وزىندىك ءمان-ماڭىزى بار. كەنەسارىنىڭ وزىنەن باستاپ قانشاما ەرلەردىڭ مايىتتەرى قورلانىپ، جانازالارى شىعارىلماي قالدى. بۇل سول باتىر بابالارىمىزدىڭ جانازالارىن ونەر ارقىلى شىعارىپ، جاندارىنىڭ جاي تابۋىنا مۇرىندىق بولساق دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋىنداعان وي ەدى.
- داكە، ءسىزدىڭ كەزىندە كەنەسارى حاننىڭ سۇيەگىن ىزدەستىرۋ باعىتىندا رەسەي مەن قىرعىزستانعا جورالعىلى جورىقتار جاساعانىڭىزدى بىلەمىز. سول ساپارلاردان جازعان ماقالا-ماتەريالدارىڭىزدى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قىزىعا وقىعانى دا ەسىمىزدە. كەيىنگى كەزدەرى حان سۇيەگى تۋرالى ماسەلە ءباسپاسوز بەتتەرىندە قايتادان كوتەرىلە باستادى. سول جورىقتى جالعاستىرۋ ويلارىڭىزدا جوق پا؟
- ءبىز ودان كەيىن دە رەسەي مەن قىرعىزستانعا تالاي مارتە باردىق. بىراق ناتيجە شامالى بولعاننان كەيىن جالپاق جۇرتقا جار سالا قويعانىمىز جوق. جاقىندا مەنى كەزىندە وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى قايرات ساتىبالدى مىرزا وزىنە شاقىرىپ، وسى ماسەلە جونىندە وي ءبولىستى. قايتادان قوزعاۋ سالىپ، قايىرا قولعا الساق دەگەن ويىن ايتتى. ارينە، مەن قۋانا كەلىستىم. سوندىقتان حان سۇيەگىن ىزدەستىرۋ جورىقتارىنىڭ جالعاساتىنىنا كوپشىلىكتى سەندىرگىم كەلەدى.
- الدەكىمدەر كەنەسارى حاننىڭ سۇيەگىن قىرعىز جەرىنەن تاۋىپ اكەلىپ، ارۋلاپ جەرلەدى دەپ ءجۇر عوي. ول تۋرالى ءوزىڭىزدىڭ ارىپتەسىڭىز، جازۋشى-جۋرناليست قۇلتولەۋ مۇقاش «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ەگجەي-تەگجەيلى ساپارناما جازعانىن بىلەمىز.

<!--pagebreak-->
- قۇداي-اۋ، ەگەر ول شىنىمەن كەنەسارى حاننىڭ سۇيەگى بولسا، ەڭ الدىمەن قۋاناتىن ادام مەن بولار ەدىم. وعان ەشقانداي كۇمانىڭىز بولماسىن. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى، ولاي بولماي تۇر عوي. مۇنى ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن اتامىزدىڭ ارۋاعىن قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىن. ءبىر كورىپكەلدىڭ كورسەتۋىمەن بارىپ، ءاي-شاي جوق قازىپ اكەلە سالدى. وسىلاي بولا ما ەكەن؟! عىلىم قايدا قالدى، عالىمدار نە قاراپ وتىر؟! ونىڭ كىمنىڭ سۇيەگى ەكەنىن كورىپكەل ەمەس، عالىمدار انىقتاۋ كەرەك قوي!.. قازىر كورىپكەلگە سەنەتىن زامان با؟!. جارايدى، كورىپكەل بىلگىش-اق بولسىن، ءبارىبىر انتروپولوگ عالىمدار عىلىمي تۇرعىدا سۇيەكتى تىڭعىلىقتى زەرتتەپ، قورىتىندىنى سولار شىعارۋى ءتيىس قوي! قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ قاندارىمەن سالىستىرا وتىرىپ، شەتەلدەردە لابوراتوريالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋى كەرەك ەدى. قازىر عىلىم جەتىلگەن، اق-قاراسىن وپ-وڭاي اجىراتىپ بەرەدى. جوق، ولاي ەمەس، ايدالاداعى ءبىر سۇيەكتى قازىپ الادى دا، حاننىڭ سۇيەگى وسى دەپ، اسىعىس-ۇسىگىس قايتادان جەرلەي سالادى. وسىنىڭ وزىندە ءبىر شيكىلىكتىڭ جاتقانى انىق.
- جالپى، ەل اراسىندا قازاق ادەبيەتى تۋرالى ءبىر-بىرىنە كەرەعار ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار ەكەنىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەتىن شىعارسىز. كەيبىرەۋلەر ءتول ادەبيەتىمىزدى الەمدەگى ۇزدىك ادەبيەتتەردىڭ قاتارىنا قويسا، ەندى بىرەۋلەر سانعا قوسقاندارىمەن، ساناتتان مۇلدە شىعارىپ تاستاپ جاتادى. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، شىندىق قاي جاقتا؟
- ءبىر نارسەنى انىق بىلەم، بىزدە وتە جاقسى ادەبيەت بار. اي مەن كۇندى قولمەن جاۋىپ، بۇركەمەلەي المايتىنى سياقتى، ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا الماس. الەمدىك دەڭگەيدە ۇيالماي كورسەتە الاتىن كلاسسيكالىق شىعارمالار دا، الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اتانۋعا لايىق تۇلعالىق قالامگەرلەرىمىز دە بار. بىزدە ءبىر-اق نارسە عانا جەتىسپەيدى. ءبىز سول بار نارسەنىڭ ءوزىن كورسەتە الماي جاتىرمىز، ءوز دەڭگەيىندە ناسيحاتتاي الماي جاتىرمىز. ارينە، ءبىزدىڭ ادەبي شىعارمالاردىڭ ءبارى ساف التىن، قالامگەرلەرىمىز شەتىنەن كلاسسيك دەسەك، وتىرىك بولار ەدى. اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەمەي-اق قويايىق، مىقتىلارى دا بار، ورتاڭقولدارى دا جەتەرلىك، قارا كوبەيتىپ جۇرگەن «حالتۋرششيكتەر» دە جوق ەمەس.
- كەيىنگى كەزدەرى قانداي ادەبي شىعارمالار وقىدىڭىز. نەسىمەن ۇنادى، نەسىمەن ۇنامادى دەگەندەي...
- الەمدىك دەڭگەيدە اتى شىققان قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيمىن. بۇل مەنىڭ قازىرگى كۇندەلىكتى جۇمىسىم. قىزمەتىم دە وسىعان تىكەلەي بايلانىستى. الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان، مويىندالعان قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ باساتىن «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەيمىن. جۋرنال «فوليانت» باسپاسىنىڭ باس ديرەكتورى، ۇلتجاندى ازامات نۇرلان يسابەكوۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن شىعىپ كەلەدى. جىلت ەتكەن جاڭالىعى بار شىعارمانى قازاق وقىرمانىنا جەتكىزۋگە اسىعامىز. سونداي تۋىندىلاردى تاۋىپ، «ءتارجىمالاپ بەرىڭىزشى» دەپ اۋدارماشىلارعا قولقا سالامىز. جۋرنالىمىز ەكى ءجۇز ەلۋ بەتتەن تۇرادى. سولاردىڭ ءبارىن وقىپ شىعۋ باس رەداكتورىمىز كەڭەس اعا يۋسۋپوۆتان كەيىن سول كىسىنىڭ وڭ قولى رەتىندە مەنىڭ مىندەتىمە جاتادى. ياعني نان تاۋىپ جەيتىن قىزمەتىمنىڭ ءوزى مەنىڭ نەگىزگى جازۋشىلىق كاسىبىمە تىكەلەي بايلانىستى. ءبىز ءار ەلدىڭ ادەبيەتى تۋرالى ارنايى نومىرلەر دايىندايمىز. وسى باعىتتا كوپ ىزدەنۋگە تۋرا كەلەدى. مىنە، وسىنىڭ ءوزى-اق شىعارماشىلىق ادامعا كوپ نارسە بەرەدى. ياعني ماقتانعانىم ەمەس، ءبىر جىلدىڭ وزىندە عانا وقىعان شىعارمالارىمنىڭ اۆتورلارىن تەرمەلەپ تىزەتىن بولسام، گازەتتەرىڭىزدىڭ بەتى جەتپەي قالۋى بەك مۇمكىن. مىنە، مەن وزىمدەگى كەمشىلىكتەردى وسىلاي تولىقتىرىپ، جاڭا «مايدانعا» شىعۋعا دايىندالىپ جاتىرمىن. قانشا جەردەن جامانداعانىمىزبەن، نوبەل سىيلىعىن العان اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن مىندەتتى تۇردە وقۋعا تىرىسامىن. كەيىنگى ون جىلدا بۇل سىيلىقتى العان قالامگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ شىعارمالارى كوڭىلدەن شىعا قويمايدى. ءبىر-اق مىسال ايتايىن، 2000 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان قىتاي جازۋشىسى گاو سينتسزياننىڭ شىعارمالارىن وقىپ كورەيىن دەپ قانشا ىزدەدىم. ينتەرنەتتى تولىق ءتىنتىپ شىقتىم، كىتاپحانالاردى شولۋداي-اق شولىپ شىقتىم. جوق. تابا المادىم. سويتسەم، ونىڭ شىعارمالارى ورىس تىلىنە دە اۋدارىلماپتى. تەك سىيلىقتى الارداعى عانا ءسوزى بار. سونى وقىپ شىقتىم دا ءتۇڭىلدىم، بالانىڭ شالدىر-شاتپاعى سياقتى. سويتسەم، ول سابازىڭ ءوز ەلىن ساتىپ، وزگە ەلدىڭ تارىسىن جەپ جۇرگەن جاي اشەيىن ورتاڭقول جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەن. نوبەل سىيلىعى كەيىنگى كەزدەرى وسىنداي تەكسىزدەرگە بەرىلىپ جۇرگەنى ەشكىمگە جاسىرىن سىر ەمەس.
- ال بىزدە نوبەل سىيلىعىن الۋعا لايىق جازۋشىلار بار ما؟
- بار. ماسەلەن، مۇحتار ماعاۋيندى الايىقشى. كەيىنگى ون جىلدا سول سىيلىقتى العان قاي جازۋشىدان كەم. بىراق بىزگە بەرمەيدى.
- سەبەپ...
- ول دا ساياسات. ەگەر نوبەل سىيلىعىن قازاق جازۋشىسىنا بەرسە، قازاق ادەبيەتىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالعانى بولار ەدى. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ولاردا استامشىلىق پيعىل كۇشتى عوي! ءبىر السا، شىڭعىس ايتماتوۆ الار ەدى عوي، بىراق ارنەنى سىلتاۋراتىپ بەرمەدى. ەگەر شىڭعىس ايتماتوۆ سياقتى ءوز تالانتتارىمەن الەمگە تانىلعان قالامگەرلەر السا، نوبەل سىيلىعىنىڭ قادىر-قاسيەتى دە ارتار ەدى. ال نوبەل سىيلىعىن العانى ءۇشىن عانا تانىمال بولعان جاڭاعىنداي گاو سينتسزيان سياقتى ورتاڭقول جازۋشىلار ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ-اق ءجۇر.
- بيىلعى نوبەل سىيلىعى ماريو ۆارگاس لوسا اتتى اتاقتى جازۋشىعا بەرىلدى عوي. بۇل سىيلىققا ول دا لايىقسىز با؟
- ونىڭ اتاعىنان ات ۇركەتىنى راس. جامان جازۋشى دەپ تە ايتا المايمىن. نە جازاتىنىن بىلەدى. «گورود ي پسى» جانە «رازگوۆور ۆ سوبورە» اتتى ەكى روماندارىن وقىعانمىن. شىنشىل ءارى سىنشىل، باتىل سۋرەتكەر. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىندە وسى شىنشىلدىق پەن سىنشىلدىقتىڭ، باتىلدىقتىڭ جەتىسپەي جاتاتىنى راس. بىراق اناۋ ايتقانداي، عاجايىپ سۋرەتكەر دەپ ايتا المايمىن. الەمدە ونىڭ دەڭگەيىندەگى جازۋشىلار كوپ. ماسەلەن، ونىمەن سىيلىققا بىرگە ۇسىنىلعان جاپوننىڭ وسى زامانعى ەڭ اتاقتى جازۋشىسى حارۋكي مۋراكاميدى الساق تا جەتىپ جاتىر. ونىڭ كوپتەگەن اڭگىمەسىن مەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جۋرنالىمىزدا جاريالادىم.
جالپى، سالىستىرا الساق، ماريو ۆارگاس لوسا ءبىزدىڭ قىتايداعى قاجىعۇمار شابدانۇلى ءتارىزدى جازۋشى. شىرىلداعان شىندىقتى جازعانى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، شىعارمالارى تالاي مارتە وتقا ورانسا دا، اباقتىنىڭ تار قاپاسىندا وتىرىپ كىتاپ جازعان جوق. ەگەر نوبەل سىيلىعىن شىندىقتى جازاتىن قالامگەرگە بەرگىلەرى كەلسە، ەڭ الدىمەن قاجىعۇمار اقساقالعا بەرۋلەرى كەرەك ەدى. ءدال قازىر الەمدە تاعدىر-تالايى جاعىنان ول كىسىگە تەڭ كەلەتىن سۋرەتكەر جوق. ال ماريونىڭ كورگەن قۇقايى ونىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى. قايتا سول قۋعىندالعانى ءۇشىن اتى الەمگە جايىلدى. ال شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك ساپاسى تۋرالى اڭگىمە مۇلدە بولەك. نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلاتىن شىعارمالاردىڭ كوبىنەسە كوركەمدىگىنە ەمەس، ساياسي جاعىنا باسا نازار اۋدارىلاتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، نوبەل سىيلىعى قازىر ابدەن ساياسيلانىپ كەتتى. ەگەر ءوز ساياساتتارىنا ساي كەلمەسە، ماعاۋين مەن ايتماتوۆ تۇگىل، تولستوي بولساڭ دا، بەرمەي قويادى.
- سىنشىل دەگەننەن شىعادى، قازىر قازاق ادەبي سىنى تۋرالى سىني پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. «سىن - ءولدى!» دەپ جالپاق جۇرتقا جار سالعان اعايىندار دا بولدى. وسى پىكىرلەرگە الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
- «جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» عوي. قازىرگى قازاق ادەبي سىنىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە كورىنە الماي جاتقانى راس. ارينە، عالىم زەرتتەۋشىلەر بارشىلىق، دەسەك تە، قازىرگى ادەبيەتتىڭ تامىرىن تاپ باسىپ ايتا الاتىن سىنشىلار ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. ماسەلەن، تۇرسىنجان شاپاي، ءامىرحان مەڭدەكە سياقتى كوكىرەگىندە كوزى بار، شىعارمانىڭ تامىرىن تاپ باسىپ تاني الاتىن ادەبيەت سىنشىلارى سىن جازۋدى قويىپ كەتتى. نەگە؟ ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار، ارينە. ەگەر جاعدايلارىن جاساپ، سىن جازۋمەن الاڭسىز اينالىسۋعا مۇمكىندىك تۋدىرسا، وسى ەكى سىنشىنىڭ ءوزى-اق قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، جىلىكتەپ، جىكتەپ، ءار قالامگەر مەن ءار شىعارمانى ءوز ورىندارىنا قويىپ بەرەر ەدى. وعان اعالارىمنىڭ قارىم-قابىلەتى مەن ءبىلىم-بىلىكتەرى تولىق جەتەدى. امال قانشا، ونداي باقىت ءال-ءازىر بۇيىرمايتىن ءتۇرى بار. قازىر ادەبيەت سىنىنىڭ مايدانىندا امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى مەن ءامىرحان بالقىبەك ەكەۋى عانا اتوي سالىپ ءجۇر. ارينە، ەكەۋى دە وقىعان-توقىعاندارى كوپ، ءبىلىم-بىلىكتەرى ءبىر باستارىنا جەتەرلىك تالانتتى سىنشىلار. بىراق ولاردىڭ دا الاڭسىز سىن جازۋمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىكتەرى جوق. ايتپەسە وسى ەكەۋى تالاي نارسەنى ءوز ورىندارىنا قويىپ بەرەر ەدى.
- جاڭا ءوزىڭىز «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەيتىنىڭىزدى ايتىپ ءوتتىڭىز. شەتەل قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ باساتىندارىڭىزدى دا بىلدىك. جالپى، قازىر اۋدارما ماسەلەسىنىڭ جاي-كۇيى قالاي؟ ءوسىپ كەلە جاتقان تالانتتى جاس اۋدارماشىلار بار ما؟
- تاپ قازىر اۋدارمانىڭ شەكەسى شىلقىپ تۇرعانى شامالى. بۇرىن بىزدە ۇلكەن مەكتەپ بار ەدى. وزدەرىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر، اۋدارما ونەرىمەن اتاعى كوپكە جايىلعان مىقتى-مىقتى اۋدارماشىلار بولدى. ءبىز قازىردىڭ وزىندە كوبىنە-كوپ سول تاجىريبەلى اۋدارماشىلارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيمىز. اۋدارمانىڭ قۇپيا-سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن، ەڭ باستىسى، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەدى. وكىنىشتىسى سول، ول كىسىلەردىڭ قاتارى كۇن وتكەن سايىن سيرەپ بارادى. ال بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتتىرەر جاس اۋدارماشىلاردى كورىپ تۇرعانىم جوق. ارينە، ءبىرلى-جارىم ءتاپ-ءتاۋىر اۋدارماشىلار بار. بىراق ولاردىڭ ءوزىن سالىستىرمالى تۇردە عانا جاقسى دەپ ايتۋعا بولادى. باسىم كوپشىلىگى ءتىلدى جاقسى بىلمەيدى، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، سويلەمنىڭ ءوزىن دۇرىس قۇراي المايدى. سونىمەن، سولاردى تۇزەپ، وڭدەپ-جوندەپ دەگەندەي، تەرلەپ-تەپشىپ وتىرامىز. مىنە، قازىرگى اۋدارما ونەرىنىڭ حال-جاعدايى وسىنداي.
- ءداستۇرلى سۇراق، قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
- ەڭ الدىمەن ايتارىم، جاقىندا كەيىنگى جىلدارى جازىلعان شىعارمالارىمنىڭ باسىن قوسىپ، قولجازبا كۇيىندە بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگىنە ۇسىندىم. ونداعى شىعارمالاردىڭ بارلىعى دەرلىك مەرزىمدى باسپاسوزدە جاريالانعان، حالىقتىڭ تالقىسىنان وتكەن شىعارمالار. قۇداي بۇيىرتسا، كەلەسى جىلى شىعىپ قالار دەگەن ءۇمىتىم بار. ءدال قازىر قىزىلاعاشتاعى سۋ تاسقىنى تۋرالى پەسا جازىپ جاتىرمىن. قولدان جاسالعان وسى اپاتتىڭ سەبەپ-سالدارلارى مەن قايعى-قاسىرەتىن بارىنشا اشىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ جاتىرمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
بەرىك بەيسەنۇلى

«ايقىن» گازەتى