عاسىرلار بويى تىرشىلىك قاينارىنىڭ كوزى – مال شارۋاشىلىعى بولعان قازاقتار ءۇشىن سەركە قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم. ءشوپتىڭ شۇيگىنىن، سۋدىڭ تۇنىعىن قۋالاپ، ماۋسىم سايىن جۇرت جاڭارتىپ وتىراتىن كوشپەندىلەر قىساڭدار مەن وتكەلدەردەن، سازدى باتپاقتى جەرلەردەن، ورمان، توعاي اراسىنان قورالى قويدى اداستىرماي باستاپ جۇرەتىن، جولباستاۋشى تۇلىكتى «سەركە» دەيدى. ءارى وسى تۇلىككە دەگەن سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىگى سونداي جۇرت باستاعان كوسەمدەرى مەن شەشەندەرىن، باتىرلارىن وبرازدى تىلمەن «سەركە» دەپ اسپەتتەيدى. ءارى قيىن قىستاۋ كەزدە تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرادى.

تاريحقا جۇگىنسەك سەركەلەرىمىز ءبىزدى ۇياتقا قالدىرماي تاريح ساحاناسىنا سان مارتە الىپ شىقتى. كوشپەلى وركەنيەتتىڭ سالتاناتىن عاسىردان عاسىرعا اسىردى. اتيللا بابامىزدىڭ تۇلپارى قوس قۇرلىقتى كوكتەي ءوتىپ، دۋنايعا بارىپ تۇمسىق تىرەدى. تۇمار حانشايىم وڭمەڭدەپ كەلگەن باسقىنشىنى ءتاۋباسىنا ءتۇسىرىپ، بەرەكە مەن ەلدىكتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. مودە قاعاننىڭ قاسيەتتى جەر ءۇشىن مالىن، جارىن، جانىن تارك ەتكەن رۋحى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدى جەبەپ كەلەدى. كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ ماڭگىلىك تاسقا ويىلىپ جازعان وسيەتتەرى قازىرگە دەيىن قاۋىپتىڭ قايدان كەلەتىنىن مەڭزەپ تۇر. شىڭعىسحان مەن جوشى بولىپ جالعاسقان جاساق زاڭى ادىلەت بەن ەرلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ سانامىزعا ورناسا، اقساق تەمىر، ەدىگە، توقتامىس ۇشتىگىنىڭ جانتالاسى، بىزگە سىزداعان وكىنىش پەن ۇمتىلماس عيبارات قالدىردى. قوزىباسىندا تۋ تىككەن جانىبەك پەن كەرەي حان ءولىارا كەزەڭدە ەل ءۇمىتىن اقتاۋدىڭ ۇلگىسى بولدى. كەنەسارى حاننىڭ جاۋجۇرەكتىلىگى مەن جانكەشتىلىگى ءالى دە قانىمىزدى قايناتىپ،  نامىسىمىزدى جانيدى. ابايدىڭ داناگويلىگى مەن ءاليحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ اعارتۋشىلىق باعىتى عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ ءوز جەمىسىن بەرۋدە.

تەڭىز جولىنىڭ اشىلۋى، عىلىم مەن وركەنيەتتىڭ عارىشتاپ دامۋى  وتىرقشى جۇرتتاردىڭ قۇمالاعىن تورتتەن قويدى. كوشپەندىلەر تاريح ساحاناسىنان شەگىندى، زەڭبىرەكتىڭ كۇركىرەگەن ۇنىنە ءۇن قوسقان وت اربانىڭ ءدۇرسىلى مويىنىمىزعا وتارلىقتىڭ قامىتىن مىقتاپ كيگىزدى. وتارشىلار ءبىزدى ءۇش جۇزگە ءبولدى. سۇلتان – سۇلتان قىلىپ قىرقىستىردى. قارادان شىققان سۇلتاندار پارانىڭ سۇلتانىنا اينالىپ، حالىق جۇرەگىندە قالىپتاسقان ساياسي ينيستيتۋتىڭ قادىر قاسيەتى كەتىپ، اقىرى باس-باسىنا بي بولعان، بەرەكەسىز بولىس-بولىس ەل بولىپ، ۇساقتالىپ كەتتىك. بيلەرىمىز ارىزقوي رۋباسىعا، باتىرلارىمىز اۋىل ءۇي اراسىنداعى بارىمتاشىعا اينالىپ كەتتى.

كورەسىمىز ءالى الدا ەكەن، اۆرورانىڭ داۋىسىمەن جەرشارىنا قىزىل ىندەت تارادى. سوعىس، اشتىق، رەپرەتسيا ءبىر-بىرىنە جالعاسىپ، قوعامدىق قۇرلىسىمىز مۇلدە بۇزىلدى. ەل بولۋعا ورەسى جەتپەسە دە ءبىر-ءبىر رۋلى ەلدى ىرگەسىن شايقالتپاي ۇستاپ تۇرعان اۋىل اقساقالدارى مەن رۋباسىلارى يتجەكەنگە ايدالدى، اتىلدى. «باستان قۇلاق ساداعا» دەپ، جات جۇرتقا جان ساۋعالاپ كەتتى. «مالىم جانىمىنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ بىلەتىن بەكزات ۇلت جانتىق پەن جالتاقتىڭ اۋىزىنا قاراعان سوڭ مۇلدە تانىماستاي وزگەردى. ۋادە – قۇدايدىڭ ءسوزى بولماي، تەك جۇرسەڭ توق جۇرەسىڭ دەگەن توعىشار، ماسىل يدەيا ءار سالانى كەۋلەپ الدى.

ءبىر حالىقتىڭ وتكەنى تۇگەلدەي مانسۇقتالدى، جازۋ وزگەردى، سانا تۇمانداندى. ورتارشىلاردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ىستەپ، سولاردىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن، ءوز حالقىن وتقا يتەرىپ، قاساپحاناعا باستاپ باراتىن جاڭا «سەركەلەر» پايدا بولدى. بۇل ءۇردىس ساحارا حالقىنىڭ ساياسي ومىرىنەن عانا ەمەس، تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن دە كورنىس تاپتى. بايىرعى تاريحي قالالار تۇركىستان، اياگوز، مەركە، قاپال، جاركەنت سياقتى قالالار اۋدان دارەجەلى قالاعا تۇسىرىلسە، ومبى، ورىنبور، تاشكەنت سياقتى قازاقتىڭ ساياسي-مادەني ورتالىعى بولعان ءىرى قالالار كوزىمىزدەن دە كوڭىلىمىزدەن دە الىستاتىلدى. ونىڭ ەسەسىنە قازاقتىڭ قازبا بايلىعىن يگەرۋگە ارنالعان، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ وتكەنىن ەسكە تۇسىرمەيتىن، بولاشاق مادەنيەتىنە نازار اۋدارتپايتىن قىلمىسكەرلەر مەن جەراۋدارعانداردان قۇرالعان شاعىن قالالار پايدا بولدى. وتارشىلاردىڭ قورلىعىمەن يندۋستريالدى مادەنيەت ءوز ەركىمىزدەن تىس ومىرىمىزگە دەندەپ كىرىپ، ەت كومبيناتتارى مەن نان شىعاراتىن زاۋىتتار ءار قالاعا سالىندى. سونىمەن ءبىر قورا قويدى قاسپاحاناعا باستاپ كىرىپ، ءوزى سىتىلىپ شىعىپ كەتەتىن ارامزا سەركەلەر كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدىڭ ءبىر كورنىسى بولدى. بۇل قۇبىلىستى ساناسى ۋلانعان، رۋحى سىنعان وتار حالىق، ارينە، سەزىندى، ءۇنسىز كوندى.

«اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى» دەگەن راس ەكەن. تاۋەلسىزدىگىمىزگە  شيرەك عاسىر اسسا دا، ىشكى-سىرتقى ساياساتىمىزدا ارامزا سەركەلەر ءالى دە ءار قىرىنان شاڭداتىپ ءجۇر. ولاردىڭ كوبى ءتىل مەن ءدىلدىڭ، ءداستۇر مەن ءدىننىڭ، جەر مەن كوشى-قوننىڭ «جاناشىرى». جازۋشى ماعاۋين ايتقان «جاۋ قاشقان زاماننىڭ باتىرلارىنىڭ» كوبەيگەنى سونشالىق، اتتارىنان ات ۇركەدى، كۇيسەۋىنەن كىسى جاڭىلادى. تەر توگىپ، ادال ەڭبەگىمەن ەلگە قىزمەت ىستەۋ ەمەس، بۋىنى جوق قىزىل ءتىلىن بەزەپ، ەل ۇستىنەن كۇن كورۋ، يگى جاقسىنى، لاۋازىمدى تۇلعانى جاعالاپ تۇسكەن سۋرەتىن الەۋمەتتىك جەلىگە سالىپ، ۇپاي جيۋ، ءارى سول سۋرەتى ارقىلى قاراباسىنىڭ، جاقىندارىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋ قازىرگى ارامزا سەركەلەردىڭ كۇندەلىكتى ارەكەتىنە اينالىپ كەتتى. بۇل جامان ادەتتىڭ وباداي جايىلۋىنا، اسىرەسە، شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ ىشىندەگى ساناۋلى شىرىگەن جۇمىرتقالاردىڭ ۇلەسى كوبىرەك. ەڭ وكىنىشتىسى، جاستارىمىزدىڭ اراسىنان وسىلارعا ەلىكتەگەن ولەرمەن، اتاققۇمار، ءوزىمشىل، سىڭارەزۋ، ءبىر كاسىپتى مەڭگەرمەگەن داڭعازاشىلداردىڭ كوبەيۋى دەر ەدىك. ولار بولماشى جاقسىلىعىن الەۋمەتتىك جەلىدە  جارنامالاپ، جانىعادى دا جۇرەدى. ءوز مۇددەسىنە كەلگەندە ارقانداي قۇندىلىققا تۇكىرۋگە دايار. ءسوزدىڭ نارقىن، ءىستىڭ ءجونىن پايىمداماي اتتانعا، جاعا جىرتۋعا، بوس بايبالامعا، سەبەپسىز بىرەۋگە كۇيە جاعۋعا تۋماي جاتىپ جەتىلىپ الىپتى.

الايدا ءبىز ۇلگى تۇتاتىن، يدەال سانايتىن مارقاسقا سەركەلەر بىزدە جوق پا؟ ارينە، بار. بارلىق ناۋبەت پەن زۇلماتتىڭ تەپەرشىن كورىپ، تەزىنەن ءوتىپ، وسى ۇلان بايتاق توپىراقتى ساقتاپ قالعان قاراورمان قازاعىمىزدىڭ الەم مويىنداپ، حالىق بويتۇمارى سانايتىن نەبىر ساڭلاق تۇلعالاردى ايتپاي تۇرا تۇرىپ، شەتەل قازاقتارىنان شىققان ءۇش تۇلعانى ايىرىقشا اتاپ وتكىمىز كەلەدى.

ءسوز باسىن جاعدا بابالىقۇلىنان باستايىق. بۇل كىسى 1917 جىلى قاراشانىڭ بىرىندە قازىرگى قحر ىلە قازاق وبلىسى، تارباعاتاي ايماعى، تولى اۋدانى، قۇجىرتاي دەگەن قىستاقتا دۇنيەگە كەلەدى. شاۋەشەك قالاسىندا باستاۋىش، ودان كەيىن ورتالاۋ مەكەتەپتى بىتىرگەن سوڭ جوعارى ءبىلىمدى سول كەزدەگى ولكە ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا الادى. ستۋدەنت كەزىندە ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن تۇرمەگە تۇسەدى. ىلەدە كوتەرىلىس جەڭىسكە جەتىپ، ءۇش ايماق ۇكىمەتى قۇرىلعاندا، قوبىقسارىدا جاساقتالعان پارتيزانداردىڭ قولباسشىسى بولادى.

شىنجاڭدا قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ بيلىگى ورناعاندا ءوز ساپتاستارىمەن بىرگە جاڭا بيلىكتىڭ قۇرامىنا كىرىپ، جوعارى دارەجەلى اسكەري پاريالىق قىزمەتتەردە بولادى. ىلە قازاق وبلىسى قۇرىلاتىن بولىپ، دايارلىق جۇمىس توبى قۇرىلعاندا، سول توپقا جەتەكشىلىك ەتەدى. اقىن، قوعام قايراتكەرى قۇرمانالى وسپاننىڭ  جازۋىنشا، بۇراتالا موڭعول وبلىسىن قوسپاعاندا، بۇگىنگى ىلە قازاق وبلىسىنىڭ تەرريتوريالىق قۇرلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاكەڭنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە سىڭگەن. دايىندىق جۇمىس توبىنداعى وتىزدىڭ ار جاق بەر جاعىنداعى جىگىتتەرگە جاكەڭ ۇيىتقى بولىپ، بۇرىنعى ساقتاردىڭ، ۇيسىندەردىڭ، عۇنداردىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە قازاقتار ءوز اتامەكەنىندە وتىر، سوندىقتان ءۇش ايماقتى تولىق قامتيتىن وبلىس قۇرۋ قازىرگى زاڭعا سىيىمدى، تاريحقا دەگەن قۇرمەت ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن.

1956-1958 جىلدارى ىلە قازاق وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالعاندا قارا شاڭىراق قازاقستاننان الىستاپ كەتپەۋ ءۇشىن قىتاي قازاقتارىنىڭ جازۋىن توتە جازۋدان كيريلليتسا جازۋىنا وزگەرتۋگە پارمەن جاساعان. باسقانىڭ قاباعىنا قاراپ ءجۇرىپ، ۇلت تۇتاستىعى، ۇلت بىرلىگى ءۇشىن بۇلاي قىزمەت ىستەۋ كەز-كەلگەن قايراتكەردىڭ قولىنان كەلمەسە كەرەك. وسى ەڭبەگى ءۇشىن 1958 جىلى جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار مەن وڭشىلدارعا قارسى ناۋقان باستالعاندا الدىمەن نىساناعا ءىلىنىپ، قىزمەتتەن قۋىلىپ، ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ لاگەرىنە جىبەرىلەدى.

1961 جىلى لاگەردەن بوساعان سوڭ وتباسىن الىپ، كوپتەگەن جانكۇيەرلەرىمەن بىرگە سوۆەتتىك قازاقستانعا وتەدى. سوۆەت وداعىنىڭ وتارىنداعى اتامەكەنگە كەلگەننەن كەيىن ساياسي سەنىمسىز ادام سانالعان كەشەگى وبلىس باسشىسى مال باعادى، ءۇي سالادى، پوچتا تاسيدى. سوندا دا مويىماي الداعى كۇننەن ءۇمىتىن ۇزبەيدى. 1963 جىلى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنا جۇمىسقا تۇرىپ، سانالى عۇمىرىن قازاقتىڭ ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋگە ارنايدى. بۇل جىلدار سوۆەتتىك مادەنيەت پەن يدەلوگيانىڭ كۇشىنە ءمىنىپ، كارىن توگىپ ۇلتتىق مەكتەپتەر جابىلىپ، ۇلتسىزدانۋ ءۇردىسى ابدەن شەگىنە جەتكەن كەز ەدى. «ساياسي سەنىمسىز ادام» سول كەزدە  قارا باسىنىڭ قامىن كۇيىتتەمەي، ۇلت كەلەشەگىنە جۇمىس ىستەدى. قازىرگى زاماناۋي تىلمەن ايتساق، ۇلتتىق كودتى ايقىنداۋعا بارىن سالدى. ونىڭ دالەلى: «قىراندار»، «سايات»، «قامشىگەرلىك»، «مال اۋىرۋلارىنىڭ سىرلارى» اتتى كىتاپتارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ سوڭىندا قايتا قۇرۋ باستالىپ، ساياسات كەڭەيگەندە جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماي، ساياسي جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن اقتاۋ، جەتىم بۇرىش جاعالاعان قازاق جاستارىنىڭ قالاعا ورنالاسۋى، جەر الۋى سياقتى ۇلت تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن ساتتەردە دوسى سابەتقازى اقاتايدىڭ قاسىنان تابىلىپ، بەلسەندىلىك كورسەتتى. قازاقستانداعى العاشىقى دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ باسى سانالعان «ازات» قوزعالىسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.

2010 جىلى قاسيەتتى الاتاۋدىڭ ەتەگىندە 93 جاسقا قاراعان شاعىندا ەل دەپ سوققان ەسىل جۇرەك ماڭگىلىك تىنىس تاپتى. كەتەرىندە قابىرىنە «تاۋەلسىزدىكتى كوردىم. ماڭگىلىك تىلەيمىن!» - دەگەن ءسوزدى جازۋدى اماناتتاپ كەتتى.

ەكىنشى ۇلگى تۇتار تۇلعامىز – حاليفا التاي. 1917 جىلى 18 جەلتوقساندا قازىرگى قحر ىلە قازاق وبلىسى، التاي ايماعى، شىڭگىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق، جاستىق شاعى  شىنجاڭ تاريحىنداعى بۇلعاق زامانعا تۋرا كەلىپ، 16,17 جاسىندا اۋعان ەلگە ىلەسىپ قۇس ۇشىپ، قۇلان جورتپاس تارىم، سايدام ويپاتتارىن باسىپ، گيمالاي اسىپ پاكىستاندى پانالايدى. سوڭىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە بىردەن ءبىر تاۋەلسىز ەل تۇركيادان پانا تابادى. قانشاما قيىندىق كورىپ، جات جەردە جۇرسە دە ءتىلىن، ءدىلىن ۇمىتپاي قازاقى بولمىسىن ساقتاپ قالدى. 1970 جىلداردان باستاپ، ءوز تىزگىنى وزىنە تيمەسە دە، ءيسى قازاقتىڭ بىردەن ءبىر ءۇمىتى مەن قۇبىلاسى بولعان قازاقستانمەن بارىس-كەلىس جاساي باستايدى. 1991 جىلى قازاقستان ءوز تۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا تۇركياداعى جايلى تۇرمىسىن تاستاپ، جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماي، وتباسىن الىپ، اتامەكەنگە ات باسىن تىرەيدى. 70 جىل بويى جۇيەسى بۇزىلماعان اتەيستىك تاربيە، كۇيرەگەن ەكونوميكا، جوعالعان سەنىم ادامداردىڭ ساناسىنا اۋىر سالماق سالىپ، قوعامدىق، تۇرمىستىق قايشىلىقتار ابدەن اسقىنعان ەدى. ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن ۇمىتىلعان داستۇرگە قايتۋ، مانسۇقتالعان ءدىندى قايتارۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتكە اينالدى. مىنە، وسى كەزدە حاليفا اقساقال دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جانىنان قۇرىلعان «ينابات يماندىلىق تاربيە» ورتالىعىنا توراعا بولىپ، كوز مايىن تاۋسىپ، «قۇران كارىم» مەن «كالام ءشارىپتى» اۋداردى. بۇل ەڭبەكتەر 1,5 ميلليون تارالىممەن تارالىپ، يمانعا سۋساعان حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەندى.

ەل مەن جەردىڭ تاريحىنان سىر شەرتىپ، زۇلمات زاماننىڭ قۇپياسىن اشاتىن «قازاق تۇركىلەرىنىڭ شەجىرەسى»، «ەستەلىكتەرىم»، «اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن»، «التايدان اۋعان ەل» اتتى كىتاپتار جازىپ، ۇرپاققا وراسان زور رۋحاني مۇرالار قالدىردى.

ءۇشىنشى ۇلت سەركەسى بولۋعا لايىقتى تۇلعا – زاردىحان قيناياتۇلى. 1940 جىلى موڭعوليانىڭ قوبدا ولكەسىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان. 1965 جىلى موڭعوليا مەملەكەتتىك ينيستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن، 1975 جىلى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. 1975-1985 جىلدارى موڭعوليا كاسىپ وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، 1990-1992 جىلدارى موڭعوليا مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، 1992-1993 جىلدارى موڭعوليا تۇراقتى پارلامەنتىنىڭ ۆيتسە-سپيكەرى، 1993-1994 جىلدارى موڭعوليانىڭ تاشكەنىتتەگى باس كونسۋلى، 1994-1997 جىلدارى موڭعوليانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ كەڭەسشىسى سياقتى اتاعىنان ات ۇركەتىن لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقاردى.

1997 جىلدان باستاپ قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ش.  ءۋاليحانوۆ اتىنداعى  تاريح جانە ەتنولوگيا ينيستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مىندەتتەرىن 2017 جىلى قاڭتار ايىندا قايتىس بولعانشا ابىرويمەن اتقاردى.

1990-1991 جىلدارى موڭعولياداعى «مامىق توڭكەرىسىنىڭ» ساياسي جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى. 1992 جىلى دەموكراتيالىق جاڭا كونۋستيتۋتتسيانىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، موڭعوليانىڭ ەليتسينى اتانعان وسى ءبىر ساياسي تۇلعانىڭ ءومىر جولىنا قاراپ تۇرىپ، تاڭدانباسقا قاقىڭ جوق. قاراباسىنىڭ قامىن كۇيىتتەسە، موڭعوليادا شالقىپ ءومىر سۇرەر ەدى. جاڭا كونۋستيتۋتتسيا مەن «مامىق توڭكەرىسىنىڭ» اۆتورىنىڭ ءبىرى بۇل كۇندە قازبا بايلىقپەن الەمنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان ەلدىڭ ءبىر مايلى پۇشپاعىن ۇستاپ قالىپ، بالا-شاعاسىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەر ەدى. نەمەسە، امەريكا مەن ەۆروپانىڭ ءبىر جانعا جايلى ەلىندە جاتىپ الىپ، اتامەكەن قازاقستانعا دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتىپ، تەگىن اقىل ايتار ەدى. توپتىق جينالىستاردا مىنبەرگە جۇگىرىپ،  كوزگە تۇسۋگە تىرىسار ەدى. اكەنىڭ بەلى، انانىڭ سۇتىمەن دارىعان تەكتىلىك پەن قاراپايىمدىلىق، ينەمەن قۇدىق قازىپ تاپقان ۇشان-تەڭىز ءبىلىم، ەلىنىڭ ەرتەڭىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك، سونىڭ ءبارىن تارك ەتكىزدى. ەلىنە بالسىنبەدى، مىندەتسىمەدى، ەمەن ەسىكتەردى جاعالاپ سۇرانبادى. الماتىداعى ىقشام اۋدان اقساي مەن ۇلتتىق اكادەميانىڭ اراسىندا اۆتوبۋسپەن قاتىناپ، تابانى كۇرەكتەي 20 جىلدى ءبىر كۇنگىدەي وتكىزدى. ونىڭ ەسەسىنە قازاق تاريح عىلىمى «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى»، «شىڭعىسحان جانە قازاق مەملەكەتى»، «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان»، «موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن سوڭعى تۇرىك تايپالارى ءىح – ءحىى عع.»، «موڭعولياداعى قازاقتار»، «نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى ءحىى-ءحىح عع.» سىندى مونوگرافيالارمەن تولىقتى. قازاقتا مەملەكەت، شەكارا بولماعان دەگەن ساندىراقتارعا دالەلدى تويتارىستار بەردى. قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىن قايدان باستاۋ كەرەكتىگى جونىندە كونسەپتسيا جاسالدى.

وسى ءۇش سەركەنىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىق تاريحىنا ۇڭىلسەڭىز، «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن ءۇن ەسىپ تۇرادى. ولار كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول دەگەن ماقالدى ايعايلاپ، اتتانداپ ايتقان جوق. ءوز تالداۋلارى ارقىلى دالەلدەدى. ەڭبەكتەرى ارقىلى كورسەتتى.

«قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» دەگەندى اباي اتامىز تەگىن ايتقان جوق. ءبىز داقپىرتقا سەنەمىز، ايعاي اتتان ەستىسەك قيقۋلاپ كەتەمىز، ىسىمىزدەن ءسوزىمىز كوپ. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىمىزگە شيرەك عاسىردان استى. نارىق قالىپتاستى. الەمدىك وركەنيەتتىڭ ستاندارتىنا قاراي جول تارتىپ بارامىز. ۇلان بايتاق جەرىمىز، جاتتىڭ كوزىنىڭ قۇرتىن جەگەن بايلىعىمىز بار. وسىعان يە بولار، يگىلىگىن كورەر رۋحى بيىك، پاراسات پايىمى جوعارى، ۇلتىن شەكسىز سۇيەتىن ۇرپاق كەرەك. ەلباسى 2017 جىلدىڭ 21 ماۋسىمدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5 قۇرىلتايىندا «قازاقتاردىڭ ءبىر عانا وتانى بار، ول – قازاقستان» دەپ قاداپ ايتتى. «قۇيىلسىن كوشىڭ، جيىلسىن ەسىڭ» دەگەن ءان كەڭىستىكتە قالىقتاپ جۇرگەلى قانشاما ۋاقىت بولدى. كوشى-قونعا قولدان جاسالعان كەدەرگىلەر الىنىپ تاستالدى. ەندى نە تۇرىس؟ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا جاتىپ الىپ ارزان اقىل ايتپاي، دەمالىس ايىندا، جيىن-تويلاردا كەلىپ شاڭلاتپاي تىزگىنىڭدى بەرى بۇر. ۇل قىزىڭ وسىندا كەلىپ تەڭىن تاپسىن، نەمەرە-شوبەرەڭنىڭ كىندىگى اتا-جۇرتتا قيىلسىن. تاپقان تابىسىڭدى، زەينەتاقىڭدى وسىندا جۇمسا. داۋىسىڭدى ءوز كوسەمىڭە بەر. وسىناۋ قازاقتىڭ ءبىر مۇشەسى بول.

جاستارىمىز داۋ قۋماي، داقپىرتقا الدانباي، نارىقتىڭ زاڭىن، تەحنيكانىڭ ءتىلىن يگەرىپ، ءبىر-ءبىر كاسىپتىڭ باسىن ۇستاسا، ارامزا مەن ادالدىڭ، شىندىق پەن جالعاننىڭ ارا جىگىن ايىرىپ، ومىردەن ءوز ورىنىن تابار ەدى. ماڭگىلىك ەلدىڭ بولاشاعى سەنەن باستالادى، جاس تولقىن. وسىنى جادىڭدا ۇستا!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz