جاقىندا  بىر مەكتەپتە بولعان جاعداي  الەۋمەتتىك جەلىنى  شۋلاتىپ جىبەرگەن ەدى.  مۇعالىم ايەل وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى اشارشىلىق  كەزىندە بولعان ءبىر وقيعانىڭ جەلىسىن وقۋشىلارعا دۇرىس جەتكىزە الماي،  ورەسكەل قاتەلىككە ۇرىنىپتى. ماڭىزدى تاقىرىپ باسقا جاققا بۇرىلىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مىنەز-داستۇرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن استامشىلىق سوزدەر ايتىلعان ەدى. اتاپ ايتقاندا، اشارشىلىق كەزىندە ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلعا تاماق ىزدەپ شىققان ايەلدى ەكى بالاسىمەن  اش قاسقىرلار قورشاپ العان،  قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەگەن ايەل ەكى بالانىڭ ءبىرىن (بىرەۋى ءۇش جاسار  ۇل، ەكىنشىسى ەمشەكتەگى وراۋلى قىز) قاسقىرلارعا تاستاپ كەتۋگە،   وراۋلى قىز بالاسىن تاستاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولعانى جايلى ايتىپ بەرەدى.  وقۋشى بالالار مۇعالىمنىڭ اڭگىمەسىن ۇيلەرىنە بارىپ ايتىپ، انانىڭ قىز بالانى تاستاپ كەتۋىن قازاقتا قىز بالانى ادام قاتارىنان كەمسىتۋ بولعان دەپ قابىلداپتى. پىكىر ايتۋشىلاردىڭ  بىرى مۇعالىمدى  ايىپتاسا، ەكىنشىلەرى  قىزدى ادام قاتارىندا كەم ساناۋ قازاقتىڭ جامان ءداستۇرى دەگەن سىڭايدا پىكىرلەر ايتقان ەدى..

ارينە، بۇل جەردە مۇعالىم  قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن ۇلى اشارشىلىعى جايلى ايتامىن دەپ تاقىرىپتى اشا الماي،  وعان بويلاي الماعانى، ونى بالالارعا تۇسىندىرە الماعانى بىردەن كوزگە كورىنىپ تۇر. بۇل تاقىرىپ قازاقتىڭ جازىلماعان، قانى ءالى كۇنگە دەيىن سورعالاپ تۇرعان جاندى جاراسى. ول جايلى ايتا قالساق، تالاي اشارشىلىق پەن جۇتتاردى، زۇلمات زامانداردى باسىنان كەشكەن، «مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن قازاق»  تۋرالى ايتۋعا ءتيىسپىز. حح عاسىردىڭ باسىندا التى ميلليون بولعان قازاق حالقى قازىر كەم دەگەندە 40-50 ميلليون بولار ەدى دەپ ءجۇرۋىمىز دە بەكەر ەمەس. اتتەڭ، وتكەن عاسىرداعى قازاقتى جالماعان ەكى اشارشىلىق، كەڭەستىك اتىپ-اسۋ قىرعىنى، ەكىنشى الەم سوعىسى بولماعاندا...

قۇدايعا شۇكىر، قازىر سول قازاقتى قايتا ءتىرىلتىپ جاتىرمىز، سانىمىز ون ميلليوننان اسىپ، ەلىمىزدە ۇلەس سالماعىمىز الپىس پايىزدان مول اسىپ بارا جاتقانى كوڭىلىمىزگە دەمەۋ. شىنتۋايتقا كەلگەندە سول مىڭ رەت ولگەن قازاقتى، مىڭ رەت تىرىلتكەن كىمدەر؟ ول - قازاقتىڭ انالارى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسال بۇگىنگى  كۇنگە  جەتۋ جولىمىزدا  قازاقتىڭ ۇرپاعىن كوبەيتۋگە ەرەكشە ۇلەس قوسقان،  جانكەشتى ەرلىك جاساعان قازاقتىڭ انالارى جايلى جاقسى تاربيەلى اڭگىمە ايتا المايتىنىمىزدى، انالارىمىزدىڭ ومىرىنەن حابارسىز ەكەنىمىزدى بىلدىرەدى. يا، شىنىندا دا سول انالارىمىزدىڭ ءومىر تاريحىنان نە بىلەمىز؟ قازاقتىڭ انالارىنىڭ، قازاقتىڭ سانىن، ۇرپاعىن كوبەيتۋ جولىندا ءوز ومىرلەرىن قۇرباندىققا شالىپ، بار ومىرلەرىن ۇل-قىزدارىنا ارناعانىن باعالاپ، قادىرلەپ ءجۇرمىز بە؟ كەشەگى كۇندەرگە دەيىنگى زاماندا اشارشىلىق، سوعىس،  جۇت، ىندەت سياقتى زۇلماتتار مەن ناۋبەتتەردىڭ قاسىرەتىن قازاقتىڭ انالارىنان كوپ كورگەن انالار بار ما ەكەن..

- ماعان دەيىن شەشەم سەگىز بالا تۋىپتى. بىراق ەشقايسىسى تۇراقتاماپتى، ەكى-ءۇش جاسقا كەلگەندە ناۋقاستان، ىندەتتەن ولە بەرگەن، – دەيدى قازىر 77 جاستاعى «قوعالىكول» اۋىلىنىڭ تۋماسى كۇزەمباي قوجاقۇلى اقساقال.  – جارىقتىق انامنىڭ سول كەزدەگى ومىردەن قالاي تورىققانىن، قايعىرىپ كۇن كەشكەنىن قازىر كوز الدىما ەلەستەتۋ مۇمكىن بولماس. اكەم وڭعاربايۇلى قوجاق سول كەزدە جاسى ەلۋدەن اسىپ، جاسى ۇلعايىپ بارا جاتقان شاعى. بالا تۇراقتامايدى. وتاعاسىنىڭ ارتىنا ۇرپاق قالدىرا الماي بارا جاتقانى انامنىڭ جانىن جەگىدەي جەپ بارادى. نە ىستەي الادى؟ شەشەمە وسى جاعداي قاتتى باتادى. اكەمنىڭ تۋعان اعاسى ءابدىرامان دەگەن كىسى انامنىڭ قايعىدان جۇدەپ سولىپ بارا جاتقانىن كورىپ:

- كەلىن، مىنا تومەنگى جاقتا قوجادان شىققان قۇلبولدى يشان دەگەن كىسى بار. مەن سەنى سول كىسىنىڭ ۇيىنە ەرتىپ بارايىن دەپتى. ءبىر باسپاعىن جەتەلەپ اۋليەنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇنەيدى. ۇيدە توقبالا دەگەن قارت اجە بار ەكەن. اجە شەشەمە ايتادى: تۇندە قانداي ءتۇس كورسەڭ، شىراعىم ەرتەڭگىسىن ماعان ايتارسىڭ – دەيدى. ايتسا ايتقانىنداي تۇندە ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە 8-9 جاسار ءبىر ەر بالا كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ءبىر اشىپ، ءبىر جاۋىپ تۇر. مەن كەلىن ءتۇسىرىپ جاتىرمىن، ەسىكتى اشىپ جاپقان سايىن ۇيگە كەلىن ءتۇسىرىپ جاتامىن. ءبىر كەزدە سىرتتا قار جاۋىپ تۇر ەكەن. قولىما شەلەك الىپ قالاقپەن قاردى ءۇش شەلەككە تولتىرىپ سالدىم. تاعى دا شەلەك اكەلىپ قار سالايىن دەسەم قار تاۋسىلىپ قالىپتى...

ەرتەڭگىسىن تۇرعان سوڭ ءشاي ۇستىندە اجەگە كورگەن ءتۇسىن ايتىپ بەرەدى. اجە ءبىراز ويلانىپ بىلاي دەپتى: - ەي، شىراعىم! ءبىر ەر بالا كورەسىڭ، قالعاندارى قىز بولادى. وسى ءتۇسىڭدى اللا قابىل ەتسىن دەپ باتاسىن بەرەدى.

اكەم كولحوزدىڭ اتاقتى قويشىسى، «باس شوپان» دەگەن اتاعى بار. سونىمەن 1940 جىلدىڭ كۇزىندە، كۇزەم قىرقىم كەزىندە مەن دۇنيەگە كەلىپپىن. ەلدە جاسى 90-ن اسقان كۇزەمباي دەگەن شال بولعان ەكەن، وسىنداي شال بولسىن جانە كۇزەم ناۋقانى كەزىندە تۋعان سوڭ اتىمدى ىرىمداپ كۇزەمباي قويىپتى. مىنە، ءسۇيتىپ مەن بالالاردىڭ ءولىمىن توقتاتقان بالا بولدىم. 1944 جىلى شەشەم قىز بالا بوسانىپتى. ماعان سەرىك بولسىن دەپ اتىن سەرىككۇل قويىپتى. ءسۇيتىپ ءبىر ۇيدە ەكى بالا بولدىق.

بىراق انامنىڭ ويىندا اۋليە كەمپىر ايتقان، مەنىڭ جالعىز ۇل عانا بولاتىنىم، قالعاندارى قىز تۋاتىنى ەسىنەن شىقپاعان بولسا كەرەك. كۇزەمبايىم نەگە جالعىز بولادى، ارتىنان ەرەتىن ىنىلەرى  نەگە بولمايدى؟ وسىنداي ويمەن جۇرگەن، قاتارىنان سەگىز بالانى جەرلەپ، ولىمدەرىن باسىنان كەشىرگەن انام بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن ءوزى ويلاستىرىپ، ءوزى جوسپارلاپ جۇرسە كەرەك...

.. بەس جاسىمدى ءبىتىرىپ، التى جاسقا قاراعان كەزىم. 1945 جىلدىڭ مامىر ايى بولسا كەرەك، ويتكەنى قويدىڭ جاباعى ءجۇنىن قىرقىپ جاتقان كەزى ەدى. ساسكەگە جاقىن ۇيقىدان تۇردىم، ۇيدە ءبىر بوتەن قىز ءجۇر. مەن وعان قارايمىن، ول ماعان قارايدى. بالامىن عوي، دالاعا شىعىپ ويناپ كەتتىم. كەشكە قاراي شەشەم تاماقتى ءىشىپ بولعان سوڭ كيىز ءۇيدىڭ كىرە بەرىسىندەگى وڭ جاعىنان ورىن دايىنداپ توسەك سالا باستادى. اكەم وسى وڭ جاقتاعى ورىنعا، تاڭەرتەڭگى مەن كورگەن قىزبەن بىرگە جاتتى. تاڭەرتەڭ ەكەۋى بىرگە تۇردى. مەن «بۇل كىم» دەپ ويلانىپ ءجۇرمىن. تۇستەن كەيىن عانا شەشەمنەن «بۇل كىم» دەپ سۇرادىم. شەشەم: «ول ساعان «اپا» بولادى، «اپا» دەپ ايت. ول اكەڭنىڭ ايەلى بولادى، مەنىڭ ءسىڭلىم – دەدى. سودان ول قىزدى «اپا» دەپ كەتتىك. اپامنىڭ اتى كۇلحانىس، 1925 جىلعى، اكەم 1887 جىلعى، اراسى 38 جاس، انام 1905 جىلعى، ءوزىڭ ەسەپتەي بەر، اكەم سول كەزدە 58 جاستا. اپام كۇيەۋگە شىققان سوڭ ءبىر ايدان كەيىن سوعىس باستالىپ، كۇيەۋى سودان حابارسىز كەتىپتى. انام كۇلحانىستى اكەمنىڭ رۇقساتىنسىز،  وزى قۇدا ءتۇسىپ اپامدى اكەلىپ اكەمە قوسىپتى. اكەم كونبەگەن، بىراق انام كوندىرىپتى.

ەندى شەشەم تۋرالى ايتايىن، اتى ايسارى، الاشانىڭ دەربىس رۋىنان، «شاعان» اۋىلىنىڭ تۋماسى. ال كۇلحانىستىڭ رۋى بايبىشە سارعاسقا. كۇلحانىستىڭ شەشەسىنىڭ اتى زەينەگۇل، رۋى الاشا، مەنىڭ اناما تۋىس بولىپ كەلەدى، ول كىسىنى اپا دەيتىن. مىنە، كوردىڭىز بە، انام كۇلحانىستىڭ شەشەسىمەن كەلىسىپ اپاسىنىڭ قىزىن كۇيەۋىنە ايەلدىككە الىپ بەرگەن. كۇلحانىس اپام مەنىڭ شەشەمدى ءومىر بويى «اپا» دەپ كەتتى. ايتپاقشى، كەيىن ەستىدىم، كۇلحانىس اپامدى ۇيگە اكەلىپ اكەمە قوسقاننان كەيىن شەشەمنىڭ اعاسى جانە اكەمنىڭ ءىنىسى اناما قاتتى ۇرىسىپتى: «قارتايىپ وتىرعان جوقسىڭ، 40-ا ەندى عانا كەلدىڭ، نە كەرەگى بار ول ايەلدىڭ، ەكى بالاڭنىڭ نەسىبەسىنە ورتاق قىلىپ» دەپتى. سوندا شەشەم ولاردىڭ وزدەرىنە ۇرسىپ بەتتەرىن قايتارىپ تاستاپتى: - نەسى بار، ەرتەڭ كۇزەمبايدىڭ ات بايلارى بولادى، باۋىرلارى كوبەيەدى. جالعىزدىقتان تۋىستىڭ كوبى جاقسى ەمەس پە!

1945 جىلدىڭ اياعى، جەلتوقسان ايى بولسا كەرەك، مالشىلار تۇگەل قىردان ورالعان سوڭ اۋىلعا سوت كەلدى. ول كەزدەگى كولحوزىمىزدىڭ اتى «مولوتوۆ». سوت اكەمىزدى ەكى ايەل العانى ءۇشىن سوتتاۋعا كەلىپتى. اكەم: «مەن ايەل العان جوقپىن، اناۋ ايەلدەن سۇرا» دەپتى. شەشەم:  «وعان ايەل الىپ بەرگەن مەن، مەن ونىمەن اجىراسقانمىن، قازىر بولەك تۇرامىن» دەپ سوتقا جاۋاپ بەرىپتى. سوت 1000 سوم ايىپ تولەسىن دەپ اكەمە ۇكىم شىعارىپتى.

ال ەندى كۇلحانىس اپامنان تۋعان بالالاردى ايتايىن. 1946 جىلدىڭ كوكتەمىندە اپام قىز تۋدى، 1948 جىلدىڭ كۇزىندە ۇل تۋدى، اكەم ول كەزدە 61-ە بولعاندىقتان اتى الپىسباي بولدى. 1950 جىلدىڭ كۇزىندە تۇلكىباي دۇنيەگە كەلدى. ءيتىمىز سول كۇنى ءبىر تۇلكى ۇستاپ اكەلىپتى، سودان اتى تۇلكىباي بولدى. 1952 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە اپام ۇل تۋدى. بالالار جالعاسا بەرسىن دەپ شەشەم اتىن جالعاسباي قويدى. 1954 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە اپام اسەمكۇلدى دۇنيەگە اكەلدى. بىراق اۋىل سوۆەتتىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيتىن اسەم دەگەن قاينىسى بار ەدى، قۇجات تولتىرعاندا ول كىسى اسەمكۇلدىڭ اتىن ايىمكۇل بولسىن دەپ كۋالىگىن سولاي تولتىرىپ جىبەرىپتى.

انام دا اپاممەن قاتارلاسىپ بالا كوتەرىپ ءجۇردى. 1947 جىلى مەيىزكۇل قارىنداسىمدى، 1950 جىلى اقكەنجە قارىنداسىمدى دۇنيەگە اكەلدى، شەشەم اقكەنجەنى كەنجەم دەپ اتايتىن. مىنە، كوردىڭىز بە، ءبىر ۇيدە وسىلاي توعىز بالا وستىك. كىمنىڭ كىمنەن تۋعانىن ەشكىم بىلمەيدى. اپام بالانى تۋىپ ەمشەكتەن شىعارعان سوڭ انامنىڭ قوينىنا سالادى، ءبارىنىڭ اناسى ۇلكەن شەشەم سياقتى. 1959 جىلدىڭ جەتىنشى قىركۇيەگىندە 72 جاسىندا اكەم قايتىس بولدى. اپام سول كەزدە بار بولعانى 34 جاستا. ءبىر ۇيدە ەكى ايەل. بارلىق اۋىرتپالىق وسى ەكى ايەلدىڭ موينىندا. سوعان قاراماي كولحوزدىڭ اۋىر جۇمىسىن ىستەپ ءبارىمىزدى امان-ەسەن ەر جەتكىزدى. ادامداردى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاپ تۇرعان كولحوز زامانى، زەينەتاقى دەگەن جوق. اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى. ازىن-اۋلاق ۋاق مال مەن سيىرىمىز بار. سول كەزدە مەكتەپتى بىتىرگەنمىن. ول كەزدە كولحوزشىلاردا پاسپورت (تولقۇجات), مەتريكا (تۋ تۋرالى كۋالىك) دەگەندەر بولمايدى. قالاعا كەتۋگە رۇقسات جوق. رۇقساتسىز قالاعا كەتىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردى جۇمىستارىنان شىعارتتىرىپ الىپ كەلەتىن. مەنى زورعا دەگەندە قالاعا ءۇش ايلىق تراكتوردىڭ وقۋىنا  جىبەردى. بىراق ماماندىق العانىمنان نە پايدا، تراكتور ايداۋعا رۇقسات بولمادى، قارا جۇمىس ىستەدىم. ءىنى-قارىنداستارىم دا قارا جۇمىس ىستەدى. مەيىزكۇل دۇكەنشىنىڭ وقۋىن وقىدى، بىراق كوپكە دەيىن جۇمىسقا تۇرا المادى. ءسۇيتىپ جۇرگەنىمدە ارمياعا شاقىرىلىپ، كولحوزدان كەتىپ «بوستاندىق» الدىم.

ارميادان كەلگەن سوڭ قالاعا ورالىپ سوندا تۇراقتاپ قالدىم. ءۇيدىڭ  (ۇلدىڭ) كىشىسى جالعاسباي، بىراق ول ءالى جاس. انامنىڭ ماعان كەلگىسى كەلەتىنىن بايقادىم. ءبىر كۇنى كەلدى. ەندى قالادا وتىرىپ كۇلحانىستىڭ جاعدايى قالاي ەكەن، سوقپاي كەتتى عوي، قولى تيمەي ءجۇر-اۋ دەپ ءجيى ساعىناتىن بولدى. ەلدە ەشتەڭە جوق قوي دەپ ازىن-اۋلاق  تاماق، باسقا زاتتار بولسا سىباعاسىن دايىنداپ قوياتىن. شەشەم 82 جاسىندا دۇنيە سالدى. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا: «ەي، كۇزەمباي، ەلگە بارار جولدا ەكى-ءۇش بەيىتتىڭ قورىمى بار. قايتىس بولعان ادامدى جولدا مولا بولسا اتتاتپايدى دەگەن بۇرىننان قالعان ءسوز بار. مەنى رەتى كەلسە شاڭىراققا، جالعاسبايدىڭ ۇيىنە اپارىڭدار دەدى. اۋىلعا اپاردىق. ءبىر اپتادان كەيىن كوزىن جۇمدى. شالىنىڭ قاسىنا قويدىق. ۇل-قىزدارى، كەلىندەرى جىلاپ جاتتى. بىراق، كۇلحانىس اپامنىڭ داۋىسى ەرەكشە باسقا ەستىلدى. ەلدەگى ابىسىن-اجىندارى اپاما ەرەكشە ءتانتى بولدى. كۇلحانىس اپام 85 جاسىندا قايتىس بولدى. اپام ەكەۋى 43 جىل بىرگە تۇردى، ەكى ايەلدىڭ بالالارى دەگەن  قىلاۋداي دا سەزىمدى تۋدىرمادى. اپالى-ءسىڭلىلى سياقتى بولىپ ومىردەن ءوتتى. ەكەۋى ءبىر كۇندە – 6 ماۋسىمدا دۇنيەمەن قوشتاستى، ءبىرى 1987 جىلى، ەكىنشىسى 2010 جىلى. جىلدا ەكەۋىنە ءبىر كۇندە قايتقان كۇندەرىندە دۇعا باعىشتايمىز. ەكەۋىنىڭ دە قايتىس بولار الدىندا ايتىپ كەتكەن سوزدەرى: «اۋىز بىرلىكتە بولىڭدار، جۇرتقا اڭگىمە بولماڭدار». سول وسيەتتى ارقاشان ەستەن شىعارعان ەمەسپىز. جوعارىدا ايتتىم عوي، مەيىزكۇل قارىنداسىم ءبىراز ۋاقىت دۇكەنشىلىك جۇمىسقا ورنالاسا الماي  ءجۇردى دەپ. ول كەزدە اۋىلداعى ساۋدانىڭ باستىعى سەلپو، ورتالىعى كيروۆ كولحوزىندا، باستىعى ادىرانوۆا ەركەسارى. كەيىن بىلدىك، ەركەسارى قارىنداسىما جۇمىسقا الۋدى نەگە سوزعانىن  بىلاي ءتۇسىندىرىپتى: «مەن سەنى جۇمىسقا الايىن دەسەم، اۋىلدىڭ كانىگى دۇكەنشىلەرى ايتتى، ولار ەكى ايەلدەن تۋعان، مۇنداي جاۋاپتى جۇمىسقا السا ءارتۇرلى جاعدايلار تۋىپ قالۋى مۇمكىن» دەپ ەسكەرتكەنىن ايتىپتى.

اپام قايتىس بولار الدىندا بالالارىنىڭ ءبارىن شاقىرىپ: - مىنا كۇزەمباي ءبىر توبە، قالعاندارىڭ ءبىر توبەسىڭدەر. ەندىگى ۇلكەن وسى كۇزەمباي، سيلاڭدار – دەدى. اپامنىڭ سول ايتقانىمەن ءجۇرىپ جاتىرمىز. سىيلاستىقتارىمىز ايرىقشا. ءتىل مەن كوزدەن ءتىپاي، ءتىپاي.

قوس انانىڭ ارقاسىندا قازىر قوجاقتىڭ توعىز بالادان تاراعان اۋلەتى ماۋەلى بايتەرەككە اينالدىق، جينالساق ءبىر اۋىل بولامىز. يا، «مىڭ رەت ولگەن» قازاقتى  «مىڭ رەت ءتىرىلتىپ» قازاقتىڭ سانىن تولتىرىپ كەلە جاتقان، ىنتىماق پەن بىرلىگىن ساقتاپ كەلە جاتقان وسى انالار ەمەس پە...                         

س.ءجۇسىپ

Abai.kz