ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيى نۇسقاسى بەكىتىلىپ، وسى ماڭىزدى شارانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلعاننان بەرى ءبىراز ۋاقىت وتسە دە بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە قوعامدا الىدە ارقيلى پىكىر ايتىلىپ كەلەدى. بۇل تۇسىنىكتى دە. ويتكەنى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن، انا ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەشۋشى ساتتە مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنى بەلگىلى ءبىر ىقپالدى توپتار، نەمەسە قانداي دا ءبىر پارتيا ءۇستىرت «شەشە سالسا» ۇلكەن قاتەلىككە ۇرىنارىمىز انىق. ال ءالىپبي ساياسي تۇرعىدان دا، قارجىلىق تۇرعىدان دا جىل وتكەن سايىن وزگەرتە بەرەتىن جەڭىل جەلپى دۇنيە ەمەس. پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى، لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى تەرەڭ كورەگەنديپلومات قاسىمجومارت توقاەۆتىڭ 5 قاراشادا لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزبەس بۇرىن جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرى ەسكەرىلۋى كەرەك دەپ ەسكەرتۋى دە تەگىن ەمەس. ەلباسى دا جۇمىس توبىنا وسىنداي تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.

لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋگە بايلانىستى تالقىلاۋلارعا مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى دە، دەپۋتاتتار دا، قوعام وكىلدەرى دە، ونەركاسىپ سالاسىنىڭ ماماندارى دا بەلسەنە قاتىسىپ جۇرگەندەرىنە قۋانۋعا دا بولار، الايدا عىلىمي تۇرعىدان سارالاۋدى قاجەت ەتەتىن بۇل ماسەلەدە ءتىل ماماندارىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنگەن دۇرىس. قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى ورفوگرافيالىق تاڭبالاۋ ءۇشىن ديگرافتاردى پايدالانۋ تۋرالى ۇسىنىستىڭ ساتسىزدىگى دە العاشقى جوبانى اسىعىس ۇسىنۋشىلاردىڭ  ۇشقارى پىكىرلەرىنىڭ سالدارى دەر ەدىم.

سونداي-اق، ديگرافتاردى اپوستروفپەن الماستىرا سالۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس تا لينگۆيستيكا زاڭدىلىقتارىنان حابارى جوق ادامداردىڭ ويى. ايتپەسە اپوستروفتىڭ دىبىستاردىڭ ءسوز تىركەستەرىندەگى ەليزياسىن ء(تۇسىپ قالۋىن) بەينەلەيتىن ورفوگرافيالىق بەلگى ەكەنىن، ونى ەشقانداي دا ارىپتىك نەمەسە دياكتريتيكالىق تاڭبا رەتىندە قولدانۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن مەكتەپ وقۋشىسى دا بىلەدى عوي. اعىلشىن تىلىندە يرلانديالىق ادام ەسىمدەرى مەن ازداعان ءسوز تىركەستەرىندە عانا، فرانتسۋز تىلىندە داۋىستى دىبىستان باستالاتىن سوزدەردىڭ الدىندا le, la ارتيكلدەرى نەمەسە de پرەپوزيتيۆتىك جۇرناعى كەلگەندە قولدانىلاتىن اپوستروف قازاق تىلىنە مۇلدەم جات گرافيكالىق تاڭبا. قازاق تىلىندە عانا ەمەس، ەۆروپا تىلدەرىنىڭ ەشقايسىسىندا دا ول ۋملياۋتتى نەمەسە باسقا دا فونەتيكالىق قىزمەت اتقاراتىن دياكريتيكالىق تاڭبالاردى الماستىرۋ ءۇشىن قولدانىلمايدى. ارباعا بەسىنشى دوڭعالاقتى قوساقتاساق ول تەك بوگەت بولاتىنى سياقتى، بارلىق لاتىن ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن تىلدەردە ەجەلدەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان دياكريتيكالىق بەلگىلەر تۇرعاندا اپوستروفتى ارىپكە قوساقتاۋ گرافيكالىق ەستەتيكا تۇرعىسىنان دا، ورفوگرافيالىق تۇرعىدان دا ءتىل زاڭدىلىعىنا مۇلدەم قايشى.

كەزىندە ديگرافتاردان باس تارتۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىر ايتقاندار ءبىر دىبىستى تاڭبالاۋ ءۇشىن قوس ءارىپتى قولدانساق ءماتىننىڭ كولەمى شامادىن تىس ۇلعايىپ كەتەدى دەپ ورىندى دالەل كەلتىرگەن ەدى. اپوستروف تۋرالى دا سونى ايتۋعا بولادى. ويتكەنى ول ءارىپتىڭ ۇستىنە ەمەس، ءۇتىر تۇرىندە وڭ جاق شەكەسىنە، ياعني جانىنا جازىلادى. ەندى اپوستروفتى قولدانىپ «شاڭعى» دەگەن ءبىر عانا ءسوزدى جازىپ كورەيىكشى (s’an’g’y). سوندا كولەمى ەكى ەسەگە جۋىق ۇلعايعان، جارتىسى جىپىرلاعان ۇتىردەن تۇراتىن  مەكتەپ وقۋلىقتارى، ءىس قاعازدارى، قۇجاتتار مەن مەرزىمدىك باسىلىمدار ەرتەڭ تاعى دا داۋ-داماي تۋعىزباي ما؟ كەيبىر ءباسپاسوز بەتتەرىندە اپوستروفتى «اپوكريف» دەپ شاتاسىپ جۇرگەن «عالىمدارعا» كۇلەرسىڭ بە، جىلارسىڭ با؟

سوڭعى ۋاقىتتا ءباسپاسوز بەتىندە «اپوستروفتى ءارىپتىڭ جانىنا ەمەس، ۇستىنە قوندىرا سالساق بۇل ماسەلە شەشىلە قويادى» دەپ الەمدە جوق «جاڭالىق» اشۋشىلار دا كەزدەسىپ ءجۇر. مۇنداي تايىز وي دا ساۋاتسىزدىقتان تۋادى.

لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزگەندە وسى باعىتتا العاشقى قادام جاساعان باۋىرلاس تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك، تۇركىمەن اعايىنداردىڭ تاجىريبەسىندەگى ۇتىمدى تۇستاردى دا، قاتەلىكتەردى دە ەسكەرۋ قاجەت. الەم تاجىريبەسىندە، اسىرەسە ەۋروپا ەلدەرىندە، قانداي دا بولماسىن ءتىلدىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىكتەرىن گرافيكالىق تۇردە بەلگىلەۋ ءۇشىن اپوستروف ەمەس، ءارىپتىڭ ۇستىنە جازىلاتىن دياكريتيكالىق تاڭبالار قولدانىلادى. مىسالى نەمىس، تۇرىك، تۇركىمەن تىلدەرىندە قازاق تىلىندەگى ءو، ءۇ ارىپتەرىمەن بەلگىلەنەتىن دىبىستارىنا ۇقساس داۋىستىلار ۋملياۋت تاڭباسىمەن Öö، Üü ارىپتەرى تۇرىندە جازىلادى. بۇل رەتتە «جاڭا» ءارىپ ويلاپ شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. ءارى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق لاتىن ءالىپبيى 1994 جىلى قابىلدانعانىن ەسكەرگەن ءجون. ول «جاس تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 2002 جىلعى ءبىرىنشى سانىندا جاريالانعان بولاتىن. سول الىپبيمەن تانىسقاندا اپوستروفتى قولدانۋدىڭ ەش نەگىزى جوق ەكەنىنە بىردەن كوز جەتكىزۋگە بولادى.

الايدا تۇركى تىلدەرىندەگى كەيبىر دىبىستاردى تاڭبالاۋدا بىرىزدىلىك جوق. مىسالى، تۇركىمەندەر «بالىق» دەگەن ءسوزدى balyk دەپ جازسا، تۇرىكتەر balık دەپ نوقاتسىز Ii ءارپىن قولدانادى. دەگەنمەن، ى دىبىسىنىڭ اعىلشىن تىلىندە y ءارپى ارقىلى جازىلاتىنىن ەسكەرگەن ءجون. تۇرىك تىلىندەگى قازىرگى الىپبيدە جوق بولسا دا اراب، پارسى  تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردە كەدەسەتىن قازاقتىڭ ءا، ءى دىبىستارىنا جاقىن Â â  Î î تاڭبالارىن قولدانعان ۇتىمدى بولار ەدى.

بولاشاق لاتىن ارىپتەرىنە نەگىزدەلدگەن قازاق ءالىپبيى ەۋروپا جانە تۇركى تىلدەرىنە نەعۇرلىم جاقىنداستىرا ءتۇسۋى كەرەك. وسى قاعيدانى ەسكەرسەك قازاق ارىپتەرىن تومەندەگىدەي تاڭبالاۋ دۇرىس سياقتى (كەيبىر ارىپتەردىڭ بالاما تۇرلەرى جاقشا ىشىندە كورسەتىلگەن) :

اا – Aa, ءاا – Ää (Â â), بب – Bb, ۆۆ – Vv, گگ – Gg, عع – Ğğ، دد – Dd, ەە – Ee, جج – Jj (Žž), زز   -  Zz, ي – Ii, Ii - Î î,   كك – Kk, قق – Qq, لل – Ll, مم – Mm, نن – Nn, ڭڭ – Ññ (Ňň), وو – Oo, ءوو – Öö, پپ – Pp, رر – Rr, سس – Ss, تت – Tt, ۋ – Uu, ءۇۇ – Üü، ۇۇ – Ũũ (Ú ú), فف – Ff, ھھ – Hh, تستس – س، چچ – Çç, شش – Şş، ىى - Ýý.

قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىندە كەزدەسپەيتىن تس، چ، شش دىبىستارىن ts, tş، şş قوسارلانعان داۋىسسىزداردىڭ كومەگىمەن، ال ورىس تىلىندەگى يا، يۋ ارىپتەرىن يوتاتسيالىق جولمەن (ia, iu) بەينەلەۋگە بولادى.

كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن ءارىپ سانىن جيىرما بەسكە دەيىن قىسقارتپاساق قازاق ءتىلىن كومپيۋتەرلەندىرۋ قيىن بولادى دەگەن پىكىردىڭ ەش نەگىزى جوق. مىسالى، قازىرگى تۇركىمەن ءالىپبيى وتىز ارىپتەن تۇرادى. بۇل ينتەرنەت كەڭىستىگىندە، كومپيۋتەر جۇيەسىندە ەشقانداي قيىندىق تۋعىزىپ وتىرعان جوق.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كتك تەلەارناسىنان كورسەتىلگەندەي اقتاۋدى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەگىلەر  AQTAY’ دەپ جازعانى ەشبىر ءتىل ەرەجەسىنە ۇيلەسپەيدى. ويتكەنى كەز كەلگەن شەت ەلدىك بۇل ءسوزدى «ولتىرەم» دەسەڭ دە لاتىن گرافيكاسىنىڭ ەرەجەسىنە سايكەس اقتاي دەپ وقيدى، «اقتاۋ» دەمەيدى.. ال اعىلشىن ءتىلدى باسىلىمداردا Abay دەپ جازىلىپ جۇرگەن ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ ماقتانىشى ابايدىڭ ەسىمىن وقۋشىلار لاتىن گرافيكاسىمەن قالاي وقىماق؟ ەگەر ءبىز قازاق ءتىلى الەمدىك دەڭگەيدە لايىقتى ورىنىن السىن دەسەك ويدان شىعارىلعان ەرەجەلەرگە ەمەس، الەمدىك تاجىريبەگە، ءتىل زاڭدىلىعىنا سۇيەنۋىمىز كەرەك.

ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعىلشىن فيلولوگياسى كافەدراسىندا وقىعان جىلدارى وزىمە ءدارىس بەرگەن پروفەسسور رۋبەن الەكساندروۆيچ بۋداگوۆ: «ءتىل جاساندى ەرەجەگە، بۇيرىق-جارلىققا كونبەيدى. ول ءوز زاڭدىلىعىمەن داميدى» دەگەن ەدى. لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزگەندە دە ويدان «ەرەجە» شىعارماي، الەمدىك تاجىريبەگە، ءتىل بىلىمىنە سۇيەنسەك قانا ەلباسى العا قويعان ىزگى ماقساتقا جەتەمىز.

مارات ەرمۇقانوۆ

Abai.kz