تۇلعاتانۋ – وتە نازىك تە،  قيىن سالا. قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان تۇلعالاردى تانۋ، زەرتتەۋ ماسەلەسى – ەڭ قيىن ماسەلە ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى «تۇلعاتانۋشى» نەمەسە «ناسيحاتشى» بولا باستادى. دۇرىس-اق! تاريح – ورتاق، تۇلعا – ورتاق! دەسەك تە، تانيمىن، زەرتتەيمىن دەسەڭ، تاريحي دەرەكتەر مەن وقيعالارعا مۇقيات قاراۋىمىز كەرەك; سوسىن تاريح الدىندا ادالدىق تانىتۋىمىز كەرەك. ەندى وسىناۋ ۇزاق باستالعان ءۋاجدى سوزىمىزگە كەزەك بەرەيىك:

تالدىقورعان قالاسىندا قاجەت انداس ەسىمدى ازامات تۇرادى. قالامعا ەبى بار ازامات رەتىندە وبلىس جۇرتشىلىعىنا جىعا تانىس. «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەگەندەي وسى قاجەكەم امباباپتىعىمەن تاعى ءبىر كورىنىپ،  قيسىنسىز دەرەكتەرىن العا تارتىپ، «بۇلىك» شىعارىپتى. سىيلاس اعامىز facebook جەلىسىندەگى پاراقشاسىنا «جىل اشار» (1 قاڭتار، 2018) دەپ اتالاتىن جازبا سالىپتى. «جىلاشارى» بىلاي باستالادى: «مىنە، تاعى دا ءبىر جىل تابالدىرىعىمىزدى اتتادى. الدىمىزعا جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلدى. وسى جايلى ويلانا باستاعاندا شاڭ باسقان ارحيۆتەردە جاتقان تاريحىمىزدىڭ قۇندىلىعىن پاش ەتەر دۇنيەلەر كوز الدىما كەلە قالدى. وتكەننىڭ سول ەنشىسىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاجەتىنە جاراتۋ ءۇشىن ازدى-كوپتى ەڭبەك ەتتىك. ونىڭ ءبىرازى ەلگە جەتتى. كوپ بولىگى جەكە قالتامىزدا جاتىر. ارحيۆتەن اقتارىپ العان دۇنيە ەندى مەنىڭ قالتامدا كىرلەپ جاتقانى جاراسپاس (؟) (قانداي ارحيۆتەن شاڭ جۇتا وتىرىپ تاپقانىڭىزدى جازا سالۋىڭىز كەرەك ەدى – ت.ە.).ول ءۇشىن قاي باسپاعا قوڭىراۋ شالىپ، كىمگە جالىنىپ، ۋاقىتىمدى زايا كەتىرەمىن. جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە فەيسبۋك دەگەن اشىق پىكىر الاڭى قالىپتاستى. سونىمەن وزىمدە بار دۇنيەنى وسى ءبىر جىلدا ءدال وسى جەردە سىزدەرمەن بولىسكىم كەلدى. العاشقى تۇساۋكەسەرىن مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ بارلىبەك سىرتتانوۆ جايلى جازعان ەستەلىگىنەن باستاسام دەپ ويلادىم». ەگەر، ءسىز ناقتى تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەردى تەگىس قاراپ، زەردەلەپ جۇرگەن عىلىم سالاسىنىڭ وكىلى بولساڭىز، بۇل ماقالانى ەڭ العاش «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىراز بولىگىن كيريلليتسا قارپىنە ءتۇسىرىپ، كىتاپ قىلىپ شىعارعان اتاقتى بيبليوگراف-عالىم ءۇ.سۇبحانبەردينا اپامىزدىڭ ەڭبەگى ەكەنىن بىلەر ەدىڭىز. كەيىنىرەك ءدال وسى ماقالانى ولكەتانۋشى، جازۋشى ت.قاليلاحانوۆ، بارلىبەكتانۋدىڭ نەگىزىن سالعان، زاڭگەر-عالىم س.وزبەكۇلى، سونداي-اق «قازاق» گازەتىنىڭ 1913, 1914 جىلعى بارلىق نومەرىن جەكە-جەكە كىتاپ قىلىپ شىعارىپ، قايتادان مۇقيات اۋدارعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ع.انەس پەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور س.سماعۇلوۆانىڭ اۋدارعانىن بىلگەن بولار ەدىڭىز. ءسىزدىڭ «تارجىمالاعانىڭىز» عىلىمي ورتا ءۇشىن ەشقاشانداي «جاڭالىق» ەمەس!

ق.انداس ەندى وسى جازباسىنىڭ استىنا قالدىرعان پىكىرىندە: «راسىندا، وتكەن ءبىر جىل الاش وردا تۋرالى ايتىلدى، جازىلدى، تويلاندى. بىراق بارلىبەك تۋرالى بىرەر ادام ءۇن قاتقانىمەن اۋقىمدى زەرتتەۋ بولمادى (؟)»، - دەپ بارلىبەكتانۋ سالاسىنداعىلاردى كوزگە ىلمەي، كوزگە ىلسە دە، مىسە تۇتپاي، ءوز تۇجىرىمىن ۇسىنادى. قاجەكەڭنىڭ «بىرەر ادام» دەپ مەڭزەگەنى ءبىز جانە ءوزى قىزمەت ەتەتىن «جەتىسۋ» گازەتىنە ماقالالارى جاريالانعان ت.بالتابەكوۆ پەن س.باتىرحانوۆ، ق.قۇرمان بولار، بالكىم؟! ەگەر، قاجەكەڭ كۇندەلىكتى مەرزىمدى باسىلىمداردى قاداعالاپ، عىلىمي جۋرنالدى باقىلاپ جۇرگەن ادام بولسا، بۇلاي كەسىم شىعارماس ەدى. 2017 جىلدىڭ باسىنان بەرى ءبىزدىڭ تىكەلەي وتىنىشىمىزبەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بەلگىلى پروفەسسور ب.كارىباەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، ءوزىڭىز «شولىپ» وتكەن ءىلياستانۋدىڭ بىلگىرى ل.ادىلبەكوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ن.بەيسەنبەكوۆا، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ب.سىزدىقوۆ، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ە.ءومىرجانوۆ سىندى عالىمدار عىلىمي باسىلىمدارعا بارلىبەك سىرتانۇلى تۋرالى ماقالالارىن جاريالاپ، تاريحي تۇلعانىڭ سان قىرلىلىعىن ءوز سالالارى نەگىزىندە كەڭىنەن اشىپ كورسەتتى. سونىمەن قاتار، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، ۇلكەن الاشتانۋشى-عالىم م.قويگەلدى ءوزىنىڭ جەكە ارحيۆىندەگى ب.سىرتانۇلىنا تيەسىلى قۇندى دەرەكتەرىمەن ءبولىسىپ، كوپكە جاريا ەتتى. جانە دە ءاليحانتانۋشى-عالىم س.اققۇلى ءا.بوكەيحان مەن ب.سىرتانۇلىنىڭ ساياسي قىزمەتى، الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىنداعى ساياسي قادامدارى تۋرالى جازعانى بار. سىزگە ايرىقشالاپ ايتار ءبىر جايت: وتكەن 2017 جىلى بەلگىلى جازۋشى ش.كۇمىسباەۆ («قانمەن جازىلعان زاڭ»، اڭگىمە) پەن اقىن گ.قاسەن («الاشتىڭ بارلىبەگى»، پوەما) ادەبي شىعارما جازىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىندى. مىنە، قاجەكە، كوردىڭىز بە، بارلىبەكتانۋدىڭ اياسى دا، اۆتورلىق قۇرام دا كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، تاريحي تۇلعا ءوز ەلىنە تانىتۋدا.

قادىرلى قاجەكە، ءسىز ابدەن سەڭ قوزعالىپ، رەسمي بيلىك ماقۇل ەتكەن كەزدە عانا قولىڭىزعا قالام الىپ، الدى-ارتىڭىزعا قاراماي، تىڭ تۇجىرىم ۇسىنىپ وتىرسىز. 2017 جىلدىڭ 21 ماۋسىمى كۇنى م.بوپازوۆ، ە.بەكتۇرعانوۆ، ن.دۋلاتبەكوۆ، ب.مامراەۆ،س.ۇمبەتوۆ، ب.سماعۇل سىندى قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاما اياسىندا ب.سىرتانۇلىن تانۋ، ناسيحاتتاۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، قر ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ب.ساعىنتاەۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. بۇل دەپۋتاتتىق ساۋال – بارلىبەكتەي تۇلعانىڭ ەسىمىنىڭ جاڭعىرۋى مەن ەڭبەگىنىڭ ۇلىقتالۋىنا جول اشتى. اقىرىندا، 2017 جىلدىڭ 24 شىلدەسى كۇنى قر پرەمەر-ءمينيسترى ب.ساعىنتاەۆتىڭ اتالمىش دەپۋتاتتىق ساۋالعا وراي جازعان رەسمي جاۋابى شىقتى. مىنە، وسىدان كەيىن بارلىبەكتىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە «باعى جاندى».

2017 جىلى اتقارىلعان جۇمىستاردى سانامالاپ كورسەتتىك. ەندى ءسىزدىڭ تۇجىرىمدارىڭىزعا ايتار سىن-پىكىر: «مەن بىلەتىن بارلىبەك»، – دەپ باستىرمالاپ ايتقانداعىڭىز مىناۋ:  1.رەسەيدىڭ پەتربوۋرگ قالاسىندا 1905 جىلعى ورىن العان پاتشاعا قارسى قاندى جەكسەنبىنى ءۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. 2. قازاقتىڭ تۇڭعىش اتا زاڭىن جازعان ادام. 3. 1912 جىلى قازاقستاننىڭ جەر كارتاسىن سىزدىرىپ، ماسكەۋدە ءبىر جىل جاتىپ، پاتشاعا كەزدەسە الماي قايتتى.. سونىڭ سالدارىنان اۋرۋ تاۋىپ، 2014 جىلى 48 جاسىندا قايتىس بولدى. 3. ءاليحان باستاعان الاشورداشىلارمەن بىرگە پەتربۋردا الاشوردانىڭ بولاشاق باعدارىن جاساۋعا قاتىستى. 4.تورعايدا احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن توتە جازۋدى ۇلت جازۋى رەتىندە قالىپتاستىرۋدىڭ ادعاشقى جولىن نۇسقاعان. 5. الماتىدا اسكەري گۋبەرناتوردىڭ اۋدارماشىسى بولا ءجۇرىپ، سان قازاققا قول ۇشىن بەرگەن اقىلمان. بىراق ءبىز سول تۇلعانىڭ قادىرىنە جەتە الدىق پا؟ بۇگىندە جوڭعار الاتاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى ءبىر قۋىستا سۇيەگى جاتىر. تىرلىگىندە سۇەنىش بولعان ەلى ۇمىتقالى قاشان. الداعى ۋاقىتتا بابا ارۋاعى ويانىپ، ونىڭ رۋحىن تەرەڭ تانۋدىڭ جولدارى جارقىراي تۇسەرىنە سەنىمدىمىز». بۇل – قاجەت انداستاي زەردەلى زەرتتەۋشىنىڭ «تىڭنان تۇرەن تارتقان» تۇجىرىمى. ءبىر ماقالانى      «اۋدارا»  سالىپ، تاريحي دەرەك پەن وقيعانى بىلمەي تۇرىپ، وسىلاي تۇجىرىم شىعارۋعا دا بولادى ەكەن. ماسقارا!

1.1905 جىلى رەسەيدىڭ پەتەربور قالاسىندا بولعان «قاندى جەكسەنبىنى» ۇيىمداستىرعان بارلىبەك تە، باسقا دا الاش زيالىلارى ەمەس. پاتشاعا قارسى كوتەرىلگەن ورىستىڭ قارا جۇمىسشىلارى بولاتىن.  

2. بارلىبەك 1903 – 1907, 1909 جىلدارى جەتىسۋ وبلىستىق گەنەرالىنىڭ كەڭسەسىندە قىزمەتتە جۇرگەنىندە، شەكارا مەجەلەۋ جۇمىسىنا ارالاسىپ، قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكتەسەتىن ايماعىن مەجەلەگەن. بۇل قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىن قامتيدى. سوسىن بۇل ۋاقىت تا ماسكەۋ – پاتشالىق يمپەريانىڭ استاناسى ەمەستۇعىن. ماسكەۋ 1918 جىلدان كەيىن عانا ورتالىق قالا بولدى. ال، بۇل  ۋاقىت تا بارلىبەك اتامىز فانيدەن باقيعا ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. بارلىبەك قازاق جەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ،  ستولىپين ساياساتىنا قارسى شىققان.

تاعى دا «3» دەپ بەلگىلەگەن تۇجىرىمىڭىز دا قاتە. الاش وردانىڭ جوباسى 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىندا عانا جۇزەگە اسقان. ياعني، ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى بارىسىندا. ءاليحان مەن بارلىبەك پەتەربوردا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنى راس. بىراق، ول كەزدەسۋدە قازاقتىڭ كونستيتۋتسيالىق ەڭبەگىن تالقىلاعان بولاتىن. بارلىبەك سىرتانۇلىنىڭ «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى 1911 جىلدىڭ 13 ماۋسىمىندا پەتەربور قالاسىندا جازىلعان. بۇل ۋاقىت تا باكەڭ ءا.بوكەيحانمەن بىرگە قاتار وتىرىپ، وسى قۇجاتتى جان-جاقتى سارالاعان.

3. بارلىبەك ەشقاشان ءالىپبي، قازاق جازۋىمەن اينالىسپاعان. راس، باكەڭ بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن شىعىستانۋشى، الايدا، ول لينگۆيستيكا سالاسىمەن اينالىسپاعان. بارلىبەكتى بۇگىنگى قازاق «زاڭگەر»، «العاشقى قازاق كونستيتۋتسياسىنىڭ اۆتورى»، «الاش يدەولوگى» دەپ تانىسا دا جەتكىلىكتى. وسىنىڭ ءوزى ءبىر تۇلعانىڭ تاقياسىنا تار كەلمەيدى. بارلىبەكتىڭ داڭقىن كوتەرەمىز دەپ، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋىمىزگە بولمايدى. بۇل – زور قيانات! ورەسكەل قاتەلىك! اششىنىپ ايتساق، ساياسي ساۋاتسىزدىقتىڭ بەلگىسى. احاڭ، قادىرلى احمەت بايتۇرسىنۇلى – قازاق ءالىپبيىنىڭ ناعىز جوباسىن جاساعان ۇلكەن تەورەتيك-عالىم، لينگۆيست، قازاق ادەبيەتتانۋى مەن ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاعان! وسىنى ۇمىتپاڭىز، قاجەكە!

4. «بۇگىندە جوڭعار الاتاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى ءبىر قۋىستا سۇيەگى جاتىر» دەگەن «بولجاۋىڭىز» مۇلدە قاتە، قيسىنسىز. شىندىققا جاناسپايتىن جايتتاردى قايدان تاۋىپ العانسىز؟ «جوڭعار الاتاۋى بوكتەرىنىڭ ءبىر قۋىسى» دەگەنىڭىز ناقتى قاي جەر؟ عىلىممەن «اينالىسۋعا» ىڭكارلىك تانىتىپ جۇرگەن ادامنىڭ «ءبىر قۋىس» دەپ ايتۋى وڭى مەن سولىن دۇرىس ايىرا المايتىن باستاۋىش مەكتەپتىڭ پارتاسىندا وتىرعان بالانىڭ ارەكەتىندەي كۇلكىلى ءھام ايانىشتى كورىنەدى ەكەن.

بىرىنشىدەن، بارلىبەك سىرتانۇلى – حالىق ۇلى، ۇلت پەرزەنتى. بارلىبەكتانۋ ءىلىمى ونىڭ ومىردەن وتكەن شاعىندا-اق قالىپتاسىپ، نەگىزدەلگەن. ەكىنشىدەن، تۇلعاتانۋ ءىلىمىن زەرتتەۋ بارىسىندا تاريحي دەرەكتەر مەن وقيعالاردى جەتىك ءبىلىپ، ولاردى باستى نەگىزگە الىپ، قاتاڭ ۇستانۋىمىز ءتيىس. ۇشىنشىدەن، بارلىبەك – تاريحي تۇلعا. تاريحي تۇلعا – بارشامىزعا ورتاق. بىراق تا، ورتاق ەكەن دەپ اركىم ءوز «ەبىنە» اينالدىرىپ، ىڭعايىنا ءتۇسىرىپ الار زات ەمەس ەكەنىن بىلە ءجۇرۋ كەرەك.

ق.انداستىڭ تۇجىرىمىنىڭ كوپ جەرى ساياسي قاتەلىككە، عىلىمدىق ءھام تاريحي قاتەلىككە تولى. تولىپ جاتقان عىلىمدىق، ساياساتتىق شىندىققا شالعاي ورەسكەلدىكتەرى بولعاندىقتان، ق.انداستىڭ تۇجىرىمىن قيسىنسىز دەپ سانايمىز. ق.انداستىڭ ءوزى ءۇشىن ءھام ونىڭ «وقىرماندارى» ءۇشىن اسا قاجەت بولسا، قىسقا ايتىلعان فاكتىلەرىم مەن سىنىم تۋرالى ارناۋلى ماجىلىستە اۋىزشا تاراتىپ، مولىراق دالەلدەر كەلتىرىپ، قالىپتى ۇزاق سىن-پىكىر ايتىپ بەرۋىمىزگە بولادى.

قورىتا كەلە ايتارىمىز: قادىرلى قاجەكە، تاريحي دۇنيە جازۋ بارىسىندا، م.اۋەزوۆ ايتقانداي، اۆتور وزىنە دە، ەڭبەگىنە دە «سو ستروگيم سەردتسەم، سپراۆەدليۆىم سەردتسەم» قاراۋى كەرەك. وسىنى ەسكەرىپ، ءوزىڭىز تولىق ءبىلىپ، تانىماعان سالادا «ابايلاپ» وي قوزعاۋىڭىزدى سۇرايمىز!

ەلدوس توقتارباي

زەرتتەۋشى

Abai.kz