-قۋاندىق شاماحايۇلى، ءسىز وسىدان ون جىل بۇرىنعى ءبىر سۇحباتىڭىزدا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا بولىپ جاتقان رەفورمالاردى سىناپ، كوزبوياۋشىلىقتان ارىلمايىنشا، رەفورمانىڭ جەمىس بەرمەيتىنىن ايتقانسىز. بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالارعا نە دەيسىز؟ «مۇرتقا وكپەلەپ جۇرگەندە، ساقال شىقتىنىڭ» كەرى ەمەس پە؟

-وسىدان ون جىل بۇرىنعى جاعدايدان وزگەرىپ كەتكەن دۇنيە جوقتىڭ قاسى. اباي اتامىز ايتقانداي «باياعى جارتاس سول جارتاس» دەگەننىڭ كەرى. ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا ەنجارلىق ەن جايلاعان. ءبىلىمدى، دارىن-قابىلەتى زور ماماندارعا قولداۋ جوق. ەسەسىنە جاعىمپازدار مەن جالقاۋلاردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر.

ۇكىمەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن ءىرى وقۋ ورىندارىمىز ساپالى بىلىمنەن گورى كوممەرتسيالىق تابىسقا كوبىرەك دەن قوياتىن سىڭايلى. بىراق، سولاي ەكەن دەيىن دەسەڭ، قاتارداعى پروفەسسور-وقىتۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى سونشالىقتى جاقسارىپ كەتپەگەنى اڭعارىلادى. ءتىپتى، جىل سايىن توپىرلاتىپ قابىلداپ جاتقان ستۋدەنتتەرىنە جاتاقحانا دا تاۋىپ بەرە المايدى. نەشە جەردەن رەكتورلار اقشا تابۋدىڭ سوڭىنان تۇسسە دە، ماڭايىنا قارجى تابۋدىڭ حاس شەبەرلەرىن جيناپ بار ونەرىن سالسا دا، جەكە باستارىنىڭ جاعدايىن كوتەرۋدەن ارىعا اسا المايتىن سەكىلدى.

اتى دارداي ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جاتاقحاناسىنا باس سۇعىپ كورىڭىز. اياداي تار بولمەدە ەكى قابات تەمىر توسەك ورنالاسقان  التى ستۋدەنت بىرگە تۇرادى. سول تار بولمەدە وتىرىپ تاماقتانادى، ساباق وقيدى. ستۋدەنت جاتاقحاناسىنان گورى جازاسىن وتەيتىندەردىڭ اباقتىسىنا ۇقساپ كەتكەندەي. بىراق، وسىنداي بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىنا قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى مۇڭ. ادام توزگىسىز وسىنداي بولمەلەرىنىڭ ءوزى  مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەن ۇزدىك تۇلەكتەرگە عانا بۇيىراتىن باق كورىنەدى.

ادەتتە باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدى باسىپ وزىپ ەندى، وتىز ەلدىڭ قاتارىنا تاياپ قالعانىمىزدى ايتىپ ماقتانامىز. بار يگىلىكتى جاستارعا، بولاشاققا جاساپ جاتىرمىز دەپ شالقايامىز. سونداعى جەتكەن جەرىمىز وسى ما؟

ال، كوممەرتسيالىق توپتاردا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ حالدەرى ءتىپتى مۇشكىل. الىس ايماقتاردان كەلگەن ستۋدەنتتەر استانانىڭ قىمبات پاتەرلەرىن توپ-توبىمەن بىرلەسىپ جالداپ تۇرۋعا ءماجبۇر. وقۋ اقىسىن، پاتەراقىسىن ۋاقىتىندا تولەۋ ءۇشىن ۇلدار تۇنگى اۋىسىمدا كۇزەتشى، قىزدار مەيرامحانالاردا داياشى، بايلاردىڭ ۇيلەرىندە قىزمەتشى، بالا كۇتۋشى بولىپ ءجۇر. سوعان قاراماستان ساباعىنا دا ۇلگەرۋلەرى كەرەك.

حوش، سول ساباعىنىڭ ءوزى ستۋدەنتتىڭ سۇرانىسىنا ساي لايىقتى ءبىلىم بەرىپ جاتسا، قانەكي. ارينە، جوو-دا بىلىكتى ۇستازدار، كاسىبىنە ادال ازاماتتار كوپ. دەگەنمەن، قوساق اراسىندا بوس جۇرەتىن كوزبوياۋشىلار دا جەتكىلىكتى. ءبىلىم ساپاسىنا قويىلاتىن باقىلاۋ بىزدە ءاتۇستى ءارى قاعازباستىلىقتان ارى اسا المايدى. كادر تاڭداۋدا، ونى سۇرىپتاۋدا ولقىلىقتار وتە كوپ. بۇل سالادا باسەكە جوق. ەڭبەكاقى تولەۋدىڭ لايىقتى شارتتارى دا دۇرىس جولعا قويىلماعان. ساباقتى ساپالى وتكىزسەڭ دە، بوس مىلجىڭمەن 50 مينۋتتى ەش ناتيجەسىز قۇرتساڭ دا، ءتىپتى، كەيبىر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەگى الدە ءبىر توعىشار پروفەسسورلار سەكىلدى ءوزى دارىسحاناعا باس سۇقپاستان ورنىنا دوكتورانت، ماگيسترانتتارىن «زامەناعا» جىبەرىپ قويىپ وتىرسا دا  ءبارى ءبىر. وعان «ءاي دەيتىن، اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق». ستۋدەنتتەر اراسىندا قۇپيا ساۋالناما وتكىزگەندە ەڭ تومەنگى بالل الىپ، جوو-دا ءدارىس بەرۋگە جارامسىز دەپ باعالانعان دەكاننىڭ وزىنە رەكتورى «مۇنىڭ نە» دەپ قاباق شىتپايدى. كەرىسىنشە، باسىنان سيپاپ «مەن تۇرعاندا ساعان ەشكىم كوز الارتا المايدى» دەپ ودان ارى ەسىرتىپ قويادى.

مۇنداي جاعدايدا نە ىستەمەك كەرەك؟ مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تسيفرلىق (ديدجيتال) جۇيەنى جوو سالاسىنا جەدەل تۇردە ىسكە قوسۋ كەرەك. ونىڭ ەش قيىندىعى دا جوق. تەحنيكالىق بازاسى مىقتى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءار ءدارىسحاناسىنا بەينەجازبا قۇرىلعىلارىن ورناتىپ، وقۋ بولىمدەرى مەن پرورەكتورلارى اۋديو-ۆيدوسىمەن تىڭداپ، كورىپ باقىلاپ وتىرۋ كەرەك. سەمەستر سايىن ەسەپ بەرگەن كەزىندە دە ءار پروفەسسور سول بەينەجازباسىن ورتاعا سالىپ ءوز جۇمىسىن قورعاۋى قاجەت. ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ، وعان جاسايتىن باقىلاۋدى شىنايى ەتۋدىڭ  ەڭ ءتيىمدى جولى وسى.

سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەردى ساباق كەزىندە ءارتۇرلى ساياسي ناۋقاندارعا «ماسسوۆكا» ءۇشىن جيناپ اكەتەتىن سوراقىلىقتى دوعارعان ءجون.

-ءسىز باق قىزمەتكەرلەرىن، ناقتىراق ايتقاندا جۋرناليستەردى ءجيى سىنايسىز. البەتتە، كاسىبي كەمشىن تۇستارىن كورگەن سوڭ. الايدا، پراكتيكاداعى ارىپتەستەرىڭىز دە باق سالاسىندا تۇك تىندىرا الماعاندار جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرىپ ءجۇر دەگەندى ءجيى ايتادى. جالپى بۇگىنگى جۋرناليستەردى كىمدەر، قالاي دايىنداپ جاتىر؟

-ءجۋرناليستىڭ ءار جۇمىسى كوپتىڭ الدىندا جاريالى بولعاندىقتان قوعام تاراپىنان ءجيى سىنعا ۇشىراپ جاتادى. بىراق، سىننىڭ دا سىنى بار. بىرەۋلەر ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارماي ءمىن تاعىپ جاتادى. ال، مەن مەيلىنشە كاسىبي قاتەلىكتەردى عانا كورسەتىپ، ەسكەرتۋگە تىرىسامىن. ءوز باسىم ارىپتەستەردەن الدە ءبىر ىلىك ىزدەۋدەن اۋلاقپىن. سىناسام دا وعان ىزگى نيەتپەن، جاقسارىپ جەتىلسە ەكەن، دەڭگەيى ارتسا ەكەن دەگەن تۇرعىدان بارامىن. جۋرناليستەر اراسىندا دا بەيكاسىبيلەر، وزگە سالادان كەلگەن كىرمەلەر جىرتىلىپ ايىرىلادى. قازىر «مىرقىمبايلار» دا تەلەەفير ارقىلى جۇرگىزۋشى بولىپ تانىلۋعا تىم اۋەس.

جوو سالاسىنداعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىنە باق ورىندارىنداعى ارىپتەستەر سىن ايتىپ، كوڭىلدەرى تولماي جاتادى. بۇل قالىپتى جاعداي. بىراق، بۇل جەردە ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارىلۋى كەرەك. تەورياسىز پراكتيكا، پراكتيكاسىز تەوريا جوق. بۇل مەدالدىڭ ەكى جاعى سەكىلدى. كوپ جاعدايدا باق قىزمەتكەرلەرى جاڭادان وقۋ بىتىرگەن تۇلەكتەردى ورىنسىز كىنالاپ جاتادى. تەوريالىق ءبىلىمدى سىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن جاس جۋرناليسكە كەمىندە ءۇش جىل كەرەك. وسى مەرزىمدە جاس مامان جازۋ-سىزۋعا ماشىقتانادى، ورتاعا بەيىمدەلەدى. ديپلوم الىپ كەلە سالىپ، ءبارىن تىندىرىپ تاستاۋى مۇمكىن ەمەس. جۋرناليست دەگەن ءومىر بويى وقىپ ۇيرەنۋدى تالاپ ەتەتىن ماماندىق. ونى 4 جىلمەن عانا شەكتەۋ ورىنسىز.

اقش-تىڭ «ۆاشينگتون پوست» گازەتى مەن سNN تەلەكومپانياسى جانىندا وقۋ ورتالىقتارى تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. ولار كونكۋرس ارقىلى قىزمەتكە قابىلدانعان جۋرناليستەردى 6 ايلىق وقىتۋ سەمينارىنان وتكىزىپ بارىپ جۇمىسقا قابىلدايدى. جاس ماماندارعا بىزدەگى سەكىلدى باس سالىپ ورىنسىز تالاپ قويمايدى، كوتەرە المايتىن جۇكتى ارقالاتپايدى. جاستارعا مىنە، وسىنداي قامقورلىق كەرەك.

ال، «باق سالاسىندا تۇك تىندىرا الماعاندار ءدارىس بەرىپ ءجۇر» دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، مۇنىمەن ءىشىنارا عانا كەلىسۋگە بولادى. راس، جۋرفاك كافەدرالارىندا دا بەيكاسىبيلەر مەن كەزدەيسوق تاڭدالعان ماماندار بار. ءتىپتى، ءبىر رەداكتسيانىڭ ەسىگىن اشىپ كورمەگەندەر دە ءدارىس بەرىپ جۇرسە وعان دا تاڭدانۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، كونكۋرستار ءادىل وتپەيدى، كادرلار دۇرىس تاڭدالمايدى. ەگەر سالانى ۇلتانقۇل باسقارىپ، بادامشا ساقاۋلار بيلەپ-توستەپ جۇرسە، الپامىس باتىردى كۇتكەننەن وزگە امال بار ما؟!

-بۇگىنگى جۋرناليستيكانىڭ دامىماي جاتقان تۇستارىنىڭ ءبىرى –جۋرناليستىك زەرتتەۋ تۋرالى كوپ جازىپسىز. ونى دامىتۋ ءۇشىن باق- تى قورعايتىن قۇقىقتىق ورتا قالىپتاسۋى قاجەت. اقپارات الۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ كەرەك. وعان قازىرگى باق تۋرالى زاڭ كومەكتەسە المايدى، كەرىسىنشە كەدەرگى جاسايتىنىن ايتىپسىز. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قر زاڭ جوباسىمەن تولىق تانىستىڭىز با؟ 250-دەن استام وزگەرىس... قاي تۇستارى كوڭىلگە قونىمدى؟ نە نارسە كوڭىلىڭىزدى كونشىتپەدى؟

-تۋراسىن ايتسام، كوڭىلگە قونارلىق ەشتەڭە كورىپ تۇرعان جوقپىن. قوعام باق تۋرالى زاڭسىز ءومىر سۇرە الادى، ال، اقپاراتسىز تىرشىلىك ەتۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. قازىر سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ وتە وزەكتىلىگىن بيلىك تە، قوعام دا ايتۋدان شارمايدى عوي. ونىمەن تەگەۋرىندى كۇرەستىڭ ەڭ ۇتىمى قۇرالى – باق جانە «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» دەپ اتالاتىن جانر. ال، مىنا زاڭ وعان ەلەۋلى توسقاۋىل قوياتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.

بىزدە «جۋرناليستىك زەرتتەۋ»، ال، باتىس الەمىندە مۇنداي جانرمەن شۇعىلدانعان جۋرناليستەر حالىق الدىندا وتە  ابىرويلى. ەۋروپادا ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىن حالىق ماقتان تۇتادى. سەبەبى، ولار ءوز قوعامىنىڭ ءىرىپ-شىرۋىنە نەگىز بولعان زاڭسىزدىقتاردى، ازاماتتاردىڭ بوستاندىعىنا كەلتىرىلگەن نۇقسانداردى اشىق ايقىن كورسەتىپ، ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاعا ءتان كوپتەگەن تاڭداۋلى تۋىندىلارىمەن اتاققا شىققان حاس تالانتتار.

ءسوز بوستاندىعىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەندىگى، ەركىن ويدىڭ، پىكىر الۋاندىعىنىڭ كورىنىس تابۋ مۇمكىندىگى باق-تىڭ ماڭىزدى اقپاراتتى، ياعني، قوعام ومىرىندەگى شىندىقتى حالىققا جەتكىزۋ دەڭگەيىمەن ولشەنەدى. جۋرناليستەردىڭ كاسىبي شەبەرلىگى، قۇقىقتىق-ەكونوميكالىق بىلىكتىلىگى، باق ۇيىمدارىنىڭ ساياسي جانە قارجىلىق دەربەستىگى تۇگەلدەي قوعامدىق وزگە ينستيتۋتتاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە تاۋەلدى. مىسالى، رەسمي ورگانداردىڭ قىزمەتى قوعامعا اشىق، بارلىق اقپاراتى قولجەتىمدى بولماسا، جۋرناليست قوعام الدىنداعى مىندەتىن تولىق اتقارا المايدى.

سول سەكىلدى ءادىل سوت بولمايىنشا جۋرناليست ءوزىن قۇقىقتىق تۇرعىدان قورعاۋعا دارمەنسىز. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاقستانداعى ءباسپاسوز بوستاندىعىنىڭ دەڭگەيىن تولىققاندى نەمەسە جوعارى دەۋگە كەلمەيدى. بالاما اقپارات تاراتاتىن وپپوزيتسيالىق باسىلىمدارعا ءتۇرلى تاسىلمەن قىسىم جاسالادى. ال، مىنا زاڭ باق قىزمەتكەرلەرىنە قورعان بولا الا ما؟

-مەنىڭشە، جۋرناليستەر باق تۋرالى زاڭسىز دا قىزمەت ەتە الادى. ەگەر جۋرناليست ءباسپاسوز ارقىلى بىرەۋگە ءتىل تيگىزسە، قىلمىستىق كودەكس ارقىلى جازالانادى. ازاماتتاردىڭ ابىرويىن توگىپ، نامىسىنا تيسە، ىسكەرلىك بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرسە، ازاماتتىق كودەكس ارقىلى ايىپتالادى. وسىنداي زاڭدىق نورمالار جەتىپ جاتىر عوي.  سوندا باق تۋرالى دەربەس زاڭنىڭ ءوزىنىڭ قاجەتى قانشا؟

-الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى جوعارى دامىعان ەلدەرىنىڭ ەشبىرىندە باق تۋرالى زاڭ جوق، مىسالى، اقش تاريحىندا مۇنداي زاڭ اتىمەن بولعان ەمەس. 1999 جىلى جاپونيا «ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداعان. ارينە، بۇل جەردە ءبىز وكىمەتتى جۋرناليستەن قورعاۋىمىز كەرەك پە، الدە، كەرىسىنشە مە دەگەن ساۋال تۋادى.

«جۋرناليستەر جەمقورلىق، كەدەيلىك، قورقىنىش پەن ۇرەي جايلاعان قوعامدا ءومىر سۇرسە، وندا ول جەردە ءباسپاسوز بوستاندىعى جوق» دەگەن حالىقارالىق جۋرناليستيكادا كەڭ تاراعان تۇجىرىم بار. ەگەر ىشكى تسەنزۋرا ۇرەيدەن تۋسا، ونداي جۋرناليستەن ەركىن ويلى ماقالا شىقپايدى. جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋدى، ءتۇرلى جالامەن ءىستى بولۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە جۋرناليستەر ءۇشىن جۇمىسسىز قالۋ قاۋپى كۇشتى. بىراق باق-تاعى ەڭ ۇلكەن تسەنزۋرا – باس رەداكتورلار. «قىزمەتىمنەن ايىرىلىپ قالۋىم مۇمكىن» دەيتىن ۇرەي رەداكتورلاردىڭ وزىنە دە، رەداكتسياعا دا شىعارماشىلىق ەركىندىك بەرمەيدى.

وسىنداي قاراپايىم دۇنيەگە ورەسى جەتپەگەن «جۋرناليستيكانىڭ بىلگىرى» اتالىپ جۇرگەن ءبىر پروفەسسوردىڭ بىلتىر تەلەارنا ارقىلى «باق تۋرالى زاڭ بولماسا، انارحيا ورنايدى» دەۋى – ناعىز كورسوقىرلىقتان جانە رەسمي ورگانعا دەگەن شەكسىز جاعىمپازدىقتان تۋعان دالباسالىق.

-جالپى بۇگىنگى باق-تىڭ باستى پروبلەماسى نەدە؟

-قازاقستاندىق باق-تارعا بەيتاراپتىق – ەموتسيادان اۋلاق بولۋ، ناقتى فاكتىنى ۇسىنۋ، اقپاراتقا، بەلگىلى ءبىر دەرەك پەن وقيعاعا ءوز بىلەرمەندىگىمەن كوممەنتاري جاساماۋ، باردى بار، جوقتى جوق دەۋ جەتىسپەيدى. نە بىرجاقتى جاماندايدى، نە بىرجاقتى ماداقتايدى. سول باياعى سوۆەتتىك ۇگىت-ناسيحات داۋىرىنەن اجىراي الماۋشىلىق ءالى دە بار.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن زارينا ادىلبەك

Abai.kz