قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن باسىپ شىعارۋ ءىسى ءبىرشاما تياناقتالىپ قالدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا الاش ارداقتىلارىنىڭ سوڭعى كەزدە جارىق كورگەن توم-توم كىتاپتارىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ دەي تۇرعانمەن ءالى دە بولسا عالىمداردىڭ جەتە زەرتتەي ءتۇسۋىن قاجەت ەتەتىن تۇلعالار، تىڭ تاقىرىپتار جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى، بيىل تۋعانىنا 120 جىل تولىپ وتىرعان كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي دەر ەدىك. الاش ارداقتىسىنىڭ كوپشى­لىككە ءمالىم جانە بەيمالىم قىرلارىن بايان­دايتىن سوڭعى جىلدارى شەتەل مۇراعات­تارىنان ءتۇرلى قۇجاتتار مەن تاريحي ءجادى­گەر­لەر جەتكىزىلسە، تاريحي تۇلعاعا تولايىم قۇرمەت پەن ىزەت ءوزى ءجۇرىپ وتكەن جولداردىڭ بارىنەن اڭعارىلىپ قالاتىنى سۇيسىنتەدى. قايراتكەردىڭ كىندىك قانى تامعان اتامەكەنىندە 120 جىلدىعىنا وراي قانداي جۇمىستار تىندىرىلدى دەگەن اڭگىمە ارينە، ولاردان مۇلدە بولەك ارنادا باياندالارى حاق. ءبىز بۇگىن مۇستافا شوقايدىڭ «ساگا» باسپاسىنان جارىق كورگەن 2 تومدىق ەپيستوليارلىق مۇراسىن قۇراستىرۋشى، بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ باس ساراپشىسى عازيزا يساحاندى وسى ويلاردى ەگجەي-تەگجەيلى تارقاتىپ ايتىپ بەرۋ ءۇشىن اڭگىمەگە شاقىرعانبىز.

- عازيزا تۇرماعانبەتقىزى، ءسوزى­مىزدى اۋەلى ءبىرتۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىنىڭ تۋىنا ەلدەگى قانداي ساياسي وقيعالار سەبەپ بول­عانىنان ساباقتاستىرا وربىتسەك.

قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن باسىپ شىعارۋ ءىسى ءبىرشاما تياناقتالىپ قالدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا الاش ارداقتىلارىنىڭ سوڭعى كەزدە جارىق كورگەن توم-توم كىتاپتارىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ دەي تۇرعانمەن ءالى دە بولسا عالىمداردىڭ جەتە زەرتتەي ءتۇسۋىن قاجەت ەتەتىن تۇلعالار، تىڭ تاقىرىپتار جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى، بيىل تۋعانىنا 120 جىل تولىپ وتىرعان كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي دەر ەدىك. الاش ارداقتىسىنىڭ كوپشى­لىككە ءمالىم جانە بەيمالىم قىرلارىن بايان­دايتىن سوڭعى جىلدارى شەتەل مۇراعات­تارىنان ءتۇرلى قۇجاتتار مەن تاريحي ءجادى­گەر­لەر جەتكىزىلسە، تاريحي تۇلعاعا تولايىم قۇرمەت پەن ىزەت ءوزى ءجۇرىپ وتكەن جولداردىڭ بارىنەن اڭعارىلىپ قالاتىنى سۇيسىنتەدى. قايراتكەردىڭ كىندىك قانى تامعان اتامەكەنىندە 120 جىلدىعىنا وراي قانداي جۇمىستار تىندىرىلدى دەگەن اڭگىمە ارينە، ولاردان مۇلدە بولەك ارنادا باياندالارى حاق. ءبىز بۇگىن مۇستافا شوقايدىڭ «ساگا» باسپاسىنان جارىق كورگەن 2 تومدىق ەپيستوليارلىق مۇراسىن قۇراستىرۋشى، بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ باس ساراپشىسى عازيزا يساحاندى وسى ويلاردى ەگجەي-تەگجەيلى تارقاتىپ ايتىپ بەرۋ ءۇشىن اڭگىمەگە شاقىرعانبىز.

- عازيزا تۇرماعانبەتقىزى، ءسوزى­مىزدى اۋەلى ءبىرتۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىنىڭ تۋىنا ەلدەگى قانداي ساياسي وقيعالار سەبەپ بول­عانىنان ساباقتاستىرا وربىتسەك.

- وتكەن عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى تۇركى­ستان مەن دالالىق ولكە - يدەيالار مەن قوزعالىستاردىڭ، ساياسي وقيعالار مەن داستۇرلەر قاقتىعىسىنىڭ جانە ولار­دىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلدارىنىڭ وردا­سىنا اينالعانى بەلگىلى. 1917 جىلى تۇركى­ستاننىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ بۇعاۋى­نان بوساۋى، رەسەيدە ۋاقىتشا ۇكىمەت­تىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى مۇنداعى ويانۋ احۋا­لىنا اسەرىن تيگىزبەي قوي­ما­دى. تۇركى­ستان تايتالاس الاڭىنا اينالدى. ءبىر جاعىنان، پاتشالىق رەسەي وكىلدەرى مەن ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرى، بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا بيلىك قۇرۋدان ۇمىتكەر بولسا، ەكىنشى جاعىنان اۋعان­ستان پات­شا­لىق رەسەي جاۋلاپ العان جەرلەردى قاي­تارۋدى، ۇلىبريتانيا قول استىن­داعى ءۇندى­ستان مەن مەسوپو­تا­ميا­عا ءتۇر­كى­­ستان تاراپىنان كەدەرگىلەر بولماۋىن كوز­دەدى. گەرمانيا مەن ءتۇر­كيا دا باس­تى قارسىلاسى ۇلىبريتا­نيا­دان قالىس­پاي تۇركىستان جەرىنە قىزى­عۋشىلىق­تارىن بايقاتپاي قالمادى.

حالىقتىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋ­شى­لىق بىلدىرگەن، الاش ارداق­تى­لارىنان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇر­سى­نوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇس­تافا شو­قاي جانە تاعى باسقا ۇلت تاۋەلسىزدىگىن اڭساعان تۇلعالار ەل-جۇرتىنىڭ رۋحىن وياتىپ، ساياسي وي-سانانى ورنىقتىرۋعا بارىنشا كۇش سالىپ باقتى.

مۇستافا شوقاي مىنە، وسىنداي كۇر­دەلى، قاراما-قايشىلىعى مول كە­زەڭ­دە تۇركى حالىقتارىن ءبىر جەرگە شوعىر­لان­دىرىپ، ءبىرتۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتتى. سول ماقساتىنا ءومىر بويى ادال بولىپ ءوتتى. بۇل ءۇشىن ءتىپتى، ول ەلىنەن جى­راققا كەتىپ، تۇركىستاننىڭ ازاتتىعى مەن تۇ­تاس­تىعى ءۇشىن حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. ونىڭ ەسىمى ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ورالدى. ازاتتىق اڭساعان الىستاعى ارىستىڭ ارمان-ويى وسىلايشا اراعا قانشاما جىلدار سالىپ شىندىققا اينالعانى سول ەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ەش كەتپەۋى­نىڭ، كەشەگى الاش رۋحىنىڭ ولمەۋىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى ىسپەتتى ەدى.

قايراتكەردىڭ قالىڭ مۇراسى ەلىنە ورالدى، شەتەلدەردەن جيناستىرىلدى. ونىڭ ومىرىنە، ساياسي تۇلعاسى مەن ەڭ­بەكتەرىنە قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋلەر جازىلىپ، شىعارمالارىنىڭ جا­رىق كو­رۋى تاريح قاتپارلارىنان كوپ سىر اق­تارىپ جاتتى.

- بۇل ەڭبەكتەر نەندەي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلدى؟

- مۇستافا شوقاي تۇلعاسى تۋرالى قالىپتاسقان ءتۇرلى جاڭساق پىكىرلەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا توسقاۋىل قويى­لىپ، ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە قۇندى زەرت­تەۋ ەڭبەكتەرى جازىلدى. بۇل ەڭ­بەك­تەردە م.شوقاي ءومىرى، ونىڭ ەمي­گرا­تسيا­داعى كەزەڭى، ول جۇرگىزگەن ۇلت­تىق كۇرەس­تىڭ ادىستەرى، ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى، تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى ۇيىمى، ونىڭ باسپا ورگاندارى «يەڭي تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان» جۋر­­نال­دارىن ۇيىمداستىرۋ­داعى ناق­تى قىز­مەتى جان-جاقتى اشىلىپ كورسەتىلدى.

مۇستافا شوقاي مۇرالارى تاعدىر جازۋىمەن ءوز وتانىنان جىراقتا جي­نال­دى. ونىڭ جەكە مۇراعاتىن «جاڭا سوربوننا - پاريج III» ۋنيۆەرسيتەتى جا­نىنداعى ۋنيۆەرسيتەتارالىق شى­عىس تىلدەرى جانە وركەنيەتى ينستي­تۋتىنىڭ كىتاپحاناسىنا جارى ماريا 1953 جى­لى وتكىزگەن. وسىناۋ مۇراعات­تىق قور ءجو­نىندە العاش «تۇركىستان» جۋر­نا­لىن­دا ءا.وقتايدىڭ «م.شو­قاي­دىڭ مۇ­را­عاتى مەن كىتاپتارى» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. بۇدان سوڭ 1980 جىلى اراعا ءبىراز جىل سالىپ نيۋ-ورلەان ۋنيۆەرسي­تەتى­نىڭ (اقش) پرو­فەسسورى ە.لاززەريني م.شوقاي قو­رىن ماز­مۇ­نى­نا قاراي ون قوراپقا ءجۇ­يە­لەپ سالعانى ءمالىم.

- ەلىمىزگە شەتەلدەگى شوقاي مۇ­را­لارى قاي ۋاقىتتان باستاپ اكەلى­نە باستادى؟

- 2001 جىلى قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىن­با­سا­رى، حالىقارالىق يۋنەسكو ۇيى­مى­نىڭ قازاقستانداعى ىستەرى ءجو­ن­ىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ سول كەزدەگى ءتور­اعاسى يمان­عالي تاس­ماعان­بەتوۆ وسى ۇيىم­نىڭ اتقارۋشى كەڭەسى­نىڭ كەزەكتى وتىرىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن پاريجگە بار­عان ساپارىندا فرانتسۋز رەسپۋب­ليكا­سىنىڭ شىعىس تىلدەرى جانە وركە­نيەتى ۇلتتىق ينس­تي­تۋتى­نىڭ رەكتورى جيل دەلۋشپەن جولىعىپ، سونداعى «جاڭا سوربوننا - پاريج III» ۋنيۆەرسيتەتى جانىن­داعى ۋنيۆەرسيتەت­ارا­لىق شىعىس تىلدەرى جانە وركە­نيەتى ينس­تيتۋتى­نىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋ­لى تۇر­عان م.شوقاي مۇرا­لا­رىن ەلگە قاي­تارۋ جونىندە كەلىسسوز­دەر جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مۇس­تافا شو­قاي مۇراعاتىنىڭ مۇرا­عات­تىق كو­شىر­مەلەرى ساتىپ الىنىپ، قازاق­ستاننىڭ ۇلتتىق مۇراعات قو­رى­­نا كەلىپ قوسىلدى.

- پاريجدەن شوقاي مۇراعاتىن قا­زاقستانعا الىپ كەلۋ وزىڭىزگە سەنىپ تاپسىرىلعان ەكەن. فرانتسۋز كىتاپ­حانا­سىنان قانداي تىڭ دەرەكتەر تابىلدى؟

- ۇكىمەتارالىق كەلىسىم-شارتتان كەيىن ىلە-شالا مۇستافا شوقاي مۇرا­عا­تىن­داعى قۇجاتتاردى رەتتەستىرىپ، كو­شىر­مەسىنە تاپسىرىس جاساۋ ءۇشىن ساراپ­شى مامان رەتىندە ماعان جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلدى. 2001 جى­لى شىلدەدە پاريجگە اتتاندىم. كەزىندە ماريا شوقاي كىتاپ­حاناعا تاپسىرعان ون پاپكاداعى قۇجات­تار­دى حرونولو­گيا­لىق، تاقىرىپتىق جا­عىنان جۇيە­لەپ شىقتىم. مۇنان كەيىن ءوز تارا­پىمىزدان تاپسىرىس بە­رى­لىپ، ميكروفيلمگە ءتۇسىرىلدى. تاۋەل­­سىز­دىكتىڭ ون جىل­دىعىندا ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ءوز قولىمەن وسى جۇمىستى مۇرا­عات باس­شىسىنىڭ قو­لى­نا تاپسىردى. بۇگىن قولىمىزعا ءتيىپ وتىرعان ەكى توم­دىق ەپي­ستوليار­لىق مۇرا سونىڭ ناق­تى جەمىسى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق شوقاي حات­تارى مەن قولجاز­با­لارىنا وسى­عان دەيىن دە ءتۇرلى عالىم­دار قالام تار­تىپ، قورداعى مۇرا­لارىن پايدا­لان­عانىن بىلەمىز. ولار ماسە­لەن جو­عا­رى­­دا اتى اتال­عان ءا.وقتاي، ب.سا­دىقوۆا، ءا.قارا، ت.ب.

- مۇستافا شوقاي مەن فرانتسۋز عالىمى جوزەف-انتۋان كاس­تانە­نىڭ اراسىنداعى دوستىق باي­لانىس­تىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن اڭگىمە ەمەس پە؟

- 1912 جىلى ج.كاستانە تاشكەنتكە قونىس اۋدارىپ، بىردەن ارحەولوگيا اۋەسقويلارىنىڭ تۇركىستان ءۇيىر­مەسىنىڭ، ال كەلەر جىلى ورىس يم­پەراتورلىق گەو­گرافيالىق قوعا­مى­­نىڭ تۇركىستان ءبو­لىم­شەسىنىڭ ءمۇ­شەسى بولىپ قابىلدانعان. ج.كاس­تانەنىڭ م.شوقايمەن تانىسۋى وسى عىلىمي قوعامداردىڭ جۇمىسىنا باي­لانىستى دەگەن بولجام كوكەيگە قو­نادى. سەبەبى، تاشكەنتكە قازاق عا­لىمى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ات باسىن تىرەگەن. تۇركىستانداعى وز­بىر­لىق پەن وي­راندى كورگەن فرانتسۋز عالىمى 1920 جىلدىڭ قىركۇيە­گىندە ەلىنە قايتىپ كەتەدى. وندا ول بىردەن فرانتسيا سىرت­قى ىستەر مينيسترلىگى ءباسپاسوز جانە اق­پا­رات قىزمەتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىسقا الىنا­دى. ورىس جانە پارسى تىلدەرىن جەتە مەڭگەرگەن ج.كاستانە وسى تىلدەردەگى ءباسپاسوز قۇرال­دارىنا تالداۋ جاساۋمەن اينا­لىسقان. م.شوقاي مەن ج.كاستانە­نىڭ ءبىر-ءبىرى­مەن جازىسقان حات­تارى ادام­داردىڭ ارا­سىنداعى جاي قاتىناس­تاردىڭ ەتيكالىق نور­ما­سىن ساقتاۋدىڭ عانا ەمەس، سىي­لاس­تىق پەن سىرلاس­تىق­تىڭ كو­رى­نىسى ىسپەتتى بولدى. شىنىمەن دە قازاق حالقى مەن فرانتسۋز جۇرتىنىڭ قوس پەرزەنتى قارىم-قاتى­نا­سىنداعى تۋىس­تىق تۋى سول كەزدەردىڭ وزىندە شىنايى سەزىمدەرمەن ءورىلىپ جاتقانىن بايقايمىز. سونىڭ ءبىر بەلگىسى سكۋار دە لا فونتەن كوشەسىنەن م.شو­قاي تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتا­نىڭ ورناتى­لىپ، جا­قىندا ەڭسەلى ەس­كەرتكىشى­نىڭ تۇر­عىزىلۋى.

- شوقاي مۇراعاتىنداعى قۇجات­تار تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز.

- مۇستافا شوقاي مۇراعاتىنىڭ قۇجاتتار قۇرامى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى: قولجازبالار، شيماي جازبالار، ەڭبەك­تەرىنىڭ نۇسقالارى، قىس­قا­شا ءمالى­مەت­تەر، حاتتار، شوقايدىڭ ءوزى­نىڭ جازعان حات­تارىنىڭ كوشىرمەلەرى، ءىس-قا­عاز­د­ارى، گازەت قيىندىلارى، ماقا­لا­­لارى، ت.س.س.

ونىڭ پاريجدەگى ۋنيۆەرسيتەت­ارا­لىق كىتاپحانادا ساقتالعان قۇ­جات­تارىن مازمۇنىنا قاراي بىرنەشە توپقا ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى.

ءبىرىنشى، م.شوقايدىڭ «يەڭي تۇركى­ستان»، «ياش تۇركىستان» جۋرنالدارىندا جاريالانعان ماقالالارىنىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقالارى (اۋدارما بولۋى دا مۇمكىن); «گورەتس»، «ۆولنىي گورەتس» جانە پاريجدە شىعىپ تۇرعان ورىس ەمي­گرانتتارىنىڭ «دني»، «پوسلەدنيە نو­ۆوستي» گازەتتەرىندە جاريالانعان ءدۇ­نيە­لەرى; م.شوقاي مۇراعاتىن تولىق­تىرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيستر­لىگى اقپارات جانە مۇراعات كومي­تەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دەمەۋشىلەر قارجى­سى­نا ۇلىبريتانيالىق كوللەكتسيونەر م.باسحانوۆتان «ياش تۇركىستان» جۋر­­نالى­نىڭ 1931-1936 جىلدار ارالى­عىن­داعى 67 تۇپنۇسقا ءنومىرى ساتىپ الىنسا، ءتۇر­كيالىق وتانداسىمىز، تا­ريح­شى عا­لىم ابدۋاقاپ قارا 1927-1931 جىلدار ارا­لىعىنداعى «يەڭي ءتۇر­كى­­ستان» جۋر­نالى­نىڭ تولىق نۇس­قاسىنىڭ كو­شىرمە­لەرىن سىيلاپ، ازامات­تىق جاسادى.

«تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمى­نىڭ ورگانى «يەڭي تۇركىستان» جۋر­نالى 1927 جىلدىڭ ماۋسىمىنان باستاپ شىعارىلدى. بۇل جۋرنال تۇركى­ستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى يدەياسى مەن تۇرىك­شىل­دىك وي-پىكىرلەرىن تاراتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. 1929-1939 جىل­دار ارالى­عىندا گەرمانيانىڭ استا­نا­سى بەرلين قالاسىندا جارىق كورگەن «ياش تۇركى­ستان» جۋرنالى ورتا ازيانى مەكەندەگەن كۇللى تۇركى تەكتەس حالىق­تاردىڭ ساياسي-رۋحاني ومىرىندەگى ەرەكشە قۇبىلىس بولدى. اتالمىش جۋرنالدى شىعارۋدا م.شوقاي باسقارعان رەداكتسيا ۇجىمى مەن ول باستاعان تۇركى­ستاندىق مۇعاجىر قاۋىمداستىعىنىڭ بىزگە بەيمالىم قىر­لارى مەن سىرلارى وسى مۇراعاتتا ساق­تالعان حاتتاردان كورىنىس تابادى.

قايراتكەردىڭ مۇراعاتتاعى ماقالا­لارىن­دا رەسەي وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ سايا­ساتى، قونىستاندىرۋ بارىسى، 1916 جىل­­عى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، 1917 جىل­­عى اقپان جانە قازان توڭكەرىسى، الاش قوز­عالىسى، تۇركىستان مۇحتاريا­تى، باسما­شى­لار قوزعالىسى، كەڭەس ۇكى­مەتىنىڭ ساياساتى، ۇلت ماسەلەسى، اشار­شى­لىق جانە ت.ب. كوكەيكەستى ماسەلەلەر قوزعالعان.

ەكىنشىسى، قايراتكەردىڭ فرانتسۋز، پولياك، تۇرىك، ت.ب. تىلدەردە شەتەل باسى­لىم­دارىندا جاريالانعان ماقالالارى مەن ەڭبەكتەرى (گازەت قيىندىلارى، كەي­بىرىنىڭ قولجازبالارى دا بار), جاساعان باياندا­ما­لارى م. شوقايدىڭ تەك تۇركى حالىق­تارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالى­سىن عانا ەمەس، باتىس ەلدەردىڭ شىعىس حا­لىق­تارى جونىندەگى ساياساتىن جەتىك بىلەتىندىگىن، حالىقارالىق جاعدايمەن تانىس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ءۇشىنشىسى، قازاقستان، وزبەكستان، قىر­­­عىز­ستان، تۇركىمەنستان، تاجىك­ستان­­نىڭ گازەت-جۋرنالدارى مەن «يزۆەستيا»، «پراۆدا» گازەتتەرىنەن جي­ناعان اق­پارات-كونسپەكت (1930-1939) داپتەر­لەرى جانە كەڭەس وداعى مەن جوعارىدا اتال­عان رەس­پۋبليكالاردىڭ ورتالىق رەس­مي باسى­لىم­دارىنان الىن­عان گازەت قيىن­دىلارى قايرات­كەردىڭ ءتۇر­كى­ستان وڭىرىندە بولىپ جاتقان وقي­عا­­لاردان حاباردار بولىپ وتىرعاندى­عىنان حابار بەرەدى. وسى جەردە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، م. شوقاي ولاردىڭ كەيبىرىنە بەلگى سوعىپ، ءوزىنىڭ جەكە پىكىرىن جازىپ وتىرعان.

ءتورتىنشىسى، 3 فوتوسۋرەت، ءۇش ولەڭ­نىڭ قولجازباسى دا نازار اۋدارارلىق. ونىڭ ءبىرى، قوقان قىرعىنىنان كەيىن م. شوقاي شەتەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ، ءوزىنىڭ الدىندا تۇرعان تۇ­مان­دى ءومىرىن ويلاپ، تۋعان جەرىن ساعىنا 1919 جىلى تيفليستە جازعان ولەڭى:

«سەكىرگەن لاقتار كوردىم تاۋ باسىندا...

كورۋشى ەم لاق، قوزىنى مەن  جاسىمدا...

بالالىق ەسكە ءتۇسىپ، ەل اڭسادىم

بارۋعا زامان شالعاي ەل قاسىنا».

بەسىنشىسى، اسكەري تۇتقىنداردىڭ حات­تارى. ولاردى جۇرەك تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى: «اعاجان، ەسىڭە ال! سىزدەن، ياعني ءوزىڭنىڭ باۋىر­لاس قازاق بالا­لارى جالىنىشتى سوزدەرى­مىزدى ايتىپ تاپ­سىرامىز. وسى قازاق اراسىنان جۇ­مىس­قا ادام الساڭىزدار بىزدەردى ەسكە الارسىز. 4 گرۋپپادامىز. سۇلتانۇلى، نۇربايۇلى جانە اڭشى­باي­ۇلى. قانداي جۇمىس بولسا دا قولى­مىزدان كەلەدى. شاما­ڭىز كەلسە جاۋاپ بەرەرسىز. 14.09.­1941.» وسى تەكتەس ءتىلحاتتاردى قى­زىلوردادان - سەيىت ەسمۇرزاەۆ، ءابسا­دىقوۆ، سەمەيدەن - مولدا ءامىرحانوۆ، ەلەسىن احمەتوۆ، كەلەستەن - سارسەن­باي قاراەۆ جازعان. كەي حاتتار: «تۋىس­قانىم اعاي مۇسە­كە»، «بەرلين قالا­سىنان كەلگەن اعاي»، - دەپ باستالادى. حاتتار 1941 جىلدىڭ تامىز-قاراشا اي­لارىندا Debica, Verw, Pogegen, Lem­berg, ت.ب. لاگەر­لەر­دىڭ تۇتقىن­دارىنان كەلگەن. وسى لاگەردەگى تۇتقىنداردىڭ ءتىزى­مى لاگەر بويىنشا جاسالعان، قول­جازبا، اراب، لاتىن ارىپتەرىمەن، كوپشىلىگى قارىن­داش­پەن جازىلعان. ءجۇز­دە­گەن تۇتقىنداردىڭ ءتىزىمىن م. شوقاي ءوز قولىمەن تىركەگەن. تىزىمدە تۇتقىننىڭ اتى-ءجونى، اسكەرگە الىنعان ۋاقىتى، تۋعان جىلى، ءبىلىمى، ماماندىعى، قاي جەردەن كەلگەنى كور­سەتىلگەن. بۇلار­دىڭ ىشىنەن وزبەك، تاتار، ت.ب. ۇلت ازاماتتارى دا كەزدەسەدى. م.شوقاي­دىڭ ۆالي كايۋم حانعا تۇت­قىنداردىڭ ءحالى، تۇركىستاندىقتار­مەن كەزدەسۋى ءجو­نىندە جازعان حاتى، ت.س.س. بار.

التىنشىسى، كەڭەس وداعىنان كەتكەن ەميگرانتتاردىڭ ءومىرى مەن قىز­مەتىنە قاتىستى ەميگراتسياداعى ءتۇرلى پارتيالار مەن ۇيىمدار تۋرالى ماتەريالدار، ۋكراينا، كاۆكاز، ەدىل-ورال جانە تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە قاتىستى ماتەريال­دارى (1920-1940 جج.) الەمدىك دەڭگەي­دەگى ساياسات­كەردىڭ قايراتكەرلىگىن ءدا­لەل­­دەي تۇسەدى.

م. شوقاي 1939 جىلى 22 تامىزدا اكاكي يۆانوۆيچ چحەنكەليگە جازعان حاتىندا: «مەن كاۆكازعا، ونىڭ بىرلىگىنە ەرەكشە ماڭىز بەردىم جانە ەۋروپا ءۇشىن كاۆكاز جانە كاۆكاز ماسەلەسى ءبىزدىڭ تۇركىستان ماسەلەسىنەن جاقىن دەپ ەسەپتەدىم. تۇركىستان ماسەلەسى ەۋروپا ءۇشىن ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە ەكەنى راس. مەنىڭ تۇجىرىمىم: ەۋرو­پالىق دەرجاۆا (ياعني، كاۆكازدىق، ءاري­نە، ۋك­رايندىق) مۇددە­لەرىنە نەعۇر­لىم جا­قىن يمپەرياليستەرگە قارسى سەكتوردى بارىنشا نىعايتا وتىرىپ، ارينە ءوزىم­نىڭ تۇركىستاندىق سەكتور­داعى جۇمى­سىمدى كۇشەيتۋ» دەپ، ۇلكەن پاراسات يەسى ەكەندىگىن تانى­تادى.

جەتىنشىسى، اتالمىش مۇراعاتتا م. شو­قايعا م.مۇحيتي، ت.زاھير، ءا.وق­تاي، ا.يسحاكي، ۆ.كايۋم، س.باحتيار، ا. يبراحيم، يسكاندەر، ن. شامسۋللاح، ج. اقشورا-وعلى، الي ماردان بەي، ي. اكۋنين، ۆ.ا. چايكين، ت.شا­عاتاي، دج.كاستانە جانە تاعى باس­قا­لاردان كەلگەن حاتتار، ءىشىنارا جاۋاپ حات­تار­­دىڭ كوشىرمەلەرى ساقتال­عان. م.شو­قاي­دىڭ مۇراتتاس، سەرىكتەس دوس­تارى­مەن جا­زىس­­قان حاتتارى قازاق­ستان مەن ورتالىق ازيا تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدەگى اينىماس دەرەك­كوز بولىپ تابى­لادى. بۇل قۇ­جاتتار قازاق قايرات­كەرى­نىڭ ەميگرا­تسيا­داعى ساياسي قىزمەتى تۋرا­لى مول ماع­لۇ­مات بەرەدى. وتكەن جىلى وسى حاتتاردىڭ كولەم­دى بولىگى ەكى تومدىق «مۇستافا شو­قاي. ەپيستوليار­لىق مۇرا­سى» اتتى جي­ناق­تا جاريالان­دى. ون­داعى 276 حاتتىڭ 268-ءى ال­عاش رەت جۇرتشى­لىق نازارىنا ۇسىنىلدى.

حات مازمۇندارىنا قاراعاندا، اياۋ­لى ازامات ءوز وتانىنان تىس جەردە جۇرسە دە حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن اۋ­­عانستان، قىتاي، ءۇندىستان، مىسىر، ءتۇر­كيا، رەسەي، ت.ب. ەلدەردە تۇرىپ جات­­قان قوعام قايراتكەرلەرىمەن حا­بار­لا­سىپ تۇرعان. ونىڭ ۇستىنە م.شوقاي­دىڭ كىممەن ارا­لاسىپ، حات جازىسقانى، كە­ڭەس وداعى­نان شىققان ەميگرانتتار جونىندەگى دەرەكتەر دە ەلەۋلى مۇرا سانالادى.

سەگىزىنشىسى، كەڭەستىك بيلىك، ونىڭ قىزمەتى، ونداعى بولىپ جاتقان رەفورمالار جونىندە جەر-جەردەن تۇسكەن ءما­لىمەتتەر، گازەت بەتتەرىندە اراب، ۋردۋ، پولياك، اعىلشىن، تۇرىك، ت.ب. تىلدەردە جاريالانعان ماتەريالدار.

توعىزىنشىسى، ەكىنشى دۇنيەجۇزى­لىك سوعىستىڭ باستالۋى، سول كەزدەگى جەر-جەردەگى ساياسي احۋال، قا­لىپ­تاسقان كوز­قاراستار جونىندەگى ماتەريالدار دا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق.

ونىنشىسى، م.شوقاي جانە ونىڭ قىزمەتى جونىندە جازىلعان ماقالالار مەن ەستەلىكتەر.

- الاش ازاماتىنىڭ شەتەلدەگى ەڭبەكتەرى نەگىزىنەن قاي تىلدەردە ساقتاۋلى؟

- فرانتسيا، گەرمانيا، تۇركيا، ۇلى­بريتانيا، پولشا، رەسەي فەدە­راتسياسى، وزبەكستان مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانا­لارىنىڭ قورلارىنداعى شو­­قاي مۇرا­لارى ورىس، اعىلشىن، فران­تسۋز، نەمىس، پولياك، تۇرىك، ءازىربايجان، قا­زاق، وزبەك جانە ت.ب. تىلدەردە ساق­تاۋلى. مۇنىڭ ءوزى­نەن ازامات ۇنىنە سول تۇستارى قانشا­لىق­تى ءمان بەرىلگەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى. ماسەلەن سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ تاريحي مۇراعاتىن­داعى سانكت-پەرەربۋرگ ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ قو­رىن­دا م.شوقايدىڭ جەكە ءىسى ساقتالعان. ونىڭ العاشقى پا­راعى مۇستافانىڭ ۋنيۆەرسيتەت رەك­تورى اتىنا وقۋعا قابىلداۋدى سۇرا­عان ءوتى­نىشپەن باستالادى. قۇجات جيەگىنە 1910 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا قۇ­جات قارال­عا­نىن، وسى جىلدىڭ 6 ءشىل­دەسىندە ستۋدەنت قاتارىنا قابىل­دان­عانى تۋرا­لى جازىل­عان. ىسكە م.شو­قايدىڭ سى­ناق كىتاپشاسى، ۋنيۆەرسيتەتتە وقى­عان كەزدەگى تولەگەن جار­نا­لارىنىڭ ءتۇبىر­تەك­تەرى قوسا جال­عان­­عان. 1914 جىلعى 15 قىركۇيەكتەگى زاڭ فاكۋلتەتى دەكانىنا سانكت-پەتەر­بۋرگ ۋنيۆەرسي­تەتى­نىڭ تو­لىق كۋرسىن اياقتا­عانى، سوعان بايلا­نىستى وقۋ بىتىرگەنى تۋرالى كۋالىكتى سۇراعان ءوتىنى­شىندە ءوزى تۇراتىن مەكەن-جايىن كورسەتەدى - «پەتروگراد.پروۆيانتسكايا 10, كۆ. 25». ءوتى­نىش ارنايى بلانكىدە جازىلعان، وندا وقۋ بىتىرگەنى ءجونىن­دەگى كۋالىكتى ارىز بەرگەن سوڭ ەكى اپتا ىشىندە الۋ كەرەكتىگى جانە كۋالىك العان سوڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالا­سىندا تۇرۋعا بەرىلگەن رۇقسات قاعازدى قايتارۋ تيىستىگى ەسكەرتىلگەن. سونداي-اق بۇل ىستە تاشكەنت ەرلەر گيمنا­زياسىن بىتىرگەنى تۋرالى كا­مەلەتتىك اتتەستات، سول قالادا ءتۇسىرىل­گەن م.شو­قايدىڭ ەكى فوتوسۋرەتى ساقتالعان. جال­پى تاۋسىلمايتىن مول قازىنا تالاي ەلدىڭ ءتىلىن بىلگەن، تەلەگەي تەڭىز ءبىلىم يەسى، ءارى قالامى قولى­نان ءتۇس­پەي كۇن سايىن ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن مۇستافا شوقايدىڭ جەكە قۇ­جات­تارى تاريحى­مىزدىڭ تالاي اقتاڭداق­تارىن قايتا قاراۋعا، تانىم-تۇسىنىگى­مىزگە تاعى دا تىڭ­نان ارنالار سالۋعا كو­مەك­تەسەرى انىق. ونىڭ مۇرا­سى تەك قا­زاق حال­قى­نىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى حالىق­تارىنا ورتاق قۇندى­لىق ەكەنى مويىن­دالۋدا.

- اسەم بەزەندىرىلگەن مۇقاباسى كوز تارتارلىق ەكى تومدىق جي­ناققا نەگىزىنەن پاريجدەن تابىل­عان قۇ­جاتتار توپتاستىرىلسا، وسى­ناۋ جي­ناق­تىڭ قۇ­رالۋىنا ءوزىڭىزدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز دە مول بولىپ تۇر عوي.

- الداعى ۋاقىتتا پاريجدەگى مۇراعات قۇجاتتارىنان 1920 جىلى «ۆولنىي گورەتس» گازەتىندە، 1923-1926 جىلدارى ەمي­گراتسيالىق «دني»، «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە جاريا­لانعان م.شو­قاي­دىڭ ماقالا­لارى مەن مالىمدەمە­لەرىن، ونىڭ 1928 جىلى جا­رىق كورگەن «سوۆەتى ۆ سرەدنەي ازي»، 1936 جىلى جاريالانعان «تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ» دەگەن كىتاپ­تارىنا زامانداس­تارى­نىڭ، ەمي­گرا­تسيا­لىق ورتانىڭ پىكىرلەرىن، سون­داي-اق زامانداسى پروفەسسور ا.يا. شۋلگين­نىڭ ەستەلىگىن شىعارۋ ويى­مىزدا بار.

م.شوقايدىڭ وزىمەن پىكىرلەس، مۇ­رات­تاس زامانداستارىمەن، ءازىرباي­جان، باش­قۇرت، گرۋزين، ت.ب. حالىقتاردىڭ ەمي­گرا­تسيا­­داعى وكىلدەرىمەن جازىسقان حات­تارى­نىڭ تۇپنۇسقالارى دا جاريا­لاۋدى قاجەت ەتەدى. ءازىربايجان ۇلت­تىق قوز­عالىسى جە­تەك­شى­لەرى­نىڭ ءبىرى، كاۆكاز فە­دەراتسيا­سىنىڭ ۇيىم­داس­تىرۋشىسى الي­­مار­دان توپچي­با­شى، سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەر ۆاديم افا­­­­ناسە­ۆيچ چايكين، ۋفا­لىق قايرات­كەر ومەر تە­نەرەك­ۇلى، ارحەولوگ، ەتنوگراف جوزەف كاستانە، ازىربايجاندىق قاي­راتكەر مۇس­تافا ۆەكيللي، گرۋزين ەميگرا­تسيا­سى جە­تەكشى­لەرىنىڭ ءبىرى اكاكي چحەنكەلي، ەمي­گرا­تسياداعى گرۋزين قايرات­كەر­لەرى­نىڭ ءبىرى نيكولاي يمنايشۆيلي، گرۋزين مەنشەۆيكتەرى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەۆگەني پەتروۆيچ گەگەچكوري، گۋۆەر ينس­تيتۋتى­نىڭ قىزمەت­كەرى ن.ن.گولوۆين­مەن جا­زىس­­قان حاتتارى تالاي تاريحتىڭ بەتىن اشا تۇسەرى تاعى حاق.

- مۇستافا شوقايدىڭ مۇراعاتى مۇنىمەن بىتپەيدى، ول ارمەن قاراي دا جالعاسا بەرەتىن ءىس دەمەكسىز بە؟

- ماسكەۋدەگى رەسەيدىڭ اسكەري تاريحي مۇراعاتىنان دا تۇركىستان ۇلتتىق ءبىر­لىگىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ءبىرشاما تىڭ ماعلۇماتتار تابىلدى. ولاردىڭ دا ءتىزىمى جاسالىپ، جەكەلەگەن كەيبىر قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى جەتكىزىلدى. پولشا مۇرا­عات­تارىن­داعى شوقاي ەسىمىمەن بايلا­نىس­تى دەرەكتەر ءتىزىمى انىقتالىپ، ول دا كەلەشەكتە زەرتتەپ، زەر­دەلەنەر قۇندى­لىق­تار. ءتۇرلى باسى­لىمداردا جازىلىپ ءجۇر­گەندەي، تۇرك­سويدىڭ قولداۋ كور­سەتۋىمەن مۇستافا حاتتارىنىڭ ءتۇر­كيادان تابىلعان ءتۇپ­­نۇسقالارى، تاحير شاعاتايدىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىن­عان 84 حاتى مەن بىرنەشە قول­جازبالارىن مۇزا­فار اقشورا دەگەن كىسى كەلىپ تاپسىر­عان. ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعات قورىنا قوسىلعان مۇنداي دۇنيەلەر جەتەرلىك. قازاق­ستان­دا ونىڭ رۋحىنا باعىشتاپ وتان­دىق كينوگەرلەر فيلم تۇسىرسە، پاريجدە ەسكەرتكىشى ورناتىلدى.

ەۋروپالىق قوعامنىڭ وي-ساناسىنا اسەر ەتە بىلگەن ساياساتكەر سول كەزدەر­دىڭ وزىندە-اق قازاق ەلىن الدىڭ­عى قاتارلى دا­مى­عان ەلدەردىڭ قاتارى­نان كورۋدى اڭساعا­نى بايقا­لادى. الاش ارداقتى­سىنىڭ باستى مۇراتى قاشان­دا ەلى مەن تۋعان حالقى بولدى. سول سەبەپتى دە شوقايتانۋ عىلىمى كەيىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىننىڭ دا كەسىلمەس ءبىر بۇتاعى بو­لىپ قالا بەرۋى كەرەك دەپ وي­لايمىن. باش­قۇرتستان رەسپۋب­لي­­كا­سىنىڭ ورتا­لىق مەملەكەتتىك تاريحي مۇراعا­تى­نان، ءتۇر­كيا­داعى «اياز تايىر تۇركى­ستان ەدىل-ورال قو­رى­نىڭ» مۇرا­عاتى­نان، احات اندي­جا­ني­دىڭ، حاسان ورالتاي­دىڭ جەكە مۇرا­عاتتارىنان، رەسەي، فرانتسيا، گەرمانيادان مۇرالار­دى جەتكىزىپ، عى­لىمي اي­نالىسقا ءتۇسىرۋ جوس­پار­لانىپ وتىر.

اڭگىمەلەسكەن قاراشاش توقسانباي.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى