1 اقپان كۇنى  ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسى بويىنشا 2018-2020 جىلدارعا ارنالعان باسىم باعىتتارداعى عىلىمي زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋ بويىنشا شەشىمى جاريالاندى. ءبىز بۇل كونكۋرسقا «ماڭگىلىك ەل» عىلىمي نەگىزدەرى ءححى عاسىردىڭ ءبىلىمى، گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنداعى ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەر: 1. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنداعى ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەر 5.1.4. قوعام مەن مەملەكەتتى جاڭعىرتۋ جاعدايىنداعى مادەنيەت پەن داستۇرلەر،  قۇندىلىقتار سالالارىنداعى زەرتتەۋلەر» سالاسى بويىنشا قاتىسقان بولاتىنبىز. جانە بۇل بايگەدە جەڭىسكە جەتەتىنىمىزگە سەنىمدى ەدىك. سەبەبى، بۇل جوبانىڭ ماقساتى ەلىمىزدى سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني-يدەولوگيالىق ەكسپانسيادان قورعاۋ بولاتىن. بۇل جوبادا وسى كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋ جولدارى كورسەتىلگەن ەدى. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن جوبادان وسى كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋ جولدارى كورسەتىلگەن بولىگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

«زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى: قازاق دالاسىنداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحى ءالى كۇنگە دەيىن وتاندىق زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان دا، شەتەلدىكتەر تاراپىنان دا زەرتتەلگەن ەمەس. سونىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى قايسى، ءداستۇرلى ءدىن وزگە دىندەردەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ العان جوق. وسى سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەگەندىكتەن قازىرگى كۇنى سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني اعىمدار قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني سەنىمى مەن تانىمىنا اياۋسىز سوققى بەرۋدە. سونىمەن بىرگە، قازاق حالقىنىڭ سان عاسىردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى دا سوققىعا ۇشىراپ جاتىر. ەگەردە سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىنىڭ ارتۋى وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا،  وندا ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كودى وزگەرىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەت-بەينەسىنەن اجىراپ قالۋى، تاريح ساحناسىنان مۇلدە جوعالىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى بار. وسىنداي سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني-رۋحاني ەكسپانسيانىڭ ىقپالىن توقتاتۋ ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزدەرى مەن ۇلتتىق كودىن ايقىنداپ، تالداپ، ونىڭ قازىرگى جانە بولاشاق نەگىزدەرىن باعامداۋ كەرەك دەپ ويلامىز. سوندىقتان دا بۇل جوبانىڭ كوكەيتەستى ماڭىزدىلىعى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ بەلەستەرىنىڭ ءدىني-تاريحي جانە الەۋمەتتىك-مادەني تۇعىرلارىن جاساۋ ارقىلى ايقىندالادى.

كۇتىلەتىن ناتيجەلەر. بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋ ەلىمىزدە وسى دەيىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن قامتىلماعان ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحىن زەرتتەپ، ول ۇدەرىستەردىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ءرولى انىقتالادى. جانە ولاردىڭ اراسىنداعى ساباقتاستىق پەن ەرەكشەلىكتەرىنە تالداۋ جاسالىپ، ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ قاي كەزەڭدە قانداي رول اتقارعاندىعى، ول ۇدەرىستەردىڭ قازاق بولمىسىنا قالاي اسەر ەتكەندىگى انىقتالادى. ەڭ باستىسى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزدەرى ايقىندالىپ، ونىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق كودىمەن اراسىنداعى ساباقتاستىق ماسەلەلەرى قاراستىرىلادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ ىقتيمال ناتيجەلەرىن ايقىنداۋعا، كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ماقساتى مەن مىندەتتەرى: جوبانىڭ ماقساتى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ۇلتتىق كودىنىڭ نەگىزدەرىن انىقتاۋ، سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ ۇلت بولمىسىنا ىقپالىنىڭ قانشالىقتى زياندى ەكەندىگىن كورسەتۋ. وسى ماقساتقى جەتۋ ءۇشىن ۇزاق عاسىرلارعا سوزىلعان ءدىني ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساۋ مىندەتى قويىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇركى تاريحىنداعى جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردىڭ سەبەپتەرى ايندالادى».

مەن باسقارعان زەرتتەۋشىلەر توبى الدارىنا وسىنداي كۇردەلى ماقساتتاردى قويا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن حالقىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىن وسى جوبانى جاساپ ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل جوبانىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىنداعى ماڭىزىننىڭ ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى تاراپىنان ەسكەرىلمەۋى ءبىزدى كەڭەس مۇشەلەرى مەملەكەتتىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا باس اۋىرتپايتىن جاندار ەمەس پە؟ – دەپ كۇدىكپەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى اۋقىمدى جوبانىڭ ىسكە اسىرىلماۋى جاقىن بولاشاقتا مەملەكەتىمىزدىڭ مىنا جاھاندانۋ زامانىندا سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني-يدەلوگيالىق ەكسپانسياعا قارسى تۇرۋ مۇمكىندىگىن ازايتادى. ءبىزدى وسى حاتتى جازۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىرعان دا وسى جاعداي. ەلىمىزدە بىرنەشە جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءدىني سەنىم نەگىزىندەگى تىكە-تىرەستىڭ سەبەبى مەن سالدارىن، ورىن العان تەرراكتىلەر سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني-يدەولوگيالىق ەكسپانسيانىڭ ىقپالى ەكەندىگىن ەندى ءتۇسىنىپ، دوس پەن قاستى ەندى اجىراتىپ كەلە جاتقان جايىمىز بار. ەڭ باستىسى سول سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ ماقساتى مەن مۇددەسىن، قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا كەرى ىقپالىن، بۇل ۇدەرىس جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا قازاق حالقىن ەتنيكالىق جىكتەلۋگە اپاراتىن ۇدەرىس بولارىن انىقتاپ، دابىل قاعىپ جۇرگەن وسى زەرتتەۋشىلەر توبىنىڭ مۇشەلەرى ەكەندىگى كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى بولماسا دا، ءبىرلى-جارىمى حاباردار دەگەن ويدامىن. جانە ءبىز ءدىن سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردى ەندى باستاپ جاتقانىمىز جوق. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الماي تۇرىپ، 1991 جىلى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ تۇركىستاننان ۋنيۆەرسيتەت اشقاننان كەيىن ءتورت ايدان كەيىن اشىلعان «ياسساۋيتانۋ» لابوراتورياسى قازىر ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنا اينالدى. قوجا احمەت ياساۋيگە قاتىستى زەرتتەۋلەردە قازىرگى كۇنى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارى الەمدىك ياساۋيگە قاتىستى زەرتتەۋلەردە العىڭعى قاتاردا دەپ ايتۋعا نەگىز بار. جانە قوجا احمەت ياساۋيگە قاتىستى زەرتتەۋلەر بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن فيلوسوفياسىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا عىلىمي كونتسەپسيالارى (تۇجىرىمدارى) مەن مەتودولوگياسى قالىپتاستىرىلدى.  مىنە، وسى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى قازىرگى «ياساۋي» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جاڭادان قۇرىلعان زەرتتەۋ ورتالىعى ەمەستىگىن، تاريحي تامىرى بارلىعىن كورسەتەدى. بۇلاردى تىزبەكتەپ ايتۋداعى ماقسات – قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قاتىستى زەرتتەۋلەردە ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەر توبىنىڭ الدىنا تۇسەتىن ەلىمىزدە دە، شەتەلدەردە دە ەشبىر ورتالىق جوق. ونى بىلاي دالەلدەسەك تە بولادى. قازىرگى كۇنى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالعا تالداۋ جاساپ، قاۋىپتىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىن انىقتاپ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ماقالا جازىپ جۇرگەن مامانداردىڭ 90 پايزى تۇركىستان مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى. بۇل تۇركىستان مەكتەبى وكىلدەرىنىڭ بۇل ماسەلەنى وزگەلەردەن تەرەڭىرەك سەزىنەتىنىن، تۇسىنەتىنىن كورسەتەدى. وسى فاكتورلاردىڭ ەشقايسىسىن ەسكەرمەي وتىرعان ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلىلىگىنەن مۇلدە حابارسىز نەمەسە مەملەكەت تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قارايتىنداردان قۇرالعان سياقتى. 2000 جىلدار باسىندا ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلەنۋ ۇدەرىسى بارلىعىن زەرتتەۋگە قاتىستى ءبىر-ەكى جىل جوبا ۇسىنىپ، قانداي جوبا جاساساق تا جەڭە المايتىنىمىزعا كوزىمىز جەتكەن سوڭ عىلىم كوميتەتىنە جوبا ۇسىنۋدى قويعان بولاتىنبىز. وتكەن جىلى پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» تۇجىرىمداماسىنان كەيىن ەندى ءبىزدىڭ دە زامانىمىز كەلگەن ششىعار دەگەن ۇمىتپەن وسى جوبانى ۇسىنىپ ەدىك. وكىنىششكە وراي، تاعى دا قاتەلەسكەن سياقتىمىز. ويتكەنى، مەملەكەتتىڭ بولاشاق تاعدىرىنا يگى ىقپالىن تيگىزە الاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جولىنىڭ كەسىلۋى ءبىزدىڭ كۇدىگىمىزدىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن كورسەتەدى.

زىكىريا جانداربەك، جوبا جەتەكشىسى

Abai.kz