قازاق - جاۋىنگەر حالىق. اتتىڭ جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ۇكىلى نايزاسىمەن تۋعان ەلىن عانا قورعاپ قويماي، تىنىش جاتقان جەرىنە باسقىنشىلىق جاساعىسى كەلگەن تالاي جاۋىنىڭ مىسىن باسقانىن دا بىلەمىز. كەشەگى التىنوردا داۋىرىندە باتىستىڭ ءبىراز مەملەكەتتەرى قازاق حاندارىنىڭ ىقپالىندا بولىپ، كوشپەندى جۇرتتىڭ ەرلىگى مەن باتىرلىعىنا كۋا بولدى. اتا-جۇرتىن قورعاۋداعى رۋحى بيىك ەلدىڭ ءبىرى رەتىندە تالايلاردى تامساندىرعانىن جوققا شىعارا الماساق كەرەك.

اتا-بابالارىمىزدان ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك رۋح بەرتىندە دە اسقاقتاپ كورىنگەنىن ايعاقتايتىن مىسالدار دا بارشىلىق. تاريحتىڭ تەرەڭىنە كەتپەي-اق كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قانشاما قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ جانقيارلىق ەرلىگىمەن الەمدى اۋزىنا قاراتتى.

دەمەك، قازاق كوشپەندى ءومىردىڭ ءدامىن تاتسا دا، جاۋىنگەرلىك ونەرگە كەلگەندە كوپ ەلدەردەن وزىق تۇراتىنىن كورەمىز. بۇگىنگى اڭگىمە ارناسى دا كەشەگى كەڭەس زامانىندا كوشپەنلى ەلدىڭ بالاسى كوپ بارا بەرمەيتىن اسكەري ماماندىقتى يگەرگەن ادام جايلى ءوربيدى. ول ءوزىمىزدىڭ كوكشە ەلىنەن شىققان اتوم سۇڭگۋىر قايىعىنىڭ 3-ءىنشى دارەجەلى كاپيتانى رافيك بوتاشۇلى شاقۋانوۆ دەر ەدىك.

ول جاس كۇنىنەن تەڭىز فلوتىندا قىزمەت ەتۋدى ارماندادى. قاراپايىم تەڭىزشى بولىپ ەمەس، ادميرال شەنىنە جەتكەن تۇڭعىش قازاق بولعىسى كەلدى. اتتەڭ، بۇل ارمانىنا جەتە المادى. قازاق بولعانى ءۇشىن دە اسكەري اكادەمياعا ءتۇسىپ تۇرىپ، بەلگىسىز سەبەپپەن وقۋعا جىبەرىلمەدى.

ءوزىنىڭ اسكەري دوستارى: «سەن كوشپەندى ەلدىڭ ۇلى بولماعانىڭدا، اكادەمياعا ءتۇسىپ، بيىك لاۋازىمدارعا جەتەر ەدىڭ. سەبەبى، سەنىڭ ءبىلىمىڭ مەن ىسكەرلىگىڭ كوبىمىزدەن كوش ىلگەرى» دەپ ءادىل باعالارىن بەرگەنىن ارتىنا ەستىپ، ءبىلدى.

وسىلاي ول قاتتى قامىقتى، وكىنىشكە بەرىلدى. بالكىم، جۇرەگى دە جىلاعان شىعار، كىم ءبىلسىن. وسى وقيعادان كەيىن كىشكەنتاي ءسابي كۇنىندە تەڭىزشى بولامىن دەگەن ۇمىتىنە سوڭعى نۇكتە قويىلعانىن سەزگەن دە بولار. كەڭەستىڭ سىڭارجاق ساياساتى مەن ۇلىورىستىق شوۆينيزم تالاي ۇساق ۇلتتاردىڭ تامىرىن قيدى عوي.

رافيك شاقۋانوۆتىڭ بار-جوعى قىرىق جاسىندا اتوم سۇڭگۋىر قايىعىنىڭ حيميالىق قىزمەتىنە باسشىلىق ەتۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ادام وسىنداي ۇلكەن ماقساتقا جان-تانىمەن قول سوزسا، وعان جەتە الاتىنىن قازاقتىڭ وسى ءبىر تالانتتى ۇلى بىلمەدى دەيسىز بە؟!

«قازاقتان شىققان تۇڭعىش ادميرال» ءسوزىنىڭ استارىندا قانشاما سىر جاتىر. تالاي قازاقتىڭ قارا دومالاق بالاسى بۇل بەلەستى باعىندىرامىن دەپ تالپىنبادى دەپ ايتا الامىز با؟! ارينە، جوق.

ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشايىم: «ەگەر قازاقتار وزدەرىنىڭ ءتۇپ تاريحىن بىلسە، الەمدى جاۋلاپ الار ەدى» دەگەن جوق پا ەدى. بۇل دالا قازاعىن باسىپ ۇستاۋ ساياساتى پاتشا زامانىندا عانا ەمەس، كەشەگى كەڭەس كەزىندە ايرىقشا سۇرقيالىقپەن  ءورىس الدى. ادميرال بولعىسى كەلگەن رافيك شاقۋانوۆتى اسكەري اكادەميادان الاستاتۋ سەبەبى دە وسىنداي قۇيتىرقىلىقتىڭ  قىلاڭ بەرگەنىن ايتار ەدىك.

مىنە، بۇل وعان قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى. بار ۇكىلەگەن ءۇمىتى بىراق ساتتە ءۇزىلدى. وسى وقيعادان كەيىن اسكەردەن كەتۋگە شەشىم قابىلدادى. تۋعان قازاق جۇرتىنا قىزمەت ەتۋگە بەكىندى. بىراق، وسىنشا جانىن كۇيزەلتكەن الالاۋشىلىق جۇرەگىنە دە اقاۋ سالعان ەدى. ءوز مۇڭىن كىمگە ايتىپ، كىمنەن جۇبانىش سۇراي السىن. ماڭايى دوسقا تولى بولعانمەن، شىنايى قىزمەتكە كەلگەندە ىشتەن شالاتىن ونداي جانداردى كىمنىڭ قاتارىنا قوسا السىن. جالعىزدىق تا ونىڭ ىشىندە قارا قازان قايناتقان شەرىن ەرنەۋىنەن اسسا دا، سىرتقا شىعارتا المادى.

ءبىز رافيك شاقۋانوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى ۆاليا بوتاشقىزىنا جولىعىپ، ونىڭ ءومىر جولى جايلى وي تارقاتقان ەدىك. سوندا تۋعان باۋىرى جايلى قارىنداسى اڭگىمەنى ارىدەن قوزعاعان ەدى.

- جەلتوقسان ايىندا ءبىز ءۇشىن ەرەكشە ەسكە الاتىن ءبىر كۇن بار. ول - تۋعان باۋىرىمىز رافيك شاقۋانوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى. وتكەن جىلى ول الپىس جاستىڭ اسقارىنا شىعار ەدى. دۇنيەدەن وتكەنىنە دە بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن ول. -ءبىزدىڭ وتباسىنداعى ەڭ ۇلكەنىمىز بولاتىن. اكەمىز بوتاش شاقۋانوۆ وسى وڭىردەگى تاۋ-كەن ونەركاسىبىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى مامانى رەتىندە بارلىق باستاۋلاردىڭ العى كوشىندە تۇرعان ەدى.

اقسۋ التىن كەنىشىندە قاتارداعى جۇمىسشىدان ىرگەلى كەنىش كاسىپورنىنىڭ باسشىسىنا دەيىن كوتەرىلدى. اعام رافيك وتە تاربيەلى، ءوز ىسىنە ۇقىپتى جانە ءبىلىمدى دە ۇزدىك وقىعان جان ەدى.اسىرەسە، ماتەماتيكا، فيزيكا جانە حيميا پاندەرىنەن قابىلەتى وتە جوعارى بولدى. سپورت تا دا بيىك جەتىستىكتەرگە جەتتى.

ۇيدە ۇلكەن كىتاپحانا بولدى، سونداعى شەتەل جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ شىقتى دەسەم ەش قاتەلەسپەيمىن. 1964 جىلى اكەمىز جۇمىس بابىندا مولداۆياعا قونىس اۋداردى. رافيك ول جاقتا دا ۇزدىك بىلىمىمەن، سپورتتاعى جەتىستىكتەرىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.

ارادا بىرنەشە جىل وتكەسىن تۋعان جەرگە قايتىپ ورالدىق. اعام كوكشەتاۋ قالاسىنداعى №2 ورتا مەكتەپتە وقىدى. 1970 جىلى اتالعان ءبىلىم ورداسىن اياقتاپ، جوعارى وقۋ ورىنا جولداما الدى...

ۆاليا بوتاشقىزى اعاسىنىڭ بالا كۇنىندە تەڭىز فلوتى جايلى كينو كورىپ، ءوزىنىڭ تەڭىزشى جانە قازاقتان شىققان تۇڭعىش ادميرال بولاتىنىن ارمانداعانىن دا تىلگە تيەك ەتتى. ورتا مەكتەپتى بىتىرىسىمەن ەش ويلانباستان  جەرگىلىكتى اسكەري كوميسساريات جولداماسىمەن باكۋ قالاسىنداعى كاسپي جوعارى اسكەري-تەڭىز ۋچيليششەسىنە وقۋعا قابىلدانادى.

بەس جىل ءبىلىم الىپ، جاس وفيتسەر اتانىپ،  تىنىق مۇحيت فلوتىنا قىزمەتكە جىبەرىلەدى. ءوزىنىڭ بالا كۇنگى ارمانىنىڭ ورىندالار ءساتىن توستى. بىراق، بۇعان كەزدەيسوق ادام جەتە المايتىنىن دا ءتۇسىندى. بارىن دا، جانىن دا سالدى. كوپ وقىدى، تەڭىز فلوتىنىڭ سان قىرلى سيپاتتارىنا ءۇڭىلدى.

وسى جىلدارى ول ۆلاديۆوستوك، كامچاتكاداعى پەتروپاۆلوۆسك، ناحودكا، امۋرداعى كومسومولسك، سەۆاستوپول، سەۆەرومورسك، لەنينگراد جانە تاعى باسقا تەڭىز فلوتتارى ورنالاسقان قالالاردا اسكەري قىزمەت اتقاردى.

ۆاليا بوتاشقىزى اعاسى ەڭ العاشقى اسكەري ماراپاتتى ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەندە سول كەزدەگى كسرو قورعانىس مينيسترىنەن قىزىل الاڭداعى اسكەري پارادقا قاتىسقانى ءۇشىن العىس حات العان ەكەن.

ارينە، تەڭىز فلوتىنداعى قىزمەتى جايلى دەرەك وتە از. بۇل اسكەري قۇپيالىقتىڭ دا سالدارى دەر ەدىك. مۇنداي جوعارى شەندى وفيتسەرلەر ءوزىنىڭ اسكەري قىزمەتى جايلى ەشكىمگە سىر اشپاۋعا انت قابىلدايتىنى تاعى بار.

ەلگە دەمالىسقا كەلگەندە دە، كۇلدىرەتىن قىزىقتى وقيعالارمەن عانا شەكتەلەدى ەكەن. تەك، ارتىنان تىنىق مۇحيتتاعى اسكەري كەمەلەردىڭ ءىرى قۇرامالارى شوعىرلانعان جانە سول اسكەري قۇرامالار كومانديرى مىنگەن تەڭىز فلوتىنىڭ تۋى بار كەمەدە قىزمەت ەتكەنىن ايتقان.

1979 جىلى ول اتوم سۇڭگۋىر قايىعىمەن اسكەري بۇيرىقتى ورىنداۋعا قاتىستى. سول جىلى قىتاي مەن ۆەتنام اراسىندا اسكەري شيەلەنىس بەلەڭ الىپ، بۇعان كەڭەس وداعى دا قاتىسادى. ۆەتنام مەملەكەتىنە قولداۋ بىلدىرەدى. ءسويتىپ، اسكەري شيەلەنىس بولعان ايماققا  ءبىزدىڭ اتوم سۇڭگۋىر قايىقتارىمىز بەن كەمەلەرىمىز بىرنەشە ايلىق جولمەن ساپارعا شىققان ەدى.

-اعام وسى اسكەري ساپاردان ۇيگە ورالعاندا ابدەن جۇدەگەن، ەكى جاعى سۋالىپ، كوزى ۇڭىرەيىپ، ادام تانىماستاي بولعان ەدى. سوندا ول: «مىنا جاعدايدى كوز الدىڭا ەلەستەتىپ كورشى، بىرنەشە اي تەرەزەسى جوق جابىق ۆاگوندا ساپار شەككەن وقيعانى. ەڭ اۋىرى، دوسىم، سۇڭگۋىر قايىقتىڭ كومانديرى ا.ي.كولودين وسى قيىندىققا شىداي الماي، دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، قازا تاپقانى ماعان قاتتى باتتى» دەگەنى ەسىمدە قالىپتى.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا رافيك شاقۋانوۆ تۋعان جەرىنە كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن كەزەكتى دەمالىسىنا كەلەدى. وسى دەمالىستان كەيىن بىردەن لەنينگرادتاعى جوعارى اسكەري-تەڭىز اكادەمياسىنا ءبىلىم الۋعا باراتىنىن قۋانا جەتكىزەدى. بالا كۇنگى: «قازاقتان شىققان تۇڭعىش ادميرال بولامىن!» دەگەن ارمانىنىڭ ورىندالاتىنىن ءساتى الىس ەمەستىگىن دە تىلگە تيەك ەتەدى.

امال نە، ول بۇل ارمانىنا جەتە المادى. اكادەمياداعىلار ءارتۇرلى سىلتاۋمەن قازاق وفيتسەرىن وقۋعا قابىلداۋدان باس تارتتى. ءبىر جاقىن دوسى ونىڭ ۇلتتىق ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانىن جاسىرىن جەتكىزدى.

رافيك شاقۋانوۆ تەرەڭ ويعا شومدى. اكادەميانى بىتىرمەسە، وسى العان شەنىنەن ارى قاراي ءوسۋ جولى تۇيىققا تىرەلەدى دەگەن ءسوز. بىراق، ونىڭ ءومىربايانىندا ءار دەڭگەيدەگى كومانديرلەرى جاقسى مىنەزدەمە بەرىپ قويماي، اسكەري ادامعا ءتان كاسىبي شەبەرلىك، ءوز قول استىنداعىلارعا تالاپ قويۋشىلىق، ەرجۇرەكتىك پەن بىربەتكەيلىك قىرلارىن جان-جاقتى جازعان ەكەن.

وسىلاي ول تۋعان ەلىنە ورالۋعا شەشتى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قوستاناي وبلىسىنداعى اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ قانداي ءبىر نىساندارىنا قىزمەت ەتۋگە اۋىستى. قايتا قۇرۋ جانە ەلدەگى وزگەرىستەر ونىڭ وتستاۆكاعا شىعۋىنا اكەلدى. بۇل كوكشەتاۋ قالاسىنا ەكولوگيا مينيسترلىگى قونىس تەۋىپ جاتقان كەز ەدى. وسىندا ول رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە اتموسفەرالىق اۋانىڭ تازالىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى مىندەتىن اتقاردى. ءالسىن-ءالسىن قۇلاعان «پروتون» راكەتاسىنىڭ زارداپتارىن تەرگەۋگە بەلسەنە اتسالىستى.

قاشان مينسيترلىك ەلورداعا كوشكەندە ول تولىقتاي زەينەتكەرلىككە شىقتى. ەلۋ جاسىندا ءوزى بالا كۇنىندە ارمانداعان اسىل ارمانىنا جەتەمىن دەپ جارتى جولدا ءۇمىتىن ءۇزدى. جۇرەك تالماسىن الىپ، اقىرى باقي ومىرگە كوشىپ جۇرە بەردى.

شىركىن، كەڭەستىك سۇرقيا ساياسات بولماعاندا، ول شىنىمەن ادميرال بولار ما ەدى. بىراق، تاعدىرعا قارسى ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. اللانىڭ جازۋى وسىلاي بولعان شىعار. ءبىز دە قازاقتىڭ وسى ءبىر اسىل ازاماتىنا جاتقان جەرىڭ جۇماقتا بولسىن دەپ دۇعا تىلەيمىز. ەندى ول دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورسىن!

باقىت سماعۇل، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz