شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ شەجىرە دەرەكتەرىندە ءۇيسىننىڭ اناسىنىڭ ارعىننىڭ قىزى ۋماي ەكەنى ايتىلادى. ارينە، بۇل جەردە ارعىننىڭ قىزى ۋماي دەپ ءۇيسىننىڭ بيولوگيالىق شەشەسى ايتىلىپ تۇرعان جوق. ءۇيسىن دەگەنىمىز ەشقانداي دا اتا، تاريحي تۇلعا بولماعان. ءۇيسىن – ءبىر حالىقتىڭ اتاۋى. قانداي دا بولسىن تاريحي، عىلىمي  زەرتتەۋلەردى وقىساڭىزدار، ەجەلگى ءۇيسىننىڭ ءتۇبىنىڭ كىمدەر ەكەنىن ناقتى بىلە المايسىزدار. تاريحي دەرەكتەردە ەجەلگى ۇيسىندەر جونىندە: «عۇنداردىڭ شەتىندەگى ءبىر شاعىن ەل» دەپ قانا ايتىلعان.

الكەي مارعۇلاننىڭ ءۇيسىننىڭ ءتۇبىن عۇندارعا دا، ساقتارعا دا، سكيفتەرگە دە جولاتپاعانى وتە دۇرىس بولعان. بىزدەر تاريحي دەرەكتەردەن عۇن مەن ءۇيسىننىڭ ەكەۋىنىڭ ەكى بولەك ماسسيۆتەر بولعاندارىن انىق تۇسىنەمىز.  قازىرگى تاڭدا قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن شەجىرە كىتابىن كوپتەگەن شەجىرەمىساقتار جالعان دەپ ءجۇر.  الاي دا، شەجىرەتانۋشى ءۇشىن بۇل شىعارما وتە قۇندى دەرەك بولىپ كەلەدى. «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەندەي، ۇلى مارتەبەلى شەجىرەنىڭ ءيىسى تۇمسىقتارىنا دا كەلمەگەندەر ءتىپتى، بۇل كىتاپتى وقي دا الماعان. ياعني، وقۋعا اقىلدارى جەتپەگەن. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل كىتاپتا ءبىر عانا جالعان بار. جانە دە بۇل جالعاندى قازىبەك بەك ەمەس، وسى كىتاپتى جارىققا شىعارعان ۇيسىنشىلدەر جازىپ  جىبەرگەن بولسا كەرەك.  ماسەلەن، قىتاي دەرەكتەرىندە وزدەرىن يۋەچجيلەردىڭ جاساعان زۇلماتىنان امان الىپ قالعان عۇندارعا ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ وپاسىزدىق جاساپ، قىتايمەن بىرىگىپ كەلىپ عۇنداردى شاۋىپ، نەشە تۇياق جىلقى، نەشە ءمۇيىز سيىر، قوي الىپ كەتكەندەرىنە دەيىن ايتىلعان. مىنە، اتالمىش كىتاپتا ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ وسىنداي وپاسىزدىق جاساعان  تاريحتارى بۇرمالانىپ جىبەرىلگەن.

ال ەندى، بۇل كىتاپتىڭ قۇندىلىعى، شەجىرە دەرەكتەرىندە جاتىر. قازىبەك بەك اتامىز ۇيسىندەردىڭ ەجەلدە ازىق اتالىپ جۇرگەندەرىن ايتادى. ياعني، ءۇيسىننىڭ ءتۇبى وسى ازىق بولادى. ازىق دەگەنىمىز تاريحي دەرەكتەردەگى يازيگ – سارماتتاردىڭ ورتا ازيادا قالىپ قالعان ءبىر تايپاسى. قازىرگى قىرعىزدار وسىلاردىڭ ۇرپاقتارى بولادى. سوندىقتان دا، ولاردىڭ شەجىرەسىندە دە ازىق اتاۋى ساقتالاپ قالعان. عالىمدار بولسا، قىرعىزدىڭ ءتۇبىنىڭ سارمات ەكەنىن جاقسى بىلەدى.  شوقان ءوزىنىڭ جازعاندارىندا ءۇيسىن مەن بۋرۋتتىڭ، ياعني، قىرعىزدىڭ ءتۇبىنىڭ ءبىر ەكەنىن بەكەر ايتپاعان ەكەن. قازىبەك بەك ءۇيسىننىڭ ءتۇبىنىڭ سارمات-قىرعىز ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعان ەندى ءبىر دەرەك بەرەدى. شەجىرەدەگى ءۇيسىننىڭ اكەسى قوتان دەيدى. بۇل قوتان ەسىمى قازىرگى موڭعولعا سىڭگەن حوتون دەگەن قىرعىزدىڭ ءبىر تابىن  ايتىپ  تۇر. ياعني، قوتان دەگەنىمىز دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي ايتىلعان، ءۇيسىننىڭ ءتۇبىنىڭ قىرعىز ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعان سيمۆولدىق تۇلعا بولماق. ءۇيسىن ەتنونيمى ازىق اتاۋىنىڭ  از، اس، اسۋ، ۋسۋ، ۋسۋنعا  اينالىپ رەكونسترۋكتسياعا تۇسكەن فونەتيكالىق نۇسقاسى بولسا كەرەك.  ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ قىرعىزدى «ارۋاعى بولەك» دەگەندەرى، ولاردىڭ ءتۇبىنىڭ ساق ەمەس، سارمات ەكەنىن بىلدىرەدى. قىپشاق، كىبساك دەگەننىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ كاۆي+ساق (قابيشاق)  ەكەنىن ايتقان ەدىك. ياعني، كاۆي+ساق دەگەنىمىز ابىز-اقىن، پاتشالىق  ساقتار دەگەندى بىلدىرەدى. (كاۆي –پاتشا، ابىز-اقىن. پارس.). بۇل جونىندە تولىعىراق «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار» اتتى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار.

سونىمەن، ەجەلگى ءۇيسىننىڭ ءتۇبىنىڭ سارمات ەكەنىن ۇقتىق دەيمىز. ال ەندى، كەڭەس داۋىرىندەگى ءۇيسىنشىل تاريحشىلار ساقتاردىڭ ۇرپاقتارى بولىپ كەلەتىن قازاقتىڭ ءتۇبىن ۇيسىنگە جاتقىزعان ەدى. انىعىندا، قازىرگى ۇلى ءجۇز ۇيسىندە ءۇيسىننىڭ اتى بار دا زاتى جوق، ات توبەلىندەي سارى ۇيسىننەن باسقا. الاي دا ماسانوۆ، يرمۋحانوۆ سياقتى عالىمدار سارى ءۇيسىننىڭ دە ءتۇبىنىڭ ءۇيسىن ەمەس ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن، جالايىردىڭ التى الاشتىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى.  ۇيسىندەردىڭ بولسا التى الاشقا ەش قاتىسى جوق. التى الاش دەگەندەرىمىز جالايىر، قوڭىرات، قىپشاق، نايمان، قاراكەسەك، الشىن. مامبەت قويگەلدى التى الاشقا قاڭلىنى دا دۇرىس جاتقىزعان. سىرگەلى دە شەجىرەسىندە ءۇيسىننىڭ ۇلى ەمەس. ديقانبايدىڭ شەجىرەسنىدە ىستى  مەن شاپىراشتى اباقتىڭ بالاسى. قازىبەك بەك اباقتى كەرەيگە سىڭگەن شاپىراشتىنىڭ بالاسى دەيدى. اباق دەگەنىمىز شەجىرەدەگى سيمۆولدىق تۇلعا اپپاق – كۇن ءتاڭىرى بولادى. قازىرگى تاڭداعى گەنەتيكا عىلىمى كەرەيدەگى اباقتىڭ، شاپىراشتىنىڭ، بايۇلىنىڭ، تورەلەردىڭ قان تاڭباسىنىڭ ءبىر – س3 ەكەنىن ايتىپ وتىر.  ياعني، بىرىنشىدەن - بۇلاردىڭ ءتۇبى ءۇيسىن ەمەس، ەكىنشىدەن – بۇلار ءتۇپ اتاسىنان  بىر حالىق.   شەجىرەشى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ شاپىراشتىنىڭ ۇيسىنگە كىرمە ەكەنىن بەكەر ايتپاعان ەكەن. وشاقتىنىڭ ءۇشبۇرىش تاڭباسىنا قاراي ءتۇبىنىڭ قىپشاق ەكەنىن اڭعارامىز.  شاپىراشتىنىڭ ءدال وسىنداي تاڭباسى پارسى تىلىندەگى چاپراز اتتى تۇيمەگە ۇقساس بولعاندىقتان چاپرازلى اتالعان. بۇل تاڭبانىڭ وشاق اتالۋى – قازان وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنىڭ گەومەتريالىق ورنالاسۋىنا قاتىستى ايتىلعان. ياعني، قازان-وشاقتىڭ ءۇش بۇتى دۇرىس ءۇشبۇرىشتى قۇرايدى. ادايداعى مۇڭالدىڭ دا تاڭباسى دۇرىس ءۇشبۇرىشتى ءۇش بۇتقا ۇقساعان سوڭ مۇڭالوشاق دەپ تە اتالعان.  وسىمەن قاتار، بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبانىڭ ەندى ءبىر اتاۋى يەم ەنەي. ياعني، يەم سالعان ءۇشبۇرىشتى قامالدىڭ اتاۋى. بۇل قامالدىڭ اتاۋلارىنىڭ ۆارا، ۆارا-كانگحا، ياماگوتي، جەر-تۇمار، ەرگەنە قوڭ، تەستكەنتاۋ، قاراقانتاۋ بولعانىن، جانە دە بۇل قامالدىڭ قازىرگى فارعانا اڭعارىندا قالعانىن «ورىستى جيىپ ەل قىلعان ۆارياگ-قىپشاقتار» اتتى ماقالامىزدا ايتىلعان ەدى. سوندىقتان، وسىعان توقتالىپ جاتپايمىز.

كەيبىر عالىمداردىڭ  شاپىراشتى مەن تورەلەردىڭ گاللوگرۋپپاسى ءبىر بولعاندىقتان ەلباسىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى دەپ لاقاب تاراتىپ جىبەرگەندەرى بەلگىلى. ال ەندى، شاپىرشاتى مەن تورەلەردىڭ گاللوگرۋپاسىنىڭ بايۇلىنىڭ گاللوگرۋپپاسىمەن دە ءبىر ەكەنىن ەلەمەگەندەي بولادى. كەيبىر ەلدىڭ ۇلتشىلدارى س3 گاللوگرۋپاسىن ويرات، قالماقتىكى دەپ ايتادى. ويتكەنى، قازىرگى موڭعول ەتنوسىنىڭ 30 پايىزىنىڭ گاللوگرۋپپاسى دا س3. بىزدىڭشە، بۇلار ويرات، حالحا-ماڭعولدارعا ءسىڭىپ كەتكەن باياۋىت-بايۇلىلار.  ماڭعولدار بايات دەيدى. وسىمەن قاتار موڭعولعا سىڭگەن دۋلاتتار دا بار. ولاردىڭ دا گاللوگرۋپاسى س3. البان مەن سۋاننىڭ تاڭباسى مەن نايمان تەرىستاڭبالىنىڭ تاڭباسى ءبىر – نوقتا. ياعني، بۇلار دا، بىزدەر ايتقان نوقتا اعاسى – قىپشاقتىق حان اۋلەتى بولادى. تاريح اتاسى گەرودوت سكيفتەرگە، ياعني، ساقتارعا اسپاننان نوقتانىڭ تۇسكەنىن ايتقان ەدى. وسى نوقتاعا يە بولعاندار «تساركيە سكيفى، ياعني، حان اۋلەتتى ساقتار اتانعاندار. جەكە تاڭبالارى نوقتا بولعان ەجەلگى اريلەردىڭ پاتشالىق كاي اۋلەتىنىڭ اتىنا قاتىستى قىپشاقتاردىڭ ۇرپاقتارىن «قايساق» دەپ اتاعان بولسا كەرەك. ياعني، پاتشالىق كاي اۋلەتىنىڭ ساقتارى دەگەندى بىلدىرەدى.

«الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى «قازاق رۋ-تايپالار تاريحىنىڭ «نايمان» اتتى تاراۋىندا جاريالعان شەجىرەدە قازاقتار پاتشالىق قاي اۋلەتىنەن تاراپ تۇر. ياعني، قاي-الاش-قازاق... دەمەك، قازاق اراسىنداعى نوقتا تاڭبالىلار ءتۇبى سارمات ۇيسىندەردىڭ ەمەس، ەجەلگى پاتشالىق ساقتاردىڭ ۇرپاقتارى بولادى.  الاي دا، بۇل ۇرپاقتار بۇل نوقتا تاڭبانىڭ اتىن دا ۇمىتىپ، ناداندىقتان ءشومىش اتاپ ءجۇر. ال ەندى، دۋلات تايپاسىنىڭ ءۇيسىن ەلجاۋ ءبيدىڭ بالاسىنىڭ ۇرپاقتارى دەگەندەرى جونىندە قازىبەك بەك: «مىسالى، دۋلات ىشىندە دە باسقا اتالاردان سىڭگەندەر تولىپ جاتىر» دەگەن ەكەن.  وسىمەن قاتار قازىبەك بەك مىناداي ماڭىزدى دەرەكتى ايتادى: «سونىمەن بىرگە تۋعان دۋلىنىڭ (حان بولعان) تۇقىمىنىڭ قالعان-قۇتقانى دا بۇگىنگى دۋلاتقا ءسىڭىپ، بۇگىن دۋلاتتىڭ ءتورت بالاسىنىڭ ىشىنە ءسىڭىپ جوق بولدى». بۇل جەردە ءۇيسىن ەلساۋ ءبيدىڭ ۇلى دەگەن دۋلىنىڭ ۇرپاقتارى ايتىلىپ تۇر. دەمەك، ءۇيسىن دۋلى مەن دۋلات دەگەنىمىز ەكەۋى ەكى بولەك اتالار. «ءتورت ۇلىنىڭ ءبىرى» دەپ قازىبەك بەك جانىستى ايتقانداي. ۇيسىندەردىڭ  دۋلاتتاعى قازىبەك بەك ايتقان «قالعان-قۇتقانى» وسى بولار. جانە دە گەنەتيك عالىم، شەجىرەشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ دۋلاتتاردىڭ دا، جانىستان باسقاسىنىڭ گاللوگۋپپاسىنىڭ بايۇلىنىكىندەي س3 ەكەنىن ايتادى. دۋلاتتارداعى سىيقىمنىڭ ءبىر تاڭباسى قاڭلىنىكى بولسا، ەندى ءبىرى نوقتا تاڭبا. نوقتادا بۇقانىڭ ەكى ءمۇيىزى كورسەتىلگەن. بۇل تاڭبا سىيقىمنىڭ ءتۇبىنىڭ تۋران-قىپشاق  ەكەنىن ايتىپ تۇر. تۋرانىڭ ءتۇبىرى تۋر – جابايى بۇقا دەگەن ماعىنا بەرەدى. قىپشاقتاردىڭ شەجىرەدە مۇيىزدىدەن تاراپ تۇرعاندارى دا ولاردىڭ تۋراندىقتار ەكەندەرىنىڭ بىردەن ءبىر دالەلى بولادى. ءتۇبى تۋران-قىپشاق نايماننىڭ دا ءبىر تاڭباسى نوقتا، ءبىر تاڭباسى ءمۇيىز. جانە دە شەجىرە نايمانداردى وكىرەشتەن، ياعني، كىشى بۇقادان تاراتادى.  بوتبايدىكى دە ءمۇيىزدى نوقتا. شىمىردىكى باعانالى مەن ءشاپىراشتىنىڭ ءبىر تاڭبالارى سياقتى باعان تاڭبا ء(ۇ). انىعىندا بۇل تاڭبانىڭ اتاۋى شەك بولادى. ياعني، ەجەلگى شۋمەرلىكتەردىڭ  قولعا ۇيرەتىلگەن ارىستاندارىنىڭ كەنەتتەن شاۋبىلى بولسا شەك قوياتىن قۇرالدىڭ بەينەسى. ورىستار روگاتينا دەيدى. بۇل تاڭبانى بىزدەر وسى ەجەلگى شۋمەرلىكتەردىڭ بارەلەفتەرىنەن كورەمىز.  شۋمەرلىكتەر ارىستاندارىمەن قىدىرعاندا قولدارىنا وسى شەك قۇرالىن ۇستاپ جۇرەتىن بولعان ەكەن. دەمەك، تاڭباسىنا قاراي شىمىر دەگەنىمىز – شۋمەر. شۋمەرلەرگە قاتىستى تاقىرىپقا تومەندە ارنايى توقتالامىز. شەكتىنىڭ تاڭباسى دا وسى شەك قۇرالىنا ۇقساعان. سوندىقتان بۇل تايپا تاڭباسىنا قاتىستى شەكتى اتانعان. جاقسىلىق ءسابيتوۆ: «ءۇيسۋن – سوبيراتەلنوە نازۆانيە پلەمەن ستارشەگو دجۋزا ۆ سرەدنيە ۆەكا»  دەپ دۇرىس ايتقان.  ياعني، ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ اتاۋى وسىلارعا اۋىپ كەتكەن. تاڭبالارىنا قاراي قازاقتىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبى ءبىر – قاڭلى-قىپشاق بولادى. ارعىدا تۋران مەن ساق. وسىعان وراي قازىبەك بەكتىڭ  مايقى ءبيدىڭ شىن اتىنىڭ ۇران، اكەسىنىڭ اتىنىڭ تۇرانبەك دەپ ايتقانىن ەسكە سالالىق.  تۇرانبەك تە، ۇران دا، ءتىپتى، مايقى ءبيدىڭ ءوزى دە تاريحي تۇلعالار  ەمەس، شەجىرەلىك سيمۆولدىق تۇلعالار. بۇل جەردە تۇرانبەك دەپ قىپشاقتاردىڭ تۋران ەلى (بۇقا ەلى), ۇران دەپ قىپشاقتاردىڭ قاي-ۇران دەگەن حان اۋلەتى ايتىلىپ تۇر. بۇلاردىڭ ءتۇپ اتاسى كەيكى بي دەگەنى  ارعىقازاق ميفولوگياسىنداعى كەيقۋات پاتشانىڭ اتىن ەسىمىزگە سالىپ تۇر.  كەيقۋات، ياعني، اريلەردىڭ پاتشالارىنىڭ شەجىرەسىندەگى كاي كوبااد، كاۆي كاۆاتا – پاتشالىق اۋلەتتىڭ باستى اتاسى بولادى.

ەندى، جوعارىدا ايتىلعان «ءۇيسىننىڭ شەشەسى ارعىننىڭ قىزى ۋماي» دەگەنگە كەلەلىك. ورحون بىتىكتاستارىنداعى سۋرەتىندە  باسىنا ءۇشبۇرىشتى ءتاج كيگەن ۋماي انانىڭ ەسىمىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ يەم بولعانىن وسى ۇشبۇرىشقا قاتىستى ايتقان ەدىك. بۇل جەردە ءۇيسىننىڭ شەشەسى ەمەس، ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ،  ياعني، ازىقتاردىڭ بۇرىنعى وتانى ايتىلىپ تۇر. شىڭعىس حان ماعولدارىنىڭ فەرعانا جاقتان كەلگەندەرىن ايتقان كەڭەس داۋىرىندەگى قىتايتانۋشى ا.مۋنكۋەۆ (بۋريات) فەرعانانى «بىۆشيە ۆلادەنيا ءۇيسۋنوۆ» دەگەن ەدى. بىزدىڭشە، قاڭلى-قىپشاقتار ەجەلدە ەرگەنە حون اتالعان فەرعانا اڭعارىن وسى ازىقتاردان تارتىپ العان. راشيد اد-ءديننىڭ ەرگەنە قوڭعا موڭعولداردىڭ كەتكەندەرىن ايتقانىنىڭ سەبەبى: سول زاماننىڭ تالابىنا ساي، شىڭعىس حان قۇرعان ەكە ماعول ۇلىسىنىڭ بارلىق تايپالارى ماعول اتانعاننان بولعان. سوندىقتان، بۇل ەرگەنە قوڭعا كەتكەندەردىڭ قازىرگى ويرات-ماڭعولداردىڭ اتالارى دەگەندەرى قاتە ۇعىم.  بىراق تا بۇل وقيعالاردىڭ ناقتى قاي زاماندا بولعانىن كەسىپ ايتۋ ازىرشە مۇمكىن ەمەس. قايتكەندە دە، ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ وسى ماڭدا قىرعىنعا ۇشىراعاندارى انىق. بۇل وقيعالار وسىنى ايتقان قىتاي بارلاۋشىسى جان شياننىڭ زامانىنان ارى 1-2 مىڭ جىل بۇرىن بولۋى دا مۇمكىن. ەجەلگى دەرەكتەردە ازىقتاردى از، اس، اسي دەپ تە تاڭبالعان ەكەن. ماناس دەگەنىمىز «مان» جانە «از» دەگەن سوزدەردەن تۇرىپ، از، ازىق ادامى دەگەندى بىلدىرەدى. ال ەندى، ارعىن دەگەن سوزدە دە جوعارىدا ايتىلعان قامالدىڭ ۆارا-كانگحا، فارعانا، ەرگەنە دەگەن اتاۋلارىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقاسىنا  مەڭزەس بار. ەجەلگى ۆارا قامالىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقالارىنىڭ ور، ۋر، ار ەكەندەرى انىق. سوندا ارعىن دەگەندەگى «ار» – ۆارا بولسا، «عىن» دەگەنىمىز كانگحا بولماق. ءبىز وسىلاي دەپ ايتپاس ەدىك، ەگەر دە شەجىرە دەرەكتەرىندە ارعىنعا قاتىستى ۋماي اتى اتالماسا. ۋماي دەگەننىڭ يەم سالعان ءۇشبۇرىشتى ۆارا-كانگحا قامالىنىڭ اتاۋىنا تىكەلەي قاتىسى بارىن ايتتىق. سوندا، ارعىن دەگەنىمىز ناداندار ايتقان ەسەكتىڭ قودىعى ەمەس، ەرگەنە حون تۇراعىنىڭ، سەرىكبول ايتقان ارعى انا قونىسىنىڭ تاعى دا ءبىر اتاۋى بولادى. سوندا شەجىرەدەگى «ارعىننىڭ قىزى ۋماي» دەگەنى، جەر انانى، جەر-تۇماردى، يەم سالعان ۆارا-كانگحا قامالىن، ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ بايىرعى قونىستارى فەرعانا ماڭىن ايتىپ تۇر. بۇل جاقتا ءۇيسىن-قىرعىزدار حوتون اتانىپ جۇرگەن ەكەن. (حوتون-كىرگىز. پاميرو-فەرگانسكايا گرۋپپا). سوندىقتان دا، شەجىرەشىلەردىڭ جادىندا ءۇيسىننىڭ ءتۇپ اتاسى قوتان دەپ ساقتالىپ قالعان.  وسىمەن قاتار، ارعىن اتاۋى ەجەلگى ۇندىاريلەردىڭ اڭىزدارىنداعى توپان سۋدان ساقتانۋ ءۇشىن مىنگەن ارحكا اتتى كەمەنىڭ اتىنان دا بولۋى مۇمكىن. ارعىننىڭ ءتۇبى اري دەپ تە بەكەر ايتىلماعان. الاي دا، بۇل ارحقا اتاۋىنىڭ دا، ەرگەنە حوننىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى ەكەنى انىق.  ەرەنعايىپ ومار وديسسەيدىڭ مىنگەن ارگو اتتى كەمەسىنىڭ اتاۋىنىڭ دا ەرگەنە حون اتاۋىنان بولعانىن دۇرىس ايتقان. ەندى، ۆارا-كانگحا مەن ەرگەنە قوڭ قامالىنىڭ   اڭىزداردا كەمەگە اينالعانى جونىندە ايتالىق.

ارعىندار جونىندەگى العاشقى دەرەكتى ءبىز ماحمۋد قاشعاريدىڭ ەڭبەگىنەن كورەمىز. وندا ارعىنداردىڭ اتى 11-عاسىردا پاميرگە قاتىستى ايتىلادى. شەجىرەشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ پەن تاريحشى مارال تومپيەۆ ارعىنداردىڭ 80 پايىزىنىڭ گاللوگرۋپاسىنىڭ G1, ياعني، ەرتەدەگى شۋمەرلەردىڭ كلاستەرى ەكەنىن ايتادى. قازىرگى تاڭداعى زەرتتەۋشىلەر ەجەلگى شۋمەر تىلىندەگى 32 ءسوزدىڭ قىپشاق تىلىنە ۇقساس ەكەندەرىن دە ايتادى. مىسالى، شۋمەرلەر اكە دەگەندى «ادا» دەپ جازعان. مىنە، وسى ادا دەگەن ەجەلگى شۋمەرلىكتەردىڭ سوزىنەن قازاقتاعى اتا، ورىستاعى وتەتس سوزدەرى پايدا بولعان دەپ ايتسا بولادى. ال ەندى، شۋمەر دەگەن ءسوزدىڭ باستاپقى نۇسقاسى جۇم+يەر بولۋى مۇمكىن. جۇم دەگەن ءسوز جۇمىق، جۇمىلۋ، ياعني، وقشاۋلانۋ، تۇمشالانۋ، بەكىنۋ  دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل جۇم تۇبىرىنەن جۇمىرتقا اتاۋى دا پايدا بولعان. («اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ»). دەمەك، جۇم ءسوزىنىڭ ماعىناسى وقاشۋلانعان، قورعان، قامال دەگەن ماعىناعا سايكەس ۇعىم بولماق. «جەر ۇيىعى جەمەنەي» اتتى ماقالامىزدا بىزدەر ەرگەنە قوڭنىڭ التاي ميفولوگياسىنداعى ەندى ءبىر اتاۋىنىڭ جەر-تۇمار بولعانىن ايتقان ەدىك. تۇمار دەگەندى اقسەلەۋ سەيدىمبەك تۋما+يەر، ياعني، تۋعان جەر دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل قاتە تۇجىرىم. قازاقتار سارى بالشىقتان سالعان ءۇيدى تام دەسە، ورىستار جالپى ءۇيدى دوم دەيدى. تام دا، دوم دا، ەجەلگى تۇم ءسوزىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقالارى بولادى. وسىمەن قاتار بىزدەر تۇمشا پەش دەپ ىستىعى ىشىندە قامالاتىن تاندىر پەشىن ايتامىز.  بۇل جەردەگى «تۇم» ءتۇبىرى قىمتا، قامال دەگەن ماعىنى بەرىپ تۇر. سوندا تۇمار، تۇم+يەر  دەگەنىمىزدىڭ باستاپقى ماعىناسى قامال جەر بولماق.  ۆارا-كانگحا قامالىنىڭ، ياعني، فەرعانا اڭعارىنىڭ ابدەن  قالىپتاسقان ءپىشىنى دۇرىس ۇشبۇرىشقا ۇقساعان بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ بابالامىمىز مويىنعا تاعاتىن ساقتامدىق ءۇشبۇرىش قورجىنشىقتى  تۇمار اتاعان.  تۇماردىڭ ىشىنە تۋعان جەردىڭ توپىراعىن سالۋدى بىزدەرگە قوجا احمەت ياسساۋي  ايتىپ كەتكەن ەدى.  تۇمار دەگەندەگى تۇم ءسوزىنىڭ باستاپقى نۇقاسى جۇم بولۋى دا مۇمكىن. نەگىزىندە جۇم ءسوزى دە، تۇم ءسوزى دە وقشاۋ، قىمتا، قورعان  سياقتى ءبىر ماعىنا بەرەدى.  سوندا جۇم+يەر دەگەنىمىز تۇم-يەر، ياعني، قازاقتىڭ تۇمار ءسوزىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى بولماق. مىنە، وسى جۋم يەر، جۇم جەر، ياعني، شۋمەر  دەگەنىمىز دە جەر-تۇماردى ايتىپ تۇرعانداي.

قازىرگى تاڭداعى كوپتەگەن عالىمدار توپان سۋ وقيعاسىن ەۆرەيلەر شۋمەرلىكتەردىڭ اڭىزدارىنان ۇرلاپ العاندارىن ايتادى. بىزدىڭشە، تۇمار جاقتان، ياعني، مىسىرداعى پيراميدا جاقتان كەتكەن ەۆرەيلەردىڭ تاريحى دا جەر-تۇماردان شىققانداردان ۇرلانعانداي. ەۆرەيلەر ءۇشبۇرىشتى پيراميدا جاقتا 430 جىل جۇرسە، قاڭلى-قىپشاقتار ءۇشبۇرىشتى ەرگەنە حون، جەر-تۇماردا 450 جىل جۇرگەن. ياعني، بۇل جەردە ۇشبۇرىش پەن ءتورت جارىم عاسىردى ايتقان ەكى ۇقساستىق بار.  ەۆرەيلەر ايتقان توپان سۋ شۋمەرلەردە دە، اريلەردە دە ايتىلادى.  ەۆرەيلەردىڭ تاڭبالارى ء(داۋىت جۇلدىزى)  ەكى دۇرىس ءۇشبۇرىشتى ءبىلدىرىپ تۇرعانى بەلگىلى. ماسەلەن، ەگيپەت پاتشالارىنىڭ تيتۋلى دەگەن فاراون اتاۋىنىڭ  ەگيپەت تىلىندەگى «پەر وا»، «پەر اا» دەگەن سوزدەرىنەن بولعانى ايتىلادى. ال ەندى، ۆارا اتاۋىمەن ۇندەس بولىپ تۇرعان بۇل «پەر اا» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ۇلى ءۇي (ۆەليكي دوم) ەكەن. ۇلى ءۇي دەپ بۇل جەردە يەم سالعان ۆارا ءۇيى ايتىلىپ تۇرۋى مۇمكىن. وسىمەن قاتار، ىبىرايىم پايعامباردىڭ اكەسىنىڭ اتى فارا (ۆارا؟) بولعان ەكەن، ول ۋر دەگەن ميفتىك جەردەن شىققان دەيدى. ۋر دەگەن ءسوزدىڭ ۆارا اتاۋىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى ەكەنىن ايتتىق. ىبىرايىم پايعامباردىڭ ورتا ازيا جاقتان شىققانى دا بەلگىلى.  بۇل جەردەگى فاراون دەگەن ءسوز ۆارالىق، ياعني، ۆارياگ ءسوزىنىڭ ءسينونيمى بولسا كەرەك. جانە دە، باسىندا بۇقانىڭ قوس ءمۇيىزى سالىنعان ەگيپەتتىك انۋبيس دەگەن كۇدايدىڭ سۋرەتىندەگى قولىنان بىزدەر قورالاس رۋىنىڭ نوقتا تاڭباسىن كورەمىز. نوقتانىڭ شەڭبەرىنىڭ استىنداعى كولدەنەڭ سىزىق، نوقتانى بەكىتەتىن تەتىك بولسا كەرەك. بۇل نوقتانى ەگيپەتشە نەحاح، نەحاحا دەپ اتايدى. (نەح، نوح، نوقتا؟). بۇل تاڭبانى بىزدەر اريلەردىڭ پاتشالارىنىڭ شەجىرەسىنەن دە كورەمىز. (رودوۆود كەيانيدوۆ). نوقتا تاڭبا كوشپەلى اريلەر دەگەن تۋراندىقتاردىڭ بىردەن-ءبىر بەلگىسى بولادى. ال ەندى، شۋمەرلەردىڭ اريلەر  بولعاندارى  انىق. شۋمەر تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ ورتا ازيا جاقتاعى تاۋلى ولكەدەن كەلگەندەرىن ايتادى.  شۋمەرلىكتەر «ەل» جانە «تاۋ» دەگەن سوزدەردى ءبىر تاڭبامەن تاڭبالعان  ەكەن. ال ەندى، ۆارا-كانگحانىڭ تاۋ شاتقالى ەكەنى بەلگىلى. جانە دە، شۋمەرلىكتەر ايەل دەگەندى ورتاسىندا سىزىعى بار دۇرىس ءۇشبۇرىشتى تاڭبامەن تاڭبالاعان ەكەن.  مىنە، سەرىكبول قوندىبايدىڭ ءۇشبۇرىشتى بولعان ەرگەنە قوڭدى ارعى انا قونىسى دەگەنى ۇعىنىقتى بولدى. اۆەستادا ايتىلعان يەم پاتشا ۆارا ءۇيىن ءۇشبۇرىشتى قىلىپ، جەر انانىڭ جاتىرىن ىرىمداپ سالعان بولسا كەرەك. بۇل جەردە توپان سۋدان كەيىن جاڭا حالىق دۇنيەگە كەلەدى دەگەن ۇعىم بار. جانە دە، شۋمەرلەردىڭ تىلىندە «تۋم» دەگەن ءسوز «اكەلىنگەن» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ياعني، بۇل دۇنيەگە جاڭا حالىق اكەلىندى دەگەندەي. وسى ايتىلعانداردان بىزدەر شۋمەرلىكتەرگە توپان سۋ اڭىزىنىڭ اريلەرلدەن كەلگەنىن تۇسىنەمىز. رەسەيلىك ايگىلى جۇلدىزشى پاۆەل گلوبانىڭ: «زورواستريزم – پروماتەر ۆسەح رەليگي» دەگەنى راس بولدى.  سوندىقتان دا، ورىس تىلىندە جازىلعان ءبىر  ماقالامدا مەن زاراتۋشترانىڭ: «سەندەر مەنى ابدەن ۇمىتقاندا مەن قايتىپ كەلەمىن. سوندا مەن سەندەرگە باسقا كوزبەن قاراپ، باسقاشا سۇيەتىن بولامىن» دەگەن سوزدەرىنەن اقىرعى پايعامبارىمىز مۇحاممەد عالايىسسالامدى ايتىپ  كەتكەنىن  جازعان ەدىم.

سونىمەن، ارعىننىڭ ءتۇبىنىڭ شۋمەرلىكتەر ەكەنىن ايتىپ تۇرعان گەنەتيكا عىلىمىنىڭ نەگىزىندە بىزدەر ۆارا قامالىنىڭ العاشقى يەلەرىنىڭ ارعىندار بولعانىن ايتا الامىز. مىنە، وسى جاعدايعا بايلانىستى شەجىرە بىزدەرگە ارعىندى -  ارعىن  اعا دەپ تۇسىندىرەدى.  دەمەك، اۆەستادا ايتىلعانداي، ۆارا قامالىنا جينالعان كىلەڭ ءيمانجۇزدى ادامدار ارعىنداردىڭ اتالارى بولماق.  عۇلاما عالىم سەرىكبول قوندىباي، قازاقتىڭ رۋحاني-ەتنيكالىق تاريحىنىڭ باستاۋى ۆارا-كانگحا قامالىندا جاتقانىن ايتقان ەدى. ابىز-اقىن بولعان اتا-بابالارىمىزدان ايان الىپ، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ارعىننىڭ تاڭباسىنىڭ دا سىرىن ايتارمىز. ارعىنداردان كەيىن ۆاراعا قاڭلىلار كىرگەن سوڭ، بۇل كيەلى مەكەن كانگحا اتالعان بولسا كەرەك. ايگىلى جانە بەدەلدى عالىم  س. كلياشتورنىي، قاڭلى اتاۋىنىڭ كانگحا قامالىنا قاتىسى بار ەكەنىندە ەش كۇمان جوق ەكەنىن ايتقان ەدى. وسىعان دەيىن نەشە مىڭ جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن ەۆرەيلەردىڭ مۇسا پايعامبارى عالايىسسالامنىڭ الدىندا، تەوسوف-جازۋشى مادام بلاۆاتسكايانىڭ ايتۋىنشا، بارلىق اڭىزدار جاتتى. ياعني، توپان سۋ اڭىزى دا، سول توپان سۋدان ساقتانۋ ءۇشىن سالىنعان ۆارا تۋرالى اڭىز دا.  قاسيەتتى كىتاپتى مۇسا  پايعامبار عالايىسسالامنىڭ جازعانى راس بولسا، وندا، ول كىسى شۋمەرلىكتەردىڭ كەمەسىن نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىنە جاتقىزا سالدى. الاي دا، پايعامبار بولعان سوڭ اقيقاتتان الىس كەتپەۋ ءۇشىن بۇل كەمەنىڭ كەلگەن جەرى – قۇتقارۋشى تاۋدى، ياعني، ۆارانى ايتتى. ولاردىڭ ايتقان ارارات تاۋىنىڭ بىرىنشىدەن قاي جەردە ەكەنى ناقتى ايتىلمايدى، ەكىنشىدەن – بۇل تاۋدىڭ اتاۋى ۋرارتۋ دەگەن سوزدەن بولعان. ارمياندار بولسا، بۇل ۋرارتۋ اتاۋىنىڭ نە ەكەنىن انىق بىلمەيدى. بىزدىڭشە، بۇل ۋرارتۋ اتاۋىنىڭ باستى نۇسقاسى  ۋارا+ار+تاۋ بولسا كەرەك. ۋر، ۋارا  دەگەن ءتۇبىردىڭ ۆارا اتاۋىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى ەكەنى انىق. ال ەندى، قۇران كارىمدە بولسا، بۇل تاۋ ال-دجۋدي دەپ اتالادى. دجۋدي دەگەن ءسوز ەجەلگى اككادداردىڭ تىلىندەگى «كوتەرىلگەن» دەگەن ءسوز دەيدى. كوتەرىلگەن، ياعني، قولدان جاسالعان تاۋ دجۋدي. (ۆارا). بۇل دجۋد دەگەندى بزىدەر قازاقشا جات تاۋى دەپ ايتامىز. ال ەندى، دجۋد، دجاد، جات دەگەنىمىز دە وقشاۋلانىپ ءوز بەتىنە جۇرگەندەردى بىلدىرەدى. كۇران كارىمدە دە بۇل تاۋدىڭ قاي جەردە ەكەنى ايتىلمايدى. مىنە، وسىلايشا، ۆارا-كانگحا، فارعانا  اتاۋى الەمدىك اڭىزداردا ارحكا، ارگو، كوۆچەگ اتتى كەمەلەردىڭ اتىنا اينالعان بولسا كەرەك.  ەگيپەتتىك قاسيەتتى قارا بۇقانىڭ ماڭدايىنداعى دۇرىس ءۇش بۇرىشتى اقتاڭلاعىنان بىزدەر مىسىرلىقتاردىڭ دا ءتۇبىنىڭ ءۇشبۇرىشتى قاسيەتتى مەكەننەن شىققان اري-تۋراندىقتار ەكەندەرىن تۇسىنەمىز.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ قازاقتاردىڭ اتالارى ەمەس ەكەندەرىن ۇقتىڭىزدار دەيمىن. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.يرمۋحانوۆ تا ۇيسىندەردى قازاقتىڭ اتالارىنا جاتقىزۋدى ۇيسىنشىلدىكتەن بولعانىن ايتادى. وسى ماقالانىڭ اۆتورى ءوزىنىڭ جازعان كىتابىندە: «ۇيسىنشىلدىك دەگەنىمىز تورتەۋدى توبا، التاۋدى الا قىلادى» دەگەن ەدى. ويتكەنى، كەڭەس داۋىرىندە ءورشىپ تۇرعان ۇيسىنشىلدىككە قارسى باسقا تايپالاردىڭ وكىلدەرى رۋشىلدىقتى ۇستانعان. بۇل جاعداي ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ اراسىنا جىك سالىپ وتىرۋ ءۇشىن بىزدەردى وتارلاۋشىلارعا كەرەك بولدى.  ۇيسىنشىلدىك دەگەنىمىز – ۇلىقتىق  مانيا (مانيا ۆەليچيا). دەمەك، ۇيسىنشىلدىك دەگەنىمىز رۋشىلدىقتان دا سوراقى قۇبىلىس. سوندىقتان دا  دوكتور ب. يرمۋحانوۆ ءوزىنىڭ جازعان «ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەني كازاحسكوگو نارودا» اتتى كىتابىندە ۇيسىنشىلدىك جونىندە بىلاي دەگەن ەكەن: «تششەسلاۆنوە سترەملەنيە ك «ۋدرەۆلەنيۋ» وتەچەستۆەننوي يستوري موجەت پريۆەستي ك ۋتراتە ەە ناتسيونالنوي سۋتي، چتو ۋگروجاەت ساموي گوسۋدارستۆەننوي نەزاۆيسيموستي. پري ناليچي كوررۋمپيروۆاننىح چينوۆنيكوۆ، ۋگودليۆىح ي پروداجنىح ۋچەنىح، گوتوۆىح پودتۆەرديت ۆسە، چتو پوجەلايۋت ۆلاست پرەدەرجاششيە، تاكايا پەرسپەكتيۆا پرەدستاۆلياەتسيا نە تاكوي ۋج نەرەالنوي. سۆوەوبرازنىم ميفوم ياۆلياەتسيا ۋتۆەرجدەنيە نەكوتورىح يسسلەدوۆاتەلەي و موگۋششەستۆە ۋسۋن كاك گوسۋدارستۆا. ۋسۋن پراكتيچەسكي نيكوگدا نە پروۆوديل ساموستوياتەلنوي ۆنەشنەي پوليتيكي، بۋدۋچي ۆناچالە ۆاسسالوم دەرجاۆى حۋننۋ، ا ۆپوسلەدستۆي – پوداننىم كيتايسكوي ديناستي حان».

قازاقتىڭ اتالارى قاڭلى دەپ جاپون عالىمى سيراتوري ايتقان سياقتى، كۇللى قازاقتىڭ ءتۇبى قاڭلى-قىپشاق دەگەنىمىزدە كەيبىر شەجىرەسىماقتار قازىرگى قازاقتىڭ قۇرامىنداعى قاڭلى، قىپشاق تايپالارىن ويلاپ، رۋشىلدىق تانىتىپ ولاردان ات-توندارىن الا قاشادى. بۇل تايپالار بار بولعانى، ەرتەدەگى ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ اتاۋلارىن ساقتاپ قالعاندار عانا.  باسقالارى نەبىر جاعدايلارعا بايلانىستى، باسقا ەلدەردىڭ تىلدەرىندە، ءوز تىلدەرىندە قاڭلى-قىپشاقتان باسقا اتاۋعا يە بولعاندار.  ماسەلەن، فرانتسۋزدار گەرماندىقتاردىڭ فرانكو رۋىنىڭ اتىمەن اتالعان، الاي دا، ولار گەرماندىقتار ەمەس. وسى سياقتى ۇلى ءجۇز دە ءۇيسىن ەمەس. ۇلى ءجۇز دەگەنىمىز ۇلى قىپشاق، ورتا ءجۇز – ورتا قىپشاق، كىشى ءجۇز – كىشى قىپشاق. ال ەندى، ءجۇز دەگەنىمىز شەجىرە تۇرعىسىنان قاراعاندا ناداندار ايتقان ءجۇز جىگىت ەمەس، قىپشاقتاردىڭ ءۇش ءجۇزدى ايىر تاڭباسىنىڭ ءجۇزى بولماق.  ال ەندى، ورحون بىتىكتاستارىنداعى جازۋلاردان  بىزدەر عۇن-تۇرىكتىڭ، بۋمىن، ەستەمي، قۇتلىق، قاپاعان، كۇل-تەگىننىڭ ءتۇبىنىڭ قىپشاقتار ەمەس ەكەندەرىن تۇسىنەمىز. تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ باسشىلىعىندا، تاڭباسى ءۇشبۇرىش بولعان تونىكوك قانا قىپشاق ەدى.  بىتىكتاستارداعى جازۋلار مەن شەجىرەلىك دەرەكتەردەن بزىدەر     تۇرىكتەردىڭ اتادان قىتاي، انادان عانا قىپشاق ەكەندەرىن تۇسىنەمىز. ءيا، «جيەن ەل بولماس» دەپ اتام قازاق دۇرىس ايتقان. راشيد اد-دين ايتقانداي، بۇلار ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ ەل بولا المادى. كەيىن قىتايلار مەن ۇيعىرلار قىرعاندا كىرەرگە تەسىك تابا الماي ولار وزدەرىنىڭ «تات» دەگەن سوزىنەن اتتارىن وزگەرتىپ تاتار اتاندى.  شىڭعىس حان قىرعان تاتارلار وسىلار ەدى.  سوندىقتان دا، قازاقتىڭ ءتۇبىن ءۇيسىن، عۇن-تۇرىك دەگەندەرى ساياساتتان بولعان دەپ ايتا الامىز. ياعني، بىزدەردى ناقتى تەگىمىزدەن اداستىرۋ ماقساتىندا.

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz