يادرولىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن جاھاندىق بىرلىك قاجەتتىلىگى تۋرالى ۇنەمى ايتىلۋدا. ەلباسى جۋىردا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە دە بۇل ماسەلەگە باسا ءمان بەردى. كەڭەسكە توراعالىق ەتۋ، انتيادرولىق قوزعالىس، ادام قۇقىعى، ميگرانتتار ماسەلەسى، وزگە دە وزەكتى تاقىرىپتار تۋراسىندا عالىم، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى عازيزات يماقوۆامەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتى كەلگەن ەدى.

جۋىردا وتكەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن اق ءۇي باسشىسى دونالد ترامپتىڭ كەزدەسۋى اقش پەن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىققا جاڭا دەم بەردى. تاراپتار ورتاق ماسەلەلەردى « س5+1» ايماقتىق الاڭىندا بىرلەسىپ شەشۋگە ۋاعدالاستى. اڭگىمەمىزدى سول كەزدەسۋدەن باستاساق...

- ءيا، اقش-قا ورتا ازيادا دارەجەسى جوعارى تىرەك مەملەكەت قاجەت ەكەنى تۋرالى بۇل ەلدىڭ كوپتەگەن ستراتەگيالىق اشىق قۇجاتتارىندا جازىلعان. وسى تىرەكتى قازاقستاننان العىسى كەلەتىنى تۋرالى دا ساراپشىلار جان-جاقتى جازدى. بۇل ءبىرىنشى سەبەپ بولسا، ەكىنشى سەبەپ ەكسپو وتكىزۋىمىز، باسقا حالىقارالىق شارالارعا اتسالىسۋ بەلسەندىگىمىز وتە جوعارى. ۇشىنشىدەن جانە ەڭ باستىسى، ن.نازارباەۆتىڭ جەكە پرەزيدەنتتىك رەفورمالارى مەن قازاقستاننىڭ انتيادرولىق باستاماسى الەمدە قىزۋ تالقىلاندى. ال، قازاقستان باسقا ەلدەرمەن قاتىناستا ەشقاشان ساياسي مۇددەنى ءبىرىنشى قويمايتىنى، پراگماتيكالىق تۇرعىدان ەكونوميكالىق مۇددە باسىمدىقتا بولاتىنى تۋرالى تۇجىرىمدى ۇستانىپ كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا، شەكارالاس قحر، رف قارايلاماي، ءوز مۇددەسىمەن، الەمدى كونسترۋكتيۆتىك وزگەرتۋگە باعىتتايتىن تىڭ يدەيالارىمەن كەلگەن مەملەكەت، بۇل، ارينە، دەرجاۆالىق مارتەبەنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مويىندايتىن ەلگە ۇنايدى.

- قازاقستان بيلىگى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعالى بەرى  ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. الايدا، ادام قۇقىعى ماسەلەسىنە كەلگەندە حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى رەسمي استانانى ەلدە وزگە پىكىردەگىلەردى قۋدالاپ، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى شەكتەيتىنىن ايتىپ، سىنعا الادى.      

وتە وزەكتى سۇراق. قازىرگى كەزدە عالامادانۋ شارتتارىنىڭ اقپاراتتانۋ باعىتىنىڭ بارىنشا كەڭ تارالۋىمەن ءار مەمەلەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنا الەمدىك دارەجەدەگى باعا بەرۋ ورتالىقتارى ءوز قىزمەتتەرىن جانداندىرىپ، سالىستىرمالى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن تاراتۋدان ابىروي جيناپ وتىر. بىراق ءبىزدىڭ ەستە ۇستايتىن ماسەلە، رەيتينگ ورتالىقتارى تاراتاتىن سالىستىرمالى ساياسي باعا سول مەملەكەتىڭ ءابسوليۋتتى كورسەتكىشى ەمەس.

جوعارىدا سۇراقتى قويۋىما نەگىز بولىپ وتىرعان جاعدايدى تولىقتىرا كەتسەم. مىسالى، كونستيتۋتسيامىزدا ادام قۇقىقتارى ايقىن كورسەتىلگەن. ازاماتتاردىڭ جيىن وتكىزۋىنە، شەرۋگە قاتىسۋىنا وزگە دە بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرىلگەن. سوعان قاراماستان وسى قۇقىعىن يەلەنگەندەردى «الەۋمەتتىك ارازدىقتى قوزدىردى» دەپ سوتتاپ جاتقانى قالاي؟ 

قازىرگى كەزدە بيلىككە اشىق قارسى شىعىپ، ماجىلىستە جەر زاڭناماسىن باقىلاپ جۇرگەن م.تايجان، اپتا سايىن ءوز پىكىرىن اشىق ءبىلدىرىپ، بيلىكتى شەكسىز سىنايتىن د. اشيمباەۆ، ۇنەمى اشىق بىلدىرەتىن وزىندىك پىكىرى بيلىكتىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيتىن س.ايدوس بوستاندىقتا، ولاردى ەشكىم قۋدالاپ جاتقان جوق. سەبەبى ولار بەكىتىلگەن زاڭنامالىق نورمادان اسىپ، قۇقىق بۇزۋشىلىققا بارمايدى، الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەردە دە زاڭسىز ميتينگ، كوتەرىلىس، ت.س.س. شاقىراتىن «وپپوزيتسيا» وكىلدەرى مىندەتتى تۇردە زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى. ءبىزدىڭ مونيتورينگىمىز تۇرمەگە قامادى دەپ ەسەپتەيتىن «ساياسي تۇتقىنداردىڭ» شاراسىزدىق پەن زاڭعا جۇگىنۋدىڭ ارا جىگىن ەسەپتەي الماي قالعانىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ باسىم بولىگىندە ءوز مۇددەسىن زاڭ جۇزىندە سوت ارقىلى شەشۋگە قۇلىق جوق. وعان سەبەپ سوت جۇيەسىنىڭ بيۋروكراتيالىق باسىمدىقتارى دا بولۋى مۇمكىن. قازىر سوت جۇيەسىندە رەفورمالار جاسالىپ جاتىر، سول رەفورمالاردى ۇعىنىپ، اياعىنا دەيىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن قاداعالاپ، ءوز ءىسىن ەش بۇلىكسىز شەشۋگە ۇيرەنۋگە مىندەتتىمىز.

- وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە بوسقىندار جايىنا توقتالساق. ساراپشىلار 2100 جىلعا قاراي ەۋروپاعا اعىلاتىن ميگرانتتار سانى بىرنەشە ەسە ارتىپ، ءار جىل سايىن ءبىر ميلليون ادامعا جەتىپ وتىراتىنىن ايتادى. جالپى بوسقىن ماسەلەسىنىڭ ۇشىعۋىنا نە سەبەپ؟

- مۇندا دا نەگىزگى سەبەپ، الەمدەگى شيەلەنىستەردىڭ ادام ەگوتسەنتريزمىنىڭ اسقىنداۋىمەن بايلانىستى سوعىسقا اكەلىپ سوعۋىندا. ءبىزدىڭ عاسىرىمىز ادام ەگويستىك كوزقاراستارىن تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتەن جوعارى قوياتىن ساياسي مادەنيەتى تومەندەۋ ۋاقىت بولىپ تۇر. ەكىنشىدەن ادام وزىنە جاعىمدى ەلدى ىزدەيدى. ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان شەتەلدىك ماماندار مەن جۇمىسشىلار ەلدەگى تىنىشتىق پەن جەتىلگەن ەڭبەك قاتىناستارىن ايتىپ تۇراقتاپ قالعىسى كەلەدى.

- بوسقىندارعا قاتىستى سىرتقى ساياساتتىڭ مەحانيزيمدەرى، بۇل پروتسەستى رەتتەۋ جولدارى، ەرەجەلەرى، پوزيتسيالارى، تب. تۇسىنىكتى. الايدا، ونىڭ قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا قانداي اسەرى بولۋى مۇمكىن؟

- قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ، حالقى از. باستى قاۋپىمىز ەلىمىزدەگى باستى تۇرعىندار قىتايلىق «جيەندەرىمىز» بەن «اۋعاندىق قۇدالار» بولىپ كەتۋىندە. ال، ىشكى ساياساتتى ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن حالىقارالىق كوشى-قون ساياساتىمەن سايكەستەندىرۋگە مىندەتتىمىز. بۇل - باسقا دا حالىقارالىق، قازاقستان مۇشە بولىپ تابىلاتىن ۇيىمداردىڭ تالابى. سوندىقتان بىزدە ەشقانداي تاڭداۋ جوق، مۇنى ازاماتاتىق قوعام مەن وپپوزيتسيالىق بەلسەندىلەر قالىپتاستىراتىن ىشكى ۇستانىمدار رەتتەۋى ءتيىس.

- باتىس زەرتتەۋشىلەرى قازاقستان ەڭبەك ميگرانتتارى كوپ ون ەلگە كىرەتىنىن جازادى. ەڭبەك ميگرانتتارى تۋرالى ەل ىشىندەگى پىكىرلەر دە سان الۋان. بىرەۋلەر ولاردى قابىلداۋ كەرەك، ولار ەكونوميكامىزدىڭ وسۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسادى دەسە، ەندى بىرەۋلەر ءوز جۇمىسسىزدارىمىزدى قارىق قىلماي جاتىپ، شەتەل ازاماتتارىن نە قاجەتى بار دەسەدى. ارينە، جۇمىس بەرۋشىلەر ءۇشىن ارزان جۇمىس كۇشى. الايدا، ماسەلەنىڭ باسقا قىرلارى دا بار عوي...

- ماسەلەنىڭ باستى شەشىمى «وزىڭە ءوزىڭ بەرىك بول، قونىسىڭدى ۇرى تۇتپا» دەگەن» قازاقتىڭ ماقالىمەن قورىتىلادى. سەبەبى قازاقستان ءوز بەتىنشە ايدالادا وتىرعان جوق، ول الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەر قاتارىندا بولۋعا امبيتسيالى مەملەكەت. بۇل جولدا تىنىمسىز شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، ىسكە اسىرىلۋدا. قازاقستان الەۋمەتتىك ساياساتتى حالىقتىڭ باقىلاۋىنا ىنتالى: حالىقتىڭ تۇرمىسىن كوتەرۋدە، جاستاردىڭ شەتەلدە وقۋىنا، شەتەلدىك مەديتسيناعا جۇگىنۋگە مۇمكىندىك جاساۋعا جانە وزىنە ۇنايتىن ەلگە شىعىن تاجىريبە جيناقتاپ قايتۋعا،ت.س.س. مۇمكىندىكتەر ەل ازاماتتارىنا بىرجاقتى بەرىلمەيدى. مۇنداي قاجەتتىلىكتەر ەكى جاقتى نەمەسە كوپجاقتى كەلىسىمدەردە كورسەتىلەدى. قازىر ءبىزدىڭ ينۆەستورلارىمىز اسا ماڭىزدى اۋقىمدى ورىنداۋعا ءوز جۇمىسشىلارىمەن كەلۋدى ادەتكە اينالدىردى. سەبەبى، ولار ءوز تىلىندە نەمەسە اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى: وندىرىستە (قۇرىلىستا)  ولارعا وزدەرىن تەز تۇسىنەتىن جانە مۇلتىكسىز ورىندايتىن ماماندار قاجەت. ال، ەڭبەك شيەلەنىسى تۋرالى باعىتتا كورىپ جاتقانىمىز - ەتنوسارالىق سيپاتقا اينالعان تارتىستار. مۇنى شەشەتىن ءار ايماقتىڭ ەڭبەك تۋرالى باسقارماسى. بۇل باسقارما تەكسەرىپ، قاراپ، قانشا شەتەلدىك مامان دۇرىس، ورنىقتى، قانشاسىن جۇمىس بەرۋشى ارتىق كىرگىزدى. ءتىپتى قاجەت شەتەلدىك ماماندى ءوزى شاقىرىپ، بولاشاقتا ءوز ماماندارىن وقىتىپ، ۇيرەتىپ الۋعا مىندەتتى.

جالعاسى بار

Abai.kz