وسى بار عوي، اجەلەردىڭ - ءسوز اياعىندا، نە جايشىلىقتا «وۋپىفف...» دەپ كۇرسىنگەنى جانىما باتادى. بۇكىل ءومىربايانىنان سىر بەرەتىن دىبىس ءوزىم ءۇشىن. كوز جاسىمەن اقپاي، جوقتاۋمەن شىقپاي، جۇرەكتە ءبىرجولا بەكىنىپ العان شەردىڭ دىبىسى. ءجيى كۇرسىنسەڭ تام-تۇمداپ ازايا بەرەتىن شىعار ءسىرا.

«وۋپىفف...» دەيدى قازىنا اجە. جالعىز ۇلى اۋعاننان ورالماپتى.

«وۋپىفف...» دەيدى نەسىبەلى اجە. نەمەرەسى اسكەردە، تبيليسيدە. جاڭالىق تۇگىلى، فيلمنەن زارەسى ۇشادى. سول كەزدەرى، «جاريالىلىق» دەپ، يمەنە-يمەنە باستاعان («perestroika, glasnost, uskorenje!») جۋرناليستەردىڭ اقىرى تىعىنى اشىلىپ كەتتى ەمەس پە. كوگىلدىر جاشىكتەن قان شەلەكتەپ كەتتى. باسىندا تامشىلاپ تامعانىمەن، كەيىن اساۋ تولقىندارى كورەرمەندى تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە قارادى. سونداي شىنشىل باعدارلامالاردىڭ بىرىندە گۇرجىستانداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ كۇيبەڭىن كورسەتىپ جاتسا كەرەك. ءبىر ەسۋاس «اجە، اجە، تالعات مىنە، مىنا قالادا!» دەپتى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي. بوزوكپەگە اتىس-شابىس مارتەبە عوي، ەسالاڭ قايدان ءبىلسىن. تانكىلەر، شاشىلعان ولىكتەر. بەر جاقتاعى بىرەۋ ار جاققا لاعناتتى دا، وقتى دا بوراتىپ جاتىر. وسى جەردە نەسىبەلى اجەمىز سىلق ەتىپ قۇلاپتى. سودان بەرى قورقادى. تەلەۆيزوردىڭ دا، راديونىڭ دا، ماگنيتوفوننىڭ دا داۋىسىنان.

««وۋپىفف...» دەيدى زادا، قانىماي، تاربيە، ەسەنكۇل، بالاجان، ميۋا اجەلەر. وتىز ەكى، وتىز جەتى، وتىز توعىز، قىرىق ءبىر. دەرەگى جوق اتا، اكە، باۋىر. ماسكۇنەم «باي». چەرنوبىلدەن كەلەگە كەلمەي ورالعان ۇل. جاساۋى جەتىمدىكىندەي بولىپ كەتكەن قىز. اۋعانستان، تاجىكستان. جارار، بۇل نازىك جۇرەكتەردە دۇنيەدەگى ەسەك بىتكەننىڭ ارقاسىن اقجەم قىلاتىن ۋايىم-قايعى بارىنا سەنە سالىڭىز.

ساقىپ اجەم ەرەكشە بارىنەن. ەرەكشەلىگى سول: وقتىن-وقتىن كۇرسىنگەنىمەن، مەزەتتە شاتتانىپ كەتىپ، اۋەلەتىپ اندەتۋدى دە بىلەدى. اندەتكەندە، بۇل ءبىر، قىزىق اندەتۋ. ساقىپ اجەمنىڭ اندەرىنىڭ بارلىعىنىڭ سوزدەرى ... بىردەي!

«سالا بەرمە كوزىڭدى،
ءار جاقسىعا -
ءبارى جاقسى كورەدى،
العاشىندا...».

«قۇرالايدى» جازباي تانىپ قوپاڭداپ قالساڭىز، ەرتە قۋاندىڭىز. كەشكە ءدال وسى سوزدەردى «الما اعاشتىڭ گۇلىندەي-ايدىڭ» اۋەنىنە سالىپ ايتىپ جاتۋى مۇمكىن. استاپىراللا، وسى ولەڭنىڭ ءسوزى مە دەپ قالاسىڭ! سەنبەسەڭ، ەكىنشى شۋماعى باستالاتىن جەردەن ءوزىڭ ىڭىلداپ كورە عوي.

«سالا بەرمە كوزىڭدى،
ءار جاقسىعا -
ءبارى جاقسى كورەدى،
العاشىندا...
دەدىم-اي اۋ!

الما اعاشتىڭ گۇلىندەي-اي،
تەكەمەتتىڭ تۇرىندەي-اي!...».

ال بىردە مەن وسى سوزدەردى... «ۆەسنا نا زارەچنوي ۋليتسە» ءفيلمىنىڭ انىمەن ايتىپ جاتقانىن ەستىگەندە(!), شىدامادىم:

- اجە، ورىسشا ولەڭ عوي ول! مەن دە كوردىم ول كينونى! قازاقشا ۇرىپ جاتىرسىز عوي تىپتەن! حا-حا-حا-حا!

- كوتەك؟! كەت-ەي جەتپەگىر! - دەپ، اتاۋكەرەمدى لاقتىرىپ، قۋىپ شىقسىن. قاپ، باۋىرساق-كامپيتىمدى ايىرىپ جۇرگەن جاقسى اجەمدى رەنجىتىپ الدىم.

ساقىپ اجەمنىڭ اشۋى گازورامال كەپكەنشە عوي، شىركىن! كەشكە: «ءاي جەتپەگىر، ساماۋىر قاينات، شاي ىشەيىك» دەپ داۋىستاعانىنان
اشۋى تارقاعانىن ءتۇسىندىم. انەبىر، نابات دەگەنىمەن شاي ىشسەك ەكەن قازىر...

...- سەن بالا، - دەدى ساقىپ اجە كەسەسىن شايقاپ-شايقاپ قويىپ، - مەن سورلىنىڭ ولەڭ بىلمەيتىنىمدى جاقسى بايقادىڭ. سەن ايتقاسىن، ءوزىم دە بايقادىم. ويلانباپپىن دا. مىنا كەۋدە ءان سۇرايتىن قىز كەزىمىزدە بالا بولعان جوقپىز ءبىز... قادىر مىرزاليەۆ دەگەندى وقىدىڭدار ما مەكتەپتە؟

- ول كىم؟

- ءالى وقىماعان شىعارسىڭدار وندا. سول كىسىدە «كىرىس-شىعىس كىتابى الىپپە بوپ» دەگەن مىقتى ولەڭ بار. تاپ مىنا مەنىڭ ءومىرىم سول. بالا بولمادىق. بەل جازبادىق. پىشەننەن بالىققا، بالىقتان تەمىرجولعا، تەمىرجولدان پىشەنگە سۇيرەلەڭدەپ ءجۇرىپ، ءوتتى دە كەتتى بالالىق...

- اااا...

- اااا ساعان! يە شىراعىم. وندا كەيىن ۇيرەنبەدىڭ بە دەيسىڭ عوي سەن جاڭاعى، وزىڭشە؟ ابىسىن-اجىن، قۇربى-قۇرداس بار جاڭاعى دەپ؟

- جوق اجە، مەن جاي...

- دەيسىڭ، دەيسىڭ! انا ۇيىڭدەگى شەشەڭ دە دەيدى. پىش-پىشتىڭ بارلىعىن دا بىلەمىن!

- مەنىڭ مامام وسەك ايتپايدى!

- اح-حا-حا-حا، ءيا ايتپايدى ساعان! قاراعىم، ەسى دۇرىس قاتىن وسەك ايتادى! ودان شەشەڭ جامان بولمايدى. شىراق، وسەكتى دۇنيەدە ەكى ادام ايتپايدى: مەن، ويتكەنى ەسىم دۇرىس ەمەس; سوسىن اناۋ رىسكۇل اجەڭ ايتپايدى، مىلقاۋ بولعاسىن. وندا دا قولىن ەربەڭدەتىپ ءولىپ بارا جاتادى، اححاحاحاحا...

اڭگىمەنىڭ بالا ءۇشىن تومپاقتاۋ بوپ بارا جاتقانىن جونىممەن سەزدىم. سونى ويلاپ، تۇرەگەلە بەرسەم كەرەك، ساقىپ اجە:

- وتىر جانىڭنىڭ بارىندا! - دەپ زەكىسىن. ساكىگە قادالدىم دا قالدىم.

- ال ەندى مەنىڭ يستوريام ساعان. سەن مەنى وسىلاي ءيميىپ، مىجىرايىپ، اسپاننان سالبىراپ ءتۇسىپ قالدى دەيتىن شىعارسىڭ؟ ويباي، اكە-شەشەمنىڭ ءوزى بەتىمە ءتىفاي-ءتىفاي دەپ بارىپ قارايتىن سۇلۋ بولدىم عوي مەن. بويجەتكەن بولماي جاتىپ تەمىرجولعا قويدى پارتيا ما، باسقا بالە مە. سۆەتوفوردىڭ لامپىسىن جاعاتىن قىلىپ. ون شاقىرىم العا، ون شاقىرىم كەيىن - جۇمىس سول. بوران، قاسقىر، اياز، جاڭبىر - سىلتاۋ بولىپ قانا ەسەپتەلەتىن ۋاقىت ەدى. تۇسىمدە مەنىڭ كەسىرىمنەن اۋدارىلىپ-سوعىسىپ قالعان پويىزداردى كورىپ، شوشىپ وياناتىن شوشىمال جاعدايعا جەتتىم اقىرى.

ءبىر كۇنى گامايۋن دەگەن كەلدى باستىق بولىپ. قاراعانى جامان ايتەۋىر، ءىشىپ-جەپ قارايدى. ايتەۋىر نيەتى جاقسى ەمەس. تۇسىنەسىڭ عوي؟

ايەل مەن ەركەكتىڭ قاتىناسىنا ۇلاسىپ بارا جاتقان اڭگىمە ماعان ۇناماي تۇرعان جوق، ۇيالتىپ بارا جاتىر. ساقىپ اجە سەزىپ قويعانداي:

- قورىقپا، كەرەگىنەن ارتىعىن ايتپايمىن ءوزىم دە. سودان، ءبىر كۇنى ۇيگە كەلسەم، شەشەمنىڭ كوزى بۇلاۋ-بۇلاۋ. دومبىققان بەتىن ءتۇرتىپ قالسام جارىلايىن دەپ تۇر. اكەڭدى باستىعىڭ گامايۋن قاماتىپ تاستادى دەيدى. ارقالاعان قابىنان بيداي سىزدىقتاپ اعىپ تۇرىپتى. «مۇلىكتى قاساقانا ءبۇلدىرۋ». ستاتيا! بىراق ناس ايعىرىڭ اكەمدى جىبەرە الامىن دەپتى. ەگەر... مەنى ايەلدىككە بەرسە...

قاراشا ۇيدەگى الاي-دۇلەي كوڭىل-كۇيدى جان-تانىممەن سەزدىم. ساقىپ اجە دە كەسەسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، ويلانىپ كەتىپتى.

- نە كورمەدىم مەن، - دەدى ءبىر كەزدە وكسىگىن شايمەن جۇتىپ جىبەرىپ، - روسسياعا تارتتىق قوي... كۇنىم كۇن بولمادى. قالادان قالاعا سەكەكتەدىك تە جۇردىك. اۋزى اراقتان، ارقام تاياقتان بوسامادى. ون بەس جىل بويى ەلدەن ءبىر ءتۇيىر حابار العىزبادى. «سەكرەتنو!» ءبارى. سىعالاتىپ، اڭدىتىپ قوياتىن ادامى دا كوپ ەدى ءوزىنىڭ. اقىرى اكە-شەشەمنىڭ كوز جاسى جىبەرسىن بە، باۋىرى ءىرىپ-ءشىرىپ، قور بولىپ ءولدى. كوز الدىمدا. بايىڭ عوي، بىردەڭە دەسەڭشى دەيدى دوعدىر. انا بايعۇس تا قولىن سوزادى، تولەگەن مەن جىبەكتەي بوپ ءومىر سۇرگەندەي. ءوزىڭ ايت، مەن ولگەنىن كۇتىپ وتىرمىن دەدىم.

ەندى قارا، ەلىم دەپ جەتىپ كەلسەم، مەنى ءسوز بايلاسىپ، ءوزىم قاشىپ كەتكەندەي جاقتىرمادى اقىرى وسى جۇرت. اناۋ سەنىڭ اتاڭ دا سول جۇرتتىڭ ىشىندە. اندەتسەم سول - بالالىعىم قازىر عانا شىعىپ جاتىر. اسىر-سالىپ بيلەيتىن شاقتان جىلاپ ءوتىپپىن. كەيدە بار عوي - جاقسىلاپ ءبىر ءان سالىپ جىبەرىپ، بارلىعىنىڭ ەسەسىن ءبىر-اق قايتاراتىن سياقتانىپ كەتەم! نە؟ نە بولدى ساعان، ەي بالا؟

«تەمىرجول. رەسەي. قىرىقتاعى كىسى. اسكەري گارنيزوندار. زاۋىتتار. ءبىر ادامنىڭ باسىنا تىم كوپ ەمەس پە...». اڭگىمەدەن ماڭگىرىپ، دەل-قۇلى بوپ قالىپپىن.

- سەنبەي وتىرسىڭ با نە؟ ءما، قارا!

اجەم پاسپورتىن لاقتىرىپ جىبەردى. اقىرىن اشىپ قارادىم. «گامايۋن ساحيپ ياكۋبوۆنا»... ۋفف...

ەرلان وسپان

Facebook-تەگى پاراقشاسىنان