«جۇمباقتاستا» وتكەن جيىنعا ءبىز دە قاتىستىق. «ءبىزدى شاقىرعان جوق» دەپ رەنىش ايتۋ ويىمىزدا جوق. جەر مەن ەل تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا قانداي شاقىرۋ قاجەت؟!
ءبىر توپ جەلتوقساندىقتار دا جولعا شىعۋعا وقتالعان ەكەن، ساپارلاس بولدىق، جەر ءۇشىن كۇرەسەمىن دەپ، بيلىكتىڭ تابانىن توزدىرىپ، جول سومكە ارقالاۋدان جوتاسى جاۋىر بولعان باقىتقان باۋىرىمىز جەتتى، اۋىلدان. جيىن بولاتىن كۇنگە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ رىسبەك ءىنىمىز دە ۇلگەرىپ جەتتى.
جول بويى پىكىرلەسىپ، ويلارىمىز ءبىر جەردەن شىققاندىقتان جانە جەلتوقساندىقتارعا ءوز باسىم قۇرمەتپەن قارايتىندىقتان، ءوز پىكىرىمدى سولاردىڭ اتىنان بىلدىرۋگە رۇحساتتارىن الىپ، جازعانىمدى ۇسىنىپ وتىرمىن.
ەرتە كەلىپ، مۇحتار تايجانعا جولىعىپ، اينالدىرعان 3-4 ادامنىڭ ارقايسىسى 3(!) مينۋتتان ءسوز سۇرادىق، قوعامدىق تىڭداۋعا ەسىك اشىق ەكەنىن ناقتىلادىق. «بەلگىلەنگەن ادامدار سويلەپ بولعان سوڭ، ءسوز بەرەمىز» دەدى مۇحتار. كەلىستىك.
ءسوز بەرىلمەدى. ەڭ قۇرىعاندا، كەشىرىم سۇراپ: «ءسوز بەرۋگە ۇلگەرمەدىك، قاعاز جۇزىندە قالدىرىپ كەتىڭىزدەر» دەگەن دە يشارا بولمادى. مۇحتار تايجان دورەكى تۇردە زاڭ بۇزۋشىلىق جاسادى.
بۇل جەردە: پرەزيدەنتتىڭ «حالىق ءوز پىكىرىن ايتسىن»، «حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ كەرەك» دەگەن ەكى بىردەي تاپسىرماسى تاعى دا ورىندالماي، ايدالادا قالدى. ال ەڭ باستىسى حالىقتىڭ قۇقى اشىقتان-اشىق تاپتالدى! قۇقىعى تاپتالعان ازاماتتار تايجاننىڭ ۇستىنەن سوتقا شاعىمدانساق تا بولادى، بىراق نەگىزگى ماسەلە – جەردى قورعاپ قالۋ بولىپ تۇر.
حالىق ونسىز دا اشىنۋلى، اشۋلى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، مىناۋ اقپاراتتىق زاماندا حالىققا اقپاراتتىڭ دۇرىس جەتپەۋى. وسىنى ەسكەرىپ، حالىققا كەشىرىمدىلىكپەن قاراپ، قارسى پىكىرلەرگە شىدامدىلىق تانىتىلماسا، تىڭدالماسا، حالىق كوكەيىندەگى كوپ كۇدىككە جاۋاپ الا الماسا، ول نەسىنە اشىق ەسىك، قانداي قوعامدىق تالداۋ؟!
ۇيگە كەلگەن سوڭ دا، بەينەكورىنىستەردى قاراپ شىقتىق. مۇحتار تىرىسىپ-اق جاتىر، سويلەگەندەردى جەكەلەپ فب-عا سالىپتى. جيىندا وتىرعاننان گورى، فب-دان قاراعاندا بار ماسەلە بۇرىنعىدان دا ايقىندالا تۇسەدى ەكەن... قىسقا ايتقاندا، كوميسسيا جايىلىمدىق جەرلەردى كەڭەيتۋ، جەر تەلىمىن كونكۋرس ارقىلى بەرگەندە، بۇرىن بولماعان قوعامدىق كەڭەس قۇرىلاتىنى، 10 سوتىق جەر تەلىمدەرىن بەرۋ تۋرالى شەشىم شىعارىپتى.
جاقسى دۇنيە. بۇگىندە مالى كوبەيە باستاعان قازاققا جايىلىمنىڭ كەڭەيگەنى كەرەك. بۇل ءۇشىن، ارينە راحمەت.
قوعامدىق كەڭەس – كۇمان تۋعىزادى. بىزدەگى بيلىك جۇيەسى ۆەرتيكالدى بولعاندىقتان، قاراپايىم حالىققا مۇنان كەلەر پايدا از، مۇنى تالداپ ءتۇسىندىرۋ قاجەت ەمەس...
10 سوتىق جەرگە كەلسەك، سوناۋ 90-شى جىلدارى «ارقايسىلارىڭ 10 سوتىق جەرگە يە بولاسىڭدار» دەپ، كۇركەدەي ۇيلەرىن جەكەشەلەندىرىپ، جەكە مەنشىك يەسى اتانىپ، حالىق قۋانىشتان ەسى شىعىپ ءجۇرىپ، ميلليونداعان گەكتار جەردىڭ جالعا بەرىلىپ، ساتىلىپ كەتكەنىن بىلمەي قالعان!
زاڭگەر انتون فابرىي ايتقانداي قازىر جەر قاتىناستارى سالاسىندا ساياسي داعدارىس ورىن العان. ول: «اقپاندا قابىلدانعالى وتىرعان وزگەرىستەر بويىنشا، راس، مۇنان ءارى مەملەكەت شەتەلدىكتەرگە جەر ساتپايدى، جالعا دا بەرمەيدى. بىراق، جەكە تۇلعانىڭ شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋىنە، ساتۋىنا تىيىم سالاتىن باپ جوق. سوندا، موراتوري جاريالانىپ قويىپ، جەكە تۇلعالار ارقىلى جەر شەتەلدىكتەرگە جايلاپ ساتىلىپ كەتپەي مە؟» دەدى. جەرگە اشىق كاداستر بولماعاندىقتان، جەر تەلىمدەرىنە قاتىستى اقپارات «جابۋلى» تۇرعاندىقتان، حالىق تا وسىعان قاتتى الاڭداۋلى. جانە ا.ەگەۋباەۆ، ا.فابرىي، م. ءىلياسۇلى، ق.ومارۇلى ت.ب، قوعام بەلسەندىلەرى وتكەن جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا ا/ش مينيسترلىگىنە، ماجىلىسكە، پرەمەر-ءمينيستردىڭ اتىنا ۇندەۋ تاپسىرعان. جوعارىدا ايتىلعان جانە باسقا دا «لازەيكالاردى» ءبىرجولا جاۋىپ تاستاۋ، 2003 جىلدان بەرى جەرگە جەكەمەنشىك قۇقىن ەنگىزبەۋ تۋرالى ايتىلىپ كەلە جاتقانىن، وزدەرى وسى ۇستانىمدى قولدايتىندارىن جانە 92-ءشى باپتى (يگەرىلمەگەن جەرلەردى فەرمەرلەردەن قايتارىپ الۋ-اۆت.) مۇلدە الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەندەرىن جەتكىزدى. «سەبەبى، يگەرىلمەگەن جەردى كەز كەلگەن ادام ساتىپ الا الادى. وسىعان دەيىن ءتورت وتىرىسقا قاتىستىم، ۇنەمى وسىنى تالاپ ەتىپ كەلەمىز، بىراق بۇگىنگى بولاتىن وزگەرىستە مۇنداي باپ جوق» دەدى زاڭگەر. ال اشىق حاتقا ماردىمسىز جاۋاپ قايتارىلادى، 29 قاڭتار كۇنى پارلامەنت قابىلداۋىندا بولعان بەلسەندىلەر قاتتى ايتىس-تارتىسقا بارىپ، سوڭىندا پارلامەنت «ءبىز بۇل ماسەلەنى شەشە المايمىز، جۇمىس توبىنىڭ شەشىمى قانداي بولسا، سولاي شەشەمىز» دەگەن! «ءسويتىپ ولار حالىققا قىزمەت ەتۋدەن ەرىكتى تۇردە باس تارتتى» دەدى ا. فابرىي.
قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ پارلامەنتتەگى كەزدەسۋىنەن كەيىن بىرنەشە وتىرىس وتكىزىلسە دە، بۇلار شاقىرىلماعان، قاتىستىرىلماعان! ءتىپتى ولاردى ازسىنىپ: «5-6 ادام – حالىق ەمەسسىڭدەر» دەگەن.
دوس كوشىم ءوز كەزەگىندە: «2016 جىلى ءبىز كوشەگە نە ءۇشىن شىقتىق؟ نەسىنە ءموراتوريدىڭ ۋاقىتى بىتكەنىن كۇتىپ وتىرا بەرۋىمىز كەرەك، وزگەرىستەردى ەنگىزبەي؟ قۇدايعا شۇكىر، قازاقستاننىڭ كوشەلەرى بار، ميلليونداعان حالىق بار» دەگەن ەدى.
انتون فابرىي دا وسىنى ايتادى جانە ناقتى ىسپەن كورسەتەدى.
حالىق نارازى بولعان باپتى بۇگىن وزگەرتپەسەك، قاشان وزگەرتەمىز؟ سوندا موراتوري نە ءۇشىن جاريالاندى؟ نەگە ءبىر قايناۋى ىشىندە زاڭدى تەزدەتىپ قابىلداۋعا جانتالاسىپ قالدىق؟
ەڭ باستىسى بۇل جەردە حالىق ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋى ءتيىس: موراتوري – جەر تۋرالى زاڭنىڭ كەيبىر باپتارىنىڭ كۇشىنە تىيىم سالدى، ال سول باپتاردى وزگەرتۋگە تىيىم سالمايدى!
سوندا زاڭ كەدەرگى بولماسا، جەر كوميسسياسىنا نە نارسە كەدەرگى، موراتوري جاريالانعان باپتاردى وزگەرتۋگە كۇش سالۋعا؟
جەر ءۇشىن كەشە كوشەگە شىعىپ، سونىڭ ارقاسىندا كوميسسيا قۇرىپ (ەشكىم مۇنى ۇمىتپاۋى ءتيىس!) ارەكەت ەتۋ – سۋعا كەتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، اۋا جۇتىپ ۇلگەرىپ: نە العا مالتۋى، نە سۋ تۇبىنە كەتۋى سياقتى... ياعني، قازاق ۇلتىن ۇلت ەتىپ ۇيىستىراتىن دا، نە قۇردىمعا كەتىرەتىن دە، ءدال قازىر – جەر ماسەلەسى!
مۇنى قازىرگى جەر كوميسسياسى بىلمەي وتىرعان جوق، بىراق بۇلار دا جەرگە قاتىستى جوبانى سۇيرەتپەگە سالعاننان ارىگە باراتىنعا ۇقسامادى، قازىرگى قالپىمەن.
ءبىر كەزدە الاشورداشىلاردىڭ اۆتونوميا قۇرۋداعى ماقسات - تەك ساياسي بوستاندىق قانا ەمەس، ەڭ باستىسى ءوز جەرىندە ءجۇرىپ، مال جايىلىمى ءۇشىن ءوز جەرىن جالعا الۋ (!) دارەجەسىنە جەتكەن قازاقتىڭ جەرىن قايتارۋ، عاسىرلاپ وتارلانعان جەر ماسەلەسىن شەشۋ ەدى!
ولار ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ، بوداندىققا بەرىلىپ كەتكەن جەرلەردى قايتارۋمەن اينالىستى. تەلىم-تەلىم بولىپ كەتكەن قازاق جەرىن اۆتونومياعا جيناقتاۋ وڭاي بولمادى. بۇگىن دە قازاققا ءوز جەرىن ۇلت يگىلىگى ءۇشىن تۇگەندەۋگە تۋرا كەلىپ تۇر! (وكىنىشتىسى، اتا-بابادان قالعان جەر ءۇشىن شەتتەن كەلگەن جاۋ ەمەس، بيلىكپەن، ءوز شەنەۋنىكتەرىمىزبەن كۇرەسۋگە تۋرا كەلىپ تۇر!). بۇگىن قۋعىنداعى «الاش جولى»، «جەر تاعدىرى» الدىنا جەردى حالىققا قايتارۋ تاپسىرماسىن قويعانىن قوعام كورىپ وتىر: شەتەلدىك ينۆەستورلار مەن جەر الپاۋىتتارى يەمدەنىپ وتىرعان قازاق جەرى – حالىققا قايتارىلۋى ءتيىس. بۇل وڭاي بولماي تۇر. مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن پايدالانۋ قۇقىعىنىڭ تاريحىن كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.
...1990 جىل، 16 قاراشا. «جەر كودەكسى» بويىنشا، ا/ش تيەسىلى جەرلەر قر ازاماتتارى، شەتەل ازاماتتارىنا جانە زاڭدى تۇلعالارعا ۋاقىتشا پايدالانۋ قۇقىعىمەن 3-10 جىلعا جالعا الادى;
1995 جىلدان باستاپ، قر پرەزيدەنتىنىڭ زاڭدى كۇشى بار «جەر تۋرالى» جارلىعى بويىنشا، ا/ش جەرلەر قازاقستان ازاماتتارى مەن شەتەلدىكتەرگە ۋاقىتشا پايدالانۋ قۇقىعىمەن جالعا الۋ شارتتارى ارقىلى (3- 99 جىلعا دەيىن) بەرىلەتىن بولادى. شەتەلدىكتەرگە جەر پايدالانۋ قۇقىعىن بەرۋ كەلىسىمشارتقا سايكەس، مەملەكەتتىك زاتتاي گرانتتاردى قوسپاعاندا، جەر ۋچاسكەلەرى جالداۋ شارتى ارقىلى بەرىلەتىن بولادى;
2001 جىلدان باستاپ، «جەر تۋرالى» زاڭعا سايكەس ا/ش جەرلەر شەتەلدىكتەرگە جانە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا ۋاقىتشا پايدالانۋ قۇقىمەن، جالعا الۋ شارتتارى ارقىلى قايتا پايدالانۋعا بەرۋ قۇقىعىنسىز 10 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە بەرىلدى. قر جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارىنا 49 جىلعا دەيىن (5-49 ج.) بەرىلدى;
2003 جىل 22 قازاندا، ۇكىمەتتىڭ №1071 قاۋلىسىمەن شەتەل ازاماتتارىنىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامدار مەن شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ تاۋارلى ا/ش ءوندىرىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىندا بولۋى مۇمكىن ا/ش ماقساتتاعى جەرۋچاسكەنىڭ ءبىر اكىمشىلىك اۋدان (قالا) ىشىندەگى ماكسيمالدى كولەمى بەكىتىلگەن.
2011 جىلى «قر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە جەر قاتىناستارىن رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، شەتەلدىك ازاماتتار، ازاماتتىعى جوق ادامدار، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار، سونداي-اق جارعىلىق كاپيتالىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالار جەر ۋچاسكەلەرىن 50 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە جالعا الۋ قۇقىعىن يەلەنە الادى.
كورسەتىلگەن نورما 2015 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيىن قىزمەت ەتتى. «قر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قر-دا كاسىپكەرلىك قىزمەت ءۇشىن جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى 2014 جىل، 29 جەلتوقسانداعى قر زاڭىنا سايكەس شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار سونداي-اق، جارعىلىق كاپيتالداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالار ا/ش جەر ۋچاسكەلەرىن 25 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە (10 جىلدان 25 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى) جالعا الۋ قۇقىعىمەن يەلەنە الادى.
وسى سوڭعى زاڭدىلىقتا مىنانداي انىقتاما بەرىلگەن: «شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ مەرزىمى شەتەلدەردەن ينۆەستيتسيا تارتۋ ماقساتىندا 2014 جىلدىڭ 14 اقپانداعى پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋ اياسىندا ۇزارتىلدى».
سوندا، ءبىز شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋدى ءبىز 1990 جىلدان باستاپ كەتكەنبىز! ەندى «جەر-حالىقتىكى!» دەپ ۇرانداۋ از، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ناقتى ءىس كەرەك، تابانىنىڭ تاعاسى تايمايتىن زاڭگەرلەر كەرەك! «...قايتپاس قارا نار ەكەن، بۇيتكەن ءبىزدىڭ بۇل ىسكە!..» دەگەندەي بولىپ تۇر. بىراق جەر كوميسسياسىنىڭ بۇگىنگى بەتالىسى بىزگە باسقاشا كورىندى...
ونىڭ ۇستىنە، كوميسسيادا اشىق پىكىر ايتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ شەتتەتىلۋى، قۋدالانۋى، ۇسىنىستارىنىڭ قابىلدانباۋى، و باستا كوميسسيا قۇرامىندا بولعان ۇلتشىلداردىڭ (د.كوشىم، م. شاحانوۆ) ءوز ەركىنشە شەتتەۋى كىمدى دە بولسا ويلانتادى:دەمەك، ماسەلە ءبىز ويلاعاننان دا كۇردەلى بولىپ تۇر. «جەرىم» دەگەن ازاماتتاردىڭ الدى تۇرمەگە توعىتىلدى. بىراق، سولاردىڭ تالابىن قولدايتىن حالىق بار ەكەنىن تانىتۋ ءۇشىن وسى كوميسسيا قۇرىلدى ەمەس پە؟ الدە ءبىز قاتەلەسەمىز بە؟ الدە ءبىز شىنىمەن حالىق، ۇلت بولۋدان قالىپ بارامىز با؟ كەشە الاڭعا شىققان حالىقتىڭ ارقاسىندا بۇگىن استانا تورىندە وتىرىپ، القالى جيىندى باسقارعاندار سول حالىق تالابىندا ايتىلعان ماسەلەدەن نەگە اينالىپ وتكىسى كەلەدى؟
شىنىن ايتۋ كەرەك، بايانداماشىلار دا، ساراپشىلار دا، « پىكىر بىلدىرۋشىلەر» دە، ءبىر انتون فابرىيعا تاتىمادى!
زاڭگەر-ساراپشى ب.باقىتجان: «24-1, 37. 48. 97-باپتارعا تىيىم سالىنعان سوڭ، قازىرگى زاڭ جوباسىندا شەتەلدىك فاكتور جوق» دەدى. دەگەنمەن، قازاقستاندا ا/ش جەرلەرىن پايدالانۋ قۇقىعى 99%، ال جەكەمەنشىك قۇقىعى 1 % عانا ەكەنىن اتاپ ءوتتى. اففيلەندىرىلگەن تۇلعالار تۋرالى شولا ايتىپ: «ەگەر پايدالانۋ قۇقىعىنا شەكتى بولىك قويىلسا، زاڭ تەتىگى جۇمىس ىستەگەن بولار ەدى. بىزدە جالعا بەرىلەتىن جەرلەرگە شەكتى بولىك جوق» دەدى ءسال دە بولسا جەرگە قاتىستى ماسەلەنىڭ شەتىن اشىپ.ا.قۇسپانوۆ بولسا، اينالدىرىپ-اينالدىرىپ كەلىپ، كۇن تارتىبىندە بولماسا دا بولاشاقتا پوليگونعا جەر تەلىمدەرىن جالعا بەرمەۋ تۋرالى كوبىرەك سويلەپ، سوڭىندا ول دا ب.باقىتجان ايتقان ءتورت باپقا «سۇيەنە سالدى». كۇن تارتىبىندە جوق تاقىرىپتى قوزعاي تۇرىپ، ناقتى جەرگە قاتىستى ا.ەگەۋباەۆتىڭ شەتەلدىك كومپانيالار تۋرالى ايعاقتارىن: «ول بۇل جەردە كوتەرىلەتىن ماسەلە ەمەس، ونى پروكۋراتۋراعا تاپسىرۋ كەرەك، سولار اينالىساتىن ءىس» دەدى. «پارلامەنت – باقىلاۋشى ورگان ەمەس، زاڭسىزدىقتاردى باقىلامايدى» دەپ، ونسىز دا حالىق تالابىن تاباناستى ەتىپ وتىرعان پارلامەنتتى قورعاپ سويلەدى. «جاڭا جوبادا لاتيفۋنديستەرگە توقتاۋ سالاتىن تەتىك بار» دەدى ا. قۇسپانوۆ، بىراق ونىڭ قانداي باپ، قاي تەتىك ەكەنىن فابرىي سياقتى اشىپ ايتپادى. راس، ا.قۇسپانوۆتىڭ قازاقستان ءۇشىن قىتاي، رەسەي فاكتورى بار ەكەنىن ايتقانى ازاماتتىق بولدى. بۇل تۋرالى ر. سارسەنباي ايتقان ءسوز حالىقتىڭ كوڭىلىن ءدوپ باستى. شىنىن ايتۋ كەرەك، كەيبىر سوزدەرى قايتالاۋ بولسا دا، ر.سارسەنباي ويىن وتكىر ايتتى!
قىتاي قازىر جالعا الۋ (!) ارقىلى رەسەي، ۋكرايناڭىز نە، افريكا، لاتىن امەريكاسىنان جەر يەلەنىپ قالۋعا ۇمتىلىپ وتىر. اۆستراليا، ۆەتنام، فيليپپين ءوز جەرلەرىنەن ءبىرجولا ايرىلىپ قالۋ قاۋپىنەن قورقىپ، جەرىن قىتايعا جالعا بەرۋدەن باس تارتۋدا.
وسىنداي گەوساياسي جاعدايدا، ءبىزدىڭ كەز كەلگەن ىشكى زاڭىمىز، اسىرەسە جەر تۋرالى زاڭ مىعىم، بەكەم بولۋ كەرەك ەمەس پە؟!
ادامدار ا.قۇسپانوۆتىڭ «الماتى سياقتى قالالاردا باسپانا سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمدەرىن بەرىپ، بىرەۋ ەكى قاباتتى كوتتەدج سالسا، ەندى بىرەۋ بىلگەنىنشە ءۇي تۇرعىزىپ، ۇشىنشىلەرى باسپانا سالا الماي، قالانىڭ ساۋلەتتىك كورىنىسىن بۇزىپ جىبەرگەن، سوندىقتان جەر تەلىمدەرىن (10 سوتىق جەر-اۆت.) اۋىلدى جەرلەردەن بەرۋ كەرەك» دەگەنىن تۇسىنبەي قالدى. «اۋىلعا سەن سوڭعى رەت قاشان باردىڭ؟» دەگەن رەپليكالار بولدى. رەپليكا ورىندى: اۋىلدا جۇمىس ورنى از. ءتىپتى جوق تا! ادامدار سول الماتىدا يەسىز قالعان قوقىس ورىندارىن تازالاپ، باسپانا سالىپ الىپ جاتقانىن ول بىلەدى مە ەكەن؟ بۇگىندە 10 سوتىق جەر – حالىق ءۇشىن جاڭالىق ەمەس، ونىڭ جىرىن ءبىر بىلسە، حالىق قانا بىلەدى. كورشى-كولەڭ، الىس-جاقىن اعايىننىڭ «10 سوتىق» دەسە، «باسى سىرقىرايدى»... وزگە الەۋمەتتىك توپتى قايدام، ءوزىمنىڭ اينالامدا جۇرگەن جەلتوقساندىقتار اراسىندا زاڭدى تۇردە كەزەككە تۇرىپ، 10سوتىق جەر العانىن ەستىمەپپىن. ەستيتىنىمىز: «كەزەككە تۇرۋدىڭ ءوزى قيىن» نەمەسە «جەر جوق». مەن بىلەتىن ءبىر جەلتوقساندىقتىڭ 10 سوتىق ءۇشىن كەزەككە تۇرعانىنا بيىل 15 جىل بولىپتى!
ا. قۇسپانوۆتان بۇرىن شىعىپ سويلەگەن ا. ەگەۋباەۆ ناقتى مىسال، قۇجات نەگىزىندە «ءباتۋا» ارقىلى، ميلليونداعان ينۆەستيتسيالاردىڭ اۋقىمدى كولەمى وفشوردا ەكەنىن اشىپ ايتىپ: «مۇنان بىلاي ينۆەستيتسيا دەگەندى قويۋ كەرەك!» دەپ ءبىر-اق كەسكەن-ءدى. ا.قۇسپانوۆ بولسا، ءوز كەزەگىندە: «وسىنشا جەرىمىز بولا تۇرا، ينۆەستيتسيا تارتپاي قالاي وتىرامىز» دەدى.
(جالعاسى بار)
و باستا جەر كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىن بىزگە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كەتىپ قالعان دوس كوشىم دە قاتە بولماسا، بەسىنشى وتىرىستا: « جەردى نەگە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ كەرەك دەسەك، ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن دەيسىزدەر، ا/ش سالاسىنداعى وزىق تەحنولوگيانى الىپ كەلۋگە سىزدەرگە كىم تىيىم سالىپ جاتىر؟ بارىڭىزدار، ايلاپ جاتىپ كورىپ-ۇيرەنىڭىزدەر دە، ەلگە الىپ كەلىڭىزدەر. سولاي ىستەپ جۇرگەن ازاماتتار بار عوي، ارالارىڭىزدا» دەگەن بولاتىن.
(جالعاسى بار)

جالپى جەر كوميسسياسى ءا دەپ جۇمىس باستاعاندا، جاقسى-اق باستالىپ ەدى. دوس كوشىم: «كوميسسيا ا/ش جەرلەرىنە قاتىستى عانا جۇمىس ىستەي مە، بولماسا جەر سپەكتورىن تولىق قامتيدى ما؟» دەپ ساعىنتاەۆقا سۇراق قويىپ، كوميسسيانىڭ ءمان-ماقساتىن اجىراتىپ، م.تايجان اشىق كاداستردى باتىل تالاپ ەتىپ، كوميسسيادا ا/ش سالاسىنداعى ءىرى كومپانيا يەلەرى عانا ەمەس، ورتا جانە شاعىن ا/ش كاسىپكەرلەرىنىڭ دە پىكىرلەرى قامتىلۋى ءتيىس» دەپ ادامشىلىق كورسەتىپ، حالىققا ءبىر تابان جاقىن ەكەنىن تانىتىپ باققان. كەيىن اشىق كاداستر تۋرالى اۋىز اشپايتىن، ال ورتا، شاعىن شارۋاشىلىق يەلەرىنە باسقا ەمەس، ءوزى ءسوز بەرمەيتىن دارەجەگە جەتتى...
وسى ا. ەگەۋباەۆ تا، م. تايجان دا – جەرگە قاتىستى ەل ارالادى. بىراق نەگە ەكەۋى ەكى ءتۇرلى مەملەكەتتى ارالاعانداي نەمەسە ءبىرى ايدان، ەكىنشىسى مارستان تۇسكەندەي سويلەيدى؟ ولار ايتقان ۇسىنىستار مەن پىكىرلەر، ايعاقتاردىڭ اراسى نەگە جەر مەن كوكتەي؟ ا.ەگەۋباەۆ، م. ءىلياسۇلى، ق،ومار، ا. فابرىي ت.ب. ۇسىنعان 13 ۇسىنىستىڭ ەڭ بولماعاندا نەگە بىرەۋى (؟!) جوباعا ەنبەيدى؟ كوميسسيا نەگە ءبىر جاقتى شەشىم قابىلدايدى؟ وسىدان كەيىن، بيلىككە، ۇكىمەتكە، قازىرگى كوميسسياعا سەنۋگە بولا ما؟ دوس كوشىم دۇرىس ايتتى: «حالىقتا بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىك باسىم». تايجان ءبىر قاۋىم ەلگە «ءسوز بەرەمىز» دەگەن ازاماتتىق سوزىنەن تايىپ كەتىپ، بۇل سەنىمسىزدىكتى كۇشەيتە ءتۇستى. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، 1990 جىلدان باستاپ شەتەلدىكتەرگە جەر تەلىمدەرىن جالعا بەرىپ كەلگەنىمىزدەن حالىقتىڭ باسىم بولىگى حابارسىز. قر «جەر تۋرالى» كودەكسكە 2003, 2008, 2011, 2014 جىلدارى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. حالىق وسى وزگەرىستەردى تالقىلاۋعا قاتىستىرىلدى ما؟ جوق! دەمەك، ەندى بۇگىن حالىق موراتوريگە سەنىمسىزدىكپەن قاراسا، وعان نەگىز بار .
«حالىق: «موراتوري مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتىلماي ما؟» دەيدى. ءسىز ايتىڭىزشى، بيلىكتىڭ ويىندا ءموراتوريدى مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋ بار ما؟» دەگەن سۇراقتى تايجان ا/ش ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ە. نىسانباەۆقا قويدى. ول: «پرەزيدەنتتىڭ شەشىمىن ەشكىم وزگەرتە المايدى» دەدى. ال ەگەر پرەزيدەنت موراتوريگە قاتىستى شەشىمىن كۇرت وزگەرتەر بولسا، ونى دا ەشكىم وزگەرتە المايتىنى انىق.
موراتوري دەگەنىمىز نە؟
ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتە: «موراتوري» – باياۋلاتۋ، ۋاقىت سوزۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ازاماتتىق قۇقىق تۇرعىسىنان قاراستىرعاندا، ۇكىمەت ءوزى بەلگىلەگەن مىندەتتىڭ ورىندالۋىن بەلگىلى نەمەسە بەلگىسىز مەرزىمگە كەيىنگە ىسىرادى...
ياعني، موراتوري – ۋاقىتشا نارسە. ول قانشا جەردەن زاڭدى بولسا دا، جەر ماسەلەسىن اتا زاڭ، «جەر كودەكسى» عانا شەشەدى. ءموراتوريدىڭ بەلگىلى ۋاقىتى بولۋى دا، بولماۋى دا مۇمكىن ەكەن. سوندىقتان، جەرگە قاتىستى موراتورييگە وسى تۇرعىدان دا حالىقتىڭ ساقتىقپەن ءارى سەنىمسىز قاراۋى وتە ورىندى.
ءباسپاسوزدىڭ ءبىر وكىلى: «ايدىن، سەنىڭ 13 ۇسىنىسىڭنىڭ ءبىرىن دە تۇسىنبەدىم» دەپ تۋلادى. «ول ەرتەڭ حالىققا اسا قاجەت تولىققاندى اقپارات بەرە الادى ما، حالىقتى اداستىرماي» دەگەن ويدا قالدىق.
اشىق پىكىر ايتاتىن ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرامىز دەيمىز. مۇحتاردىڭ ادامداردى، ونىڭ ىشىندە جەلتوقساندىقتاردى سوزدەن قاققانى - قوعامدا ونسىز دا تاپشى ءسوز بوستاندىعىنا، دەموكراتيالىلىققا جاسالعان قاستاندىق، سوعان اشىقتان-اشىق قويىلعان توسقاۋىل! كوميسسيا – جەرگە قاتىستى تولىق اقپارات جيناپ، حالىقتىڭ پىكىرىن تىڭداۋى ءتيىس ەدى. حالىقتى تىڭداۋعا قاۋقارى جەتپەگەن كوميسسيا سول حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن ارتتىرا تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟ جانە استىن سىزىپ ايتاتىن تاعى ءبىر ماسەلە، جەر ماسەلەسى - اكەنىڭ بەدەلىن پايدالانىپ نەمەسە وزگەلەردىڭ اتاق-بەدەلىن العا سالىپ، سوزدەن جالتارىپ كەتىپ نەمەسە قانداي دا ءبىر ساياسي ويىنعا اينالدىرىپ شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. بىرەۋلەر: «زاڭعا قاجەتتىلىك دەگەن بولادى، قاجەتتىلىك ساياساتقا تىرەلەدى» دەگەن پىكىر ايتىپ جاتتى. حالىق ءۇشىن بۇگىنگى قاجەتتىلىك، ول – جەر. بۇل جەردە كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىستارىنىڭ بىرىندە دوس كوشىمنىڭ: «بىزدە قالىپتاسىپ قالعان ءبىر قىزىق ستەرەوتيپ بار. ءبىر نارسە بولسا: «ۇكىمەت ايتتى» دەيمىز. دامىعان ەلدەردە حالىق ايتادى، ۇكىمەت ورىندايدى» دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى...
ءبىزدى قوسپاعاندا، وزگە قوعامدىق بەلسەندىلەرگە زاڭ جوباسىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر جيىن الدىندا عانا تابىستالعانى (سوندا بۇل قانداي تالقىلاۋ؟) بايقالدى. راس، جوبامەن تانىسىپ ۇلگەرمەگەنىن اشىق ايتقان ازاماتتار دا بولدى، راحمەت ولارعا!
قالاي بولعاندا دا، مۇحتار «قازىرگى جاسالعان زاڭ جوباسىن قولدايسىز با؟»، «موراتوريدان كەيىن (؟!) جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋدى، ساتۋدى قولدايسىزدار ما، جوق پا؟» دەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ الىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتكەن سوڭ، تابانىن جالتىراتتى.
جاسىراتىنى جوق، «ۇياتتارىڭ قايدا؟» دەپ داۋىس كوتەرۋگە تۋرا كەلدى.
الماتىعا قايتار جول بويى ەشكىمنىڭ سوزگە زاۋقى بولمادى. بىراق جەر كوميسسياسىنا قاتىستى سۇراقتار كوبەيە ءتۇستى.
و باستا كوميسسيا قۇرامىندا بولعان (د.كوشىم، م. شاحانوۆ، م. ت.ب.) ءبىراز ازاماتتار كەيىننەن ارالاسپاي قالدى. نەگە؟ ال ايماقتاردان كەلگەن شارۋا ادامدارىنىڭ دەنى، بۇل كوميسسيا تەك اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى جەر ماسەلەسىن قارادى ما، بولماسا جەردىڭ بار سپەكتورىن قاراستىرىپ، وزگەرىستەر ەنگىزدى مە، تۇسىنبەي كەتتى...
تاعى ءبىر مازالاعان وي – ءدال قازىر جەر ماسەلەسىن ۋشىقتىرىپ، وعان قاتىستى جيىندى داۋ-دامايعا اينالدىرۋعا حالىق مۇددەلى مە؟ ارينە، جوق. وسى رەتتە، بارلىق بيلىك تارماقتارى دا حالىققا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتەتىن ۋاقىت بولدى. حالىق بۇگىن جەرگە قاتىستى ويىن جەتكىزۋگە، ۇسىنىستارىن ايتۋعا مۇددەلى جانە جەر-جەردەن سول ءۇشىن جينالدى. ءالى دە جينالادى. دەمەك قوعام ەۆوليۋتسيالىق دامۋدى باستان كەشىرۋگە ءپىسىپ جەتىلە باستادى دەگەن ءسوز. ءدال قازىرگى جاعدايدا جەر ماسەلەسىن تەك حالىق شەشەدى. ونىڭ ۋاقىتى كەلدى. ال ەۆوليۋتسيالىق جولمەن شەشىلمەگەن ماسەلەنىڭ «كوشەگە شىعىپ كەتۋى» قيىن ەمەس، بۇل قوعام دامۋىنىڭ ءوز زاڭدىلىعى... بۇل قوقان-لوقى ەمەس، بۇل حالىقتىڭ وبالىنا قالماۋدى بيلىكتىڭ، كوميسسيانىڭ ەسىنە سالۋ...
جيىندا ءوز باسىم جەر ينسپەكتسياسىنا، جەر قورىنا قاتىستى سۇراق قويعىم كەلگەن بولاتىن. جەر قورى تۇگەندەلدى مە؟ الدە تۇگەندەمەي جاتىپ، وزگەرىستەر ەنگىزىپ جاتىرمىز با؟ 2016 جىلدىڭ تامىز ايىندا، كوميسسيا توراعاسى بولعان ا.مىرزاحمەتوۆ پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا: «جەر قورىن قۇرۋ كەرەك، وعان كەمىندە ەكى جىل ۋاقىت كەرەك» دەگەن بولاتىن. ال ەندى سول سوزدەن كەيىن 1,5 جىل بولار-بولماستان، وزگەرىستەر ەنگىزۋ باستالىپ كەتتى. نەگە؟ جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ورتا شارۋا فەرمەرلەردىڭ جەرىن «يگەرىلمەي جاتىر» دەپ مەملەكەتكە قايتارعاندا، لاتيفۋنديستەردەن قايتارىلدى ما، بىلگىمىز كەلگەن. كەيبىر سۇراققا جيىن بارىسىندا جاۋاپ الدىق: ا/ش مينيسترلىگىنىڭ وكىلى 50-دەن اسا اۋداننىڭ جوعالىپ كەتكەن (!) شەكاراسىن انىقتاپ جاتقاندارىن ايتتى. بۇل ارينە، جامان ەمەس. ال لاتيفۋنديستەرگە قاتىستى سۇراقتىڭ جاۋابىن بۇكىل جيىن بارىسى ايقىنداپ بەردى دەسە دە بولادى...
الاشورداشىلار كەزىندە: «الاش اۆتونومياسىنىڭ جەرى، ۇستىندەگى تۇگى، سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى (ياعني حالىقتىكى-اۆت.) بولىپ تابىلادى» دەدى.
اۆتونوميا قۇرۋداعى ماقسات - تەك ساياسي بوستاندىق قانا ەمەس، ەڭ باستىسى جەر ماسەلەسىن شەشۋ ەدى!
الاشورداشىلار ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ، ءوز جەرىندە مال جايىلىمى ءۇشىن جەردى جالعا الاتىن (!) جاعدايعا جەتكەن، تۇتاس وتارلانىپ كەتكەن قازاق جەرىن قايتارۋمەن اينالىستى. تەلىم-تەلىم بولىپ كەتكەن قازاق جەرىن اۆتونومياعا جيناقتاۋ وڭاي بولمادى. بۇگىن دە قازاققا ءوز جەرىن ۇلت يگىلىگى ءۇشىن تۇگەندەۋگە تۋرا كەلىپ تۇر! قۋعىندالۋعا تۇسكەن «الاش جولى»، «جەر تاعدىرىنىڭ» الدارىنا وسى – حالىققا ءوز جەرىن قايتارۋ تۋرالى تاپسىرما قويعانىن بۇكىل قوعام كورىپ وتىر. وكىنىشتىسى، بۇگىن اتا-بابادان قالعان جەرىمىز ءۇشىن سىرتقى جاۋ ەمەس، ءوزىمىزدىڭ بيلىكپەن، شەنەۋنىكتەرمەن كۇرەسۋگە تۋرا كەلىپ تۇر!
قازاق جەرى قاشانعا دەيىن بولىسكە تۇسە بەرەدى؟
پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتى ۇزدىكسىز جالعاستى: رەسەي يمپەرياسى 1917 جىلى الاش اۆتونومياسى جاريالانعاندا قۇرامىندا بولعان التاي ولكەسىن 1920 جىلى قازاسسر- ءدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ تاستادى. كەڭەستىك وتارلاۋشىلار 1924 جىلى ورىنبور ولكەسىن، 1929 جىلى قاراقالپاق رەسپۋبليكاسىن قازاقيادان ءبولىپ الىپ، العاشقىسىن رەسەيگە، سوڭعىسىن وزبەكستانعا قوسىپ بەردى. 1955 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا ن.حرۋششەۆ قول قويعان سوكپ وك پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن بوستاندىق جانە ءمىرزاشول اۋداندارى وزبەكستانعا ءوتتى. 1965 جىلى تاعى دا قوستاناي وبلىسىنىڭ 1833 گەك¬تار اسا شۇرايلى جەرىن رسفسر-ءدىڭ چەليابى وب¬لىسىنا قوستى. كەشىكپەي ماڭعىستاۋ تۇبەگىن تۇركىمەنستانعا قوسۋ جوسپارلاندى. بىراق، بۇل حرۋششەۆتىڭ تاقتان ءتۇسىپ قالۋىنا بايلانىستى ىسكە اسپادى.
جەردى بيلەۋ قۇزىرەتى ماسكەۋدە بولعاندىقتان، سەمەي پوليگونىن اشۋعا ەشكىم قارسى كەلە المادى. ونىڭ زاردابىن قازاق حالقى ءالى كورىپ كەلەدى.
مۇنىڭ ءبارى ازداي، كەڭەس كەزىندە دە قازاق جەرىن جىرىمداۋدىڭ سان ءتۇرلى ايلا-ءتاسىلىن جاساۋ ناتيجەسىندە، شەشىلمەي قالىپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا مۇرا بوپ جەتكەن شەكارالىق ايماقتارداعى جەر داۋىنىڭ اسەرى تاعى بولدى: ەگەمەن ەل بولا تۇرا (!) ءبىرشاما تەرريتوريادان تاعى دا ايىرىلدىق. اتاپ ايتقاندا، 1994 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قىتايعا اۋماعى 946 شارشى شاقىرىمدىق جەردى بەرە سالدىق. 1997 جىلى تاعى دا (الماتى جانە شىعىس قازاقستان وب¬لىستارىنان) شامامەن 530 شارشى شاقىرىم تەرريتوريا قىتايعا ءوتتى. 2002 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارىاعاش اۋدانى جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن، تۇركىستان اۋىلىن قوسىپ، وزبەكستانعا بەردىك. سوڭعى كەزدەرى قىرعىز اعايىندار دا ەبىن تاۋىپ، شەكارا باعاناسىن قارىستاپ بولسا دا جىلجىتىپ قويعىسى كەلەدى... عاسىرلاپ بوداندىقتا بولعانىمىز ازداي، جەردى ءوز قولىمىزبەن تاراتۋدامىز!
ءيا، نارىق ەكەنىن حالىق تا تۇسىنەدى. ال جەر يگەرىلمەي جاتسا، ول حالىقتىڭ عانا كىناسى ەمەس. ەكىنشى جاعىنان يگەرىلمەي جاتقان جەر – كەلەشەك ۇرپاقتىڭ نەسىبەسى دەپ قاراۋعا بولماي ما؟
ونسىز دا، قازاقستان جەرىنىڭ جارتىسىنان استامى – مەكەن ەتۋگە جارامسىز، قۇمدى جانە سازدى القاپتى، جارتىلاي شولەيت جانە ءشولدى اۋداندار. ونىڭ ەڭ ۇلكەن بولىگى قىزىلقۇم، مويىنقۇم، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى نارىن قۇمى...ءسويتىپ، قانشا جەردەن ۇلان-بايتاق بولسا دا، ادامنىڭ تۇرۋىنا قولايلىسى – 30% قۇرايدى. 44% ءشول، 14% شولەيت، وزگەلەرى تاۋ مەن ورمان، دالا، پوليگون...
بۇگىن اسا داۋلى بولىپ تۇرعان نارسە – اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى جەرلەردىڭ تاعدىرى. قازىر وزگەگە جەردى جالعا بەرۋدەن قازاقتىڭ جۇرەگى شايلىعىپ قالعانى راس، 2003 جىلى «جەر كودەكسىن» قابىلداعاندا پرەمەر-مينيستر ي. تاسماعامبەتوۆتەن باستاپ، ءبارى: «جەردى جالعا بەرسەك، بيۋدجەتكە اقشا تۇسەدى، بايمىز» دەگەن... كانە؟! جەردى جالعا بەرگەننەن تۇسكەن پايدانى كىم ەسەپتەپ بەردى؟ سول كەزدە عالىمجان جاقيانوۆ جەردى وزىمىزدە دە جالعا بەرۋگە بولمايتىنىن ايتىپ: «جەردىڭ استى-ءۇستىن تولىق زەرتتەمەي تۇرىپ، جەردى ەشكىمگە جالعا بەرۋگە بولمايدى» دەگەن بولاتىن. مۇندا ۇلكەن ساياسات، ۇلكەن استار، حالىقتىڭ قامىن ويلاۋ جاتقانى انىق! ەگەر ءبىز كەز كەلگەن ماسەلەنى حالىقتىق، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قاراستىرا الساق، شەشىلمەيتىن نارسە بولمايدى! مۇنان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن پارلامەنت كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەپ، 60-تان اسا زاڭ جوباسىن جاساپ، قابىلداپ جىبەرگەندە دە «ءماۋ» دەگەن جوقپىز. ەڭ بولماعاندا وسى «جەر كودەكسى» زاڭىن حالىقتىق زاڭ ەتۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك! ويتكەنى ۇلتتىڭ جەر ارقىلى ىدىراپ، جوق بولۋ قاۋپىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ادامزات تاريحىندا مۇنداي جايتتار بولعان.
بۇگىندە قازاقستانداعى كوزى اشىق كەز كەلگەن كاسىپكەر ازامات نارىق كەزىندە جەردى جالعا بەرۋ دە – مەنشىكتىڭ ءبىر تۇرىنە جاتاتىنىن بىلەدى. سوناۋ كونە ريم زاڭگەرلەرىنىڭ ءوزى جالعا بەرۋ – مەنشىك تۇرىنە جاتاتىنىن جانە ونىڭ ەكى بەلگىسى بولاتىنىن انىقتاعان. ءبىرىنشىسى – جەردى پايدالانۋ ءۇشىن جالعا الۋعا نيەت ەتەتىندەر، ەكىنشىسى - تۇپكى ويى ۇستەمدىك ەتۋدى ماقسات ەتەتىن جەر جالداۋشىلار... جانە جەرگە مەنشىك قۇقىعىن زەرتتەۋشىلەر، ءتىپتى ءبىر كەزدەگى ريمدىكتەر دە مەنشىك پەن جالعا بەرۋدىڭ اراجىگىن ايقىنداي الماعان. تەك سيپاتى بار: مەنشىك يەسى جەر تەلىمىن ۇزاق ۋاقىت، ال جالعا الۋشى قىسقا مەرزىمگە پايدالانادى، بىراق جەرگە مەنشىك ۇعىمىن العاش دۇنيەگە اكەلىپ، قالىپتاستىرعان ريمدىكتەردىڭ ءوزى: «مەنشىك پەن جالعا الۋدىڭ اراسىندا قۇردىم بار...» دەگەن.
الماتى وبلىسى بويىنشا جەر كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىندا دوس كوشىم: «مەنشىك پەن جالعا الۋدىڭ اراسىنداي نەندەي ايىرماشىلىق بار؟» دەپ وسى سۇراقتى بىرنەشە مارتە قويعاندا، جاۋاپ بەرگەن ەشكىم بولماعانى تاعى دا ەسكە ءتۇسىپ وتىر...
ال سوندا انە-مىنە كەلەيىن دەپ جاتقان ەلۋدەن استام قىتاي زاۋىتتارىنىڭ كوزدەگەنى ءونىم شىعارىپ، ءبىزدى جارىلقاۋ بولماسا كەرەك دەپ كۇدىكتەنۋگە نەگىز بار ما، جوق پا؟ ەلۋ زاۋىت كەلگەن كۇندە، قانشا جەردى يەمدەنبەكشى؟ ەرتەڭگى كۇنى زاۋىتتىڭ يەسى – جەردىڭ دە يەسى بولىپ شىعادى ەمەس پە؟ كەشەگى جيىندا ا.ەگەۋباەۆ بىرقاتار جەرلەردە 4 مىڭنان استام جەكە كاسىپكەرلىك پەن جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەردىڭ ورنالاسىپ العانىن، يەلەرى شەتەلدىكتەر (يراندىقتار، قىتايلىقتار) ەكەنىن جاريا ەتتى. ەگەر، بۇگىندە قوعام بىلەتىن «ءباتۋا» سەرىكتەستىگى 91 مىڭ گەكتار جەردى يەلەنىپ كەلسە، 4 مىڭنان استام كاسىپكەرلىكتەر قانشا جەردى يەلەنىپ وتىر؟سوندىقتان، ءبىرىنشى كەزەكتە حاىقتى جۇمىلدىرىپ، جەردى ينسپەكتسيالاۋدى قولعا الۋ كەرەك. بولماسا زاتى جوق دۇنيەنىڭ اتىن شۋلاتقان بولىپ شىعامىز.
قىتايعا جەكە توقتالساق، ولاردىڭ زاۋىتتارىن ەنگىزۋگە كەلگەندە، قوعامنىڭ كوپ بولىگى قارسى. ءبىر عانا مىسال، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م. سۇلەيمەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، قىتايلىقتاردىڭ جەردى اياۋسىز پايدالاناتىنى ء(بىر كەزدە قازاقتىڭ ورمان-توعايلارىن شاۋىپ تاستاعان كازاكتار، بۇگىندە بايقوڭىردى جالعا الىپ، قازاق جەرىن ۋلاندىرعان رەسەيلىكتەر سياقتى!) ءبىزدى الاڭداتۋى ءتيىس. ال ەكونوميست م. سەيسەمباەۆ ءوز پاراقشاسىندا: «... جەمقورلىق دەڭگەيى جوعارى، حالقى از، جۇزەگە اسپايتىن زاڭدار، تاۋەلدى سوتتار، ءالسىز ەكونوميكا جانە مىقتى اگرەسسيۆتى كورشىلەستەرى بار مەملەكەتتە – جەر – بۇل ەكونوميكالىق اكتيۆ ەمەس، كەرىسىنشە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلە…»،- دەپ جازادى. ءادىل ايتىلعان ءسوز. سەبەبى، دامىعان، زاڭدارى ورىندالاتىن (!) مەملەكەتتەردە – قۇنىن تولەپ جەردى جالعا الۋ - قاراپايىم بيزنەستىڭ ءتۇرى. جەر يەسى ونى فەرمەرلىككە پايدالانادى، جالعا بەرەدى نە ساتادى. مەملەكەت بيۋدجەتىنە سالىق ءتۇسىپ تۇرادى. دانيادا، يرلانديادا جانە ۇلىبريتانيا سەكىلدى ەلدەردە 70%-دان استام كاسىپكەرلەر جەرگە يە.
مۇحتار تايجان باستاعان جيىن: «جەر شەتەلدىكتەرگە جالعا دا بەرىلمەيدى، ساتىلمايدى دا، ءبىتتى!» دەدى. ال بىراق، مىنا تۇرعان ۋكراينادا دا جەر ساتىلمايدى. ولارداعى «جەر كودەكسىنىڭ» 22 بابىنىڭ 5-پۋنكتىنە ساي، اۋىلشارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەرلەر شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار مەن شەتەل مەملەكەتتەرىنە جەكە مەنشىككە ساتىلمايدى. دەگەنمەن، ۋكراينانىڭ جەر نارىعىندا شەتەلدىك كورپوراتسيالار بەلسەندىلىگى (قازاقستانداعى سياقتى) جوعارى. مىسالعا، Monsant, Bayer, نيبۋلون، كەرنەلل، لۋي درەيفۋس ۋكراينا، رايز جانە ت.ب. بۇل اتالعان شەتەلدىك كومپانيالار ۋكراينا جەرىندە سالالىق (دوچەرنىە) كومپانيالاردى تىركەۋ ارقىلى، وتاندىق كاپيتال ارقىلى اكتسيالاندىرىلعان (پۋتەم اكتسيونيروۆانيا س وتەچەستۆەننىم كاپيتالوم). قاراپ وتىرساڭىزدار، بۇل ءتىپتى، شەتەلدىكتەرگە جەردى ساتپاۋ جونىندە زاڭ بولا تۇرا (!), شەتەلدىكتەردىڭ جەر ساتىپ الۋعا قاتىسۋىنا استارلى تۇردە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىر ۋكراينالىق بىرنەشە اگروكومپانيالار شەتەلدىك بانكتەرگە قارىزعا بەلشەسىنەن كىرىپ، سول قارىزدى تولەي الماي، قارىزدى ۋكراينا ۇكىمەتى تولەيتىن جاعداي تۋىنداپ وتىر: «مريا»(1,2 ملرد$), «تاكو»(60 ملن$), «امارانت»(50 ملن$) جانە «سينتال د»(23 ملن$) اگروكومپانيالارى، بارلىعىن قوسقاندا 1,4 ملرد$ ...
دەمەك، جيىندا زاڭگەر-ساراپشى ب.باقىتجاننىڭ قازاقستاندا كومپانيا مەن سالالىق كومپانيا اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ زاڭدى تەتىگى جەتكىلىكتى تۇردە انىقتالماعانىن، جەتىلدىرىلمەگەنىن ايتۋى جايدان-جاي ەمەس...
قاي ءداۋىر بولسىن، قوعامنىڭ ەڭ باستى رەتتەۋشىسى، استىرتىن بيلەۋشىسى دە – مەنشىك، جەردىڭ پايدالى ءونىمى – بايلىعى. ال ات توبەلىندەي بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قوعامدى استارلى تۇردە باسقارۋشى مەنشىككە (جەردى جالعا بەرۋ) كوپ كوڭىل ءبولۋى، وسى رەتتە جەكە باسىنىڭ بايۋىن ماقسات، مىندەت ەتىپ قويۋلارى - مەنشىك تۋرالى زاڭدارعا ۇلتتىق سيپات بەرمەيدى. كەرىسىنشە، مۇنداي ءتاسىل – مەنشىكتى، اسىرەسە قوزعالمايتىن مۇلىكتى مەملەكەت ىشىندەگىلەر عانا ەمەس، وزگەلەردىڭ دە (شەت جۇرتتىڭ!) مەنشىكتەنۋىنە قولايلى جاعداي جاسايدى. ء(بىز وسىعان شاق تۇرمىز!)
قالاي بولعاندا دا، قانداي وزگەرىس ەنگىزەمىز دەسەك تە، قازاقتىڭ ءدال بۇگىنگى مەنتاليتەتى «جەردى وزىمىزدە دە، شەتەلدىكتەرگە دە ساتپاۋ، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرمەۋ» بولىپ تۇر. جانە مۇنىڭ باسقا زاڭدىلىقتار مەن جارعىلاردا ەمەس، اتا زاڭىمىزدا، «جەر كودەكسىندە» ناقتى تۇردە، تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ بەلگىلەنگەنىن قالايدى.
حالىق تالاپ ەتسە، مۇنىڭ ۋاقىتى كەلدى دەگەن ءسوز.

گۇلميرا تويبولدينا،
جۋرناليست

Abai.kz