ءوزى قازاقتا «ءيتتىڭ بوعى ءزارۋ بولسا دارياعا تىشادى» دەگەن ءتامسىل بار. ۋاحابيزم دە وسىنىڭ كەبىن كيگەن ءدىني يدەولوگيالىق، ساياسي توپ. ونى رەسمي تىيىم سالىپ «بوركىن قازانداي قىلىپ» الىپ جۇرەرمىز. دەگەنمەن بۇگىنگى قابىلدانىپ جاتقان زاڭ جوباسىندا «اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلمەسە» دە وسى اعىمنىڭ سيپاتتارى تولىق قامتىلعان. ۋاحابيزم ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءدىني تانىمىمىزدى بولشەكتەۋگە، بۇزۋعا، جوققا شىعارۋعا بەيىم ءدىني جات اعىم. سوندىقتان دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىم قاتارىنا جاتقىزامىن. ەندى زاڭدا وسىنداي جات اعىمدارعا، دەسترۋكتيۆتى تانىمدارعا قاتىستىلىعىن كورسەتەتىن سىرتقى اتريبۋتتارى، كيىم-كەشەك ۇلگىسى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى، الەۋمەتتىك، قوعامدىق الاڭدا ەرەكشەلەنىپ جۇرگەن، سول ارقىلى ساياسي-يدەولوگيالىق جىكتەرىن جارنامالاپ، ءوز بولمىسىمەن قوعامدىق ورىنداردا  اگرەسسيالارىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن توپ وكىلدەرى  جازالاناتىن بولادى. العاشىندا مۇنداي جەكە تۇلعالارعا – ەسكەرتۋ جاسالادى. تىيىلماسا، زاڭدى قۇرمەتتەۋ ازاماتتىعىن كورسەتە الماسا، ەلۋ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى. ال زاڭدى تۇلعالارعا ەسكەرتۋ جاساۋعا نە ءبىر ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالىنادى. بۇل ءبىزدىڭ قابىلدانعان زاڭنىڭ الدە دە بولسا، جۇمساقتىعى مەن قامقورلىق سيپاتى مەن كەڭپەيىلدىلىگىن كورسەتەدى.

ادامنىڭ سۇحبات الاڭى شەكسىز. سونىڭ بىرەگەيى ءارى وتە نازىك تۇسى وسى ءدىني سەنىمگە كەلىپ تىرەلەدى. ءدىني سەنىم الاڭى ول اقىلدىڭ شەگىمەن تانىلاتىن ماسەلە ەمەس. ول ادامنىڭ قۇندىلىعى. ول تۋرالى سەبەپ سالدار ىزدەۋ ابسۋرد. وسىنداي ەرەكشەلىكتەر مەن تانىمداردى كەلەمەجدەۋ، نامىسقا تيۋ، كەمسىتۋ، سەنىڭ ءدىنىڭ جامان مەنىكى وزىق، نەمەسە سەنىكى شيرك مەنىكى تۋرا جول دەگەن سياقتى «سەن-مەن» ديلەمماسىن تۋعىزاتىن داۋلاردىڭ الدىن الۋ زاڭنىڭ تالابى. قۇقىقتىق ستاندارت الاڭىنداعى پروبلەما. مىنە وسىنداي وتە نازىك پسيحولوگيالىق دىندارلىق پەن دىنشىلدىك اراسىن اشىپ كورسەتەتىن نورمالار دا وسى زاڭدا قامتىلعان ەكەن. مىسالى، زاڭدى ءدىني قىزمەتكە كەدەرگى كەلتىرۋ، سول سياقتى دىنگە كوزقاراسى سەبەپتەرى بويىنشا جەكە تۇلعالاردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىن بۇزۋ نەمەسە دىنگە سەنۋشىلەردىڭ جانە (نەمەسە) دىنگە سەنبەۋشىلەردىڭ سەزىمدەرى مەن قادىر-قاسيەتتەرىن نەمەسە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدى، ءدىني جورالار مەن راسىمدەردى  ورىنداۋدى قورلاۋ; قانداي دا ءبىر ءدىندى ۇستانۋشىلار قاستەرلەيتىن زاتتاردى، قۇرىلعىلار مەن ورىنداردى ءبۇلدىرۋ; ءدىني راديكاليزمنىڭ كورىنىستەرىنە جول بەرۋ، ەگەر جوعارىدا باياندالعان بارلىق ارەكەتتەردە قىلمىستىق جازالاناتىن ءىس-ارەكەت بەلگىلەرى بولماسا –جەكە تۇلعالارعا – ەلۋ، لاۋازىمدى ادامدارعا – ءبىر ءجۇز، زاڭدى تۇلعالارعا ەكى ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى دەلىنگەن. قاراساڭىز زاڭنىڭ نەگىزى ايىپپۇل سالۋمەن شەكتەلىپ وتىر.

سوسىن بىزدە نە كوپ، جەكەلەگەن حۋجرالار قاپتاپ كەتتى. وندا مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ مۇمكىندىگى جوق. ال ءدىني دەسترۋكتيۆتى پسيحولوگيا وسى جەرلەردە قابىلداناتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ءدىني ءبىلىم بەرۋ ءىسى بەلگىلەنگەن ورىنداردا، عيماراتتاردا، ناقتى ۋاقىتى مەن ليتسەنزيالىق تالاپ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلعانى ءجون. بۇل تۋرالى دا زاڭدا ناقتى تۇجىرىمدار ايقىندالعان. ءدىندى وقىپ-ۇيرەنۋ ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ عيبادات عيماراتتارىندا (قۇرىلىس جايلارىندا), ءۇي-جايلارىندا، سونداي-اق رۋحاني ء(دىني) ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا كەدەرگىسىز، ولاردىڭ جارعىلارىنا سايكەس ۇيىمداستىرىلادى جانە جۇزەگە اسىرىلادى. وزگە جاعدايلاردا ءدىندى وقىپ-ۇيرەنۋ وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ جانە استانانىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىمەن كەلىسۋ بويىنشا ۇيىمداستىرىلادى جانە جۇزەگە اسىرىلادى.

بۇعان قوسا ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ءدىني اگرەسسيالىق سيپاتتاعى وكىلدەر نەگىزىنەن شەت ەلدەن ءدىني ءبىلىم الىپ كەلگەن ازاماتتار. ولاردىڭ العان ءبىلىم ستاندارتتارى ماقساتتى تەولوگيالىق باعىتتارمەن عانا شەكتەلگەندىكتەن، ءبىزدىڭ قوعام تالاپتارىنا ساي كەلمەي، ءدىني جانە زايىرلى قاعيداتتار ۇندەستىكتەر مەن زاڭ تالاپتارى اراسىنداعى پسيحولوگيالىق قايشىلىقتاردى قوسا قابات الىپ كەلىپ جاتادى. وسى ماسەلەنىڭ شەشۋدىڭ ءبىر تەتىگى رەتىندە زاڭدا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەت مەملەكەتتەردە رۋحاني ء(دىني) ءبىلىم الۋىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جوعارعى رۋحاني ء(دىني) ءبىلىم العاننان كەيىن عانا جول بەرىلەدى، دەلىنگەن. بۇل دا قازىر قوعامدا ءپىسىپ جەتىلگەن پروبلەمالار قاتارىندا تۇر ەدى. قازىر شيرەك عاسىرلىق تاريحىمىزدا العاشقى، باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا ءبىلىم بەرۋ ساتىلارى مەن مەكتەپتەرى وزىمىزدە دە قالىپتاسىپ كەلەدى.

تۇركىستان قالاسىندا ارنايى تەولوگيالىق كەشەندى ۇيىمداستىرۋدى قولعا الۋدامىز. وندا تەك قانا يسلام تەولوگياسى عانا ەمەس حريستيان، بۋددا تەولوگياسى عىلىمي ستاندارتتار شەڭبەرىندە، زاماناۋي ءبىلىم تەحنولوگيالارىمەن، الەمدىك ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنىڭ تاجىريبەلەرىمەن ۇندەستىكتە دايىندالاتىن بولادى. ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسى عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن تولىقتىرىلىپ، ورتالىقتاندىرىلعان عىلىمي زەرتتەۋ جۋرنالدارى تىزىمدەرى مەن كاتالوگتارى ساراپتالىپ، ءبىلىم بەرۋدە قولدانىلاتىن بولادى. اسىرەسە يسلام تەولوگياسىنىڭ بۇگىنگى زاماناۋي زايىرلى ۇستانىمدار نەگىزىندەگى مۇمكىندىكتەرى مەن تاجىريبەسى ارنايى زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن لابوراتوريالارىندا ساراپتالاتىن بولادى.

بۇل دا كەشەگى ەگەمەندىك تاريحىمىزداعى العاشقى بەلەس، ەلباسىمىزدىڭ كورسەتىپ بەرگەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن باياندى دا كەلەلى ءىس بولماق.

دوساي تۇرسىنبايۇلى كەنجەتاي

ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى، فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارى دوكتورى

Abai.kz