ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا عاسىرلار بويى شاڭ باسىپ قالعان ونوماستيكانىڭ تامىرىنا شىن مانىندە قان جۇگىرە باستادى. 1990-2000 جىلدارى جانە ودان بەرگى كەزەڭدە ۇلتتىق ونوماستيكانىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋعا زور ۇلەسىن قوسا باستاعانىنىڭ كۋاسىمىز. بۇل كەزەڭدە قازاق ونوماستيكاسىنىڭ فاكتولوگيالىق، عىلىمي-تەوريالىق اياسى كەڭەيىپ، كۇردەلەنىپ، ارالۋاندىق سيپاتقا يە بولدى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا عاسىرلار بويى شاڭ باسىپ قالعان ونوماستيكانىڭ تامىرىنا شىن مانىندە قان جۇگىرە باستادى. 1990-2000 جىلدارى جانە ودان بەرگى كەزەڭدە ۇلتتىق ونوماستيكانىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋعا زور ۇلەسىن قوسا باستاعانىنىڭ كۋاسىمىز. بۇل كەزەڭدە قازاق ونوماستيكاسىنىڭ فاكتولوگيالىق، عىلىمي-تەوريالىق اياسى كەڭەيىپ، كۇردەلەنىپ، ارالۋاندىق سيپاتقا يە بولدى.

ونوماستيكا عىلىمىنىڭ تاريح، جالپى عىلىم، مادەنيەت، ەكونوميكا، دەموگرافيا، يۋريسپرۋدەنتسيا، تۋريزم، ت.ب. سالالارىنا تيگىزگەن ىق­پالى ايتارلىقتاي بولدى دەپ ايتا الامىز. بىلايشا ايتقاندا، مۇنى «ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانعان» ايتۋلى كەزەڭ رەتىندە قابىلداۋىمىز ءلازىم. شىنتۋايتقا كەلسەك، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ونوماستيكادان قول ءۇزىپ، كەلتەلەنىپ قالعان ءتىلىمىز كەدەيلەنىپ، ءبىرشاما السىرەگەن ەدى. وتارشىل يمپەريا قازاقتىڭ مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان تاريحىن جوققا شىعارىپ، جاڭا تاريح ساناۋىن 1917 جىلدان باستاۋدى زورلاپ سانامىزعا ەنگىزدى. بۇل «اعا حالىقتىڭ» ءبىز ماقتان تۇتاتىن بابالار ەرلىگىن، جەرىمىزدىڭ وقيعالارعا تولى تاريحىن ۇمىتتىرىپ، رۋحىمىزدى جۇقارتىپ، ۇلتىمىزدى تىلىنەن ايى­رىپ، ونى جوق ەتىپ، ورىستاندىرۋعا باعىتتالعان سوراقى ساياساتى ەدى. ونىڭ باستى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى كونە اتاۋلاردى جاپپاي وزگەرتىپ، ورىس اتاۋلارىن ەنگىزۋ بولدى.
ەلدىگىمىزدىڭ كورىنىسىن، بەت-بەينەسىن كورسەتەتىن، بايىرعى قازاق ۇلتى مەن ۇلى دالانىڭ اسقاقتى­عىن ايعاقتايتىن توپونيميكا­لىق اتاۋلارىمىزدىڭ تاريحى مەن ءمان-ماڭىزى بەلگىلى. اتام زاماننان مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلت ءۇشىن ەل اۋماعى، جەرى مەن ونىڭ قويناۋى، تابيعاتى، مادەني قازىناسى، ءتىپتى ىشكى جانە سىرتقى قاتىناستارىندا ونوماستيكانىڭ ماڭىزى زور بولدى. ونوماستيكانىڭ تاريحقا دا، ادەت-عۇرىپتى زەر­دەلەيتىن ەتنوگرافياعا دا، ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىن قاراستىراتىن ەتنو­لوگياعا، بۇعان قوسا گەوگرافياعا، مادەنيەتتانۋ مەن ەتنوپسيحولوگياعا دا تىكەلەي قاتىسى بار. ونو­ماس­تيكالىق مالىمەتتەر، ۇلتتىق اتاۋلار حالقىمىزدىڭ، وسكەلەڭ ۇر­پاقتىڭ ەلجاندىلىعىن، ەلىنە دەگەن ۇلتتىق ماقتانىشىن بىلدىرەتىن تاربيەلىك، رۋحاني، مادەني ماڭىزى زور فاكتورلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن دە جاقسى بىلەمىز. ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەننەن بەرى ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان تۇلعالارىمىز، ماسەلەن، ءال-فارابي، قورقىت، قوجا احمەت ياساۋي، م.ح.دۋلاتي، ابىلاي حان، اباي، جامبىل، شوقان، ساكەن، ءماشھۇر ءجۇسىپ سىندى بابالارىمىزدىڭ ەسىمى مەن كەڭ-بايتاق دالامىزدىڭ ادەمى اتاۋلارى، ايتالىق، سارىارقا، كوكشەتاۋ، ەرتىس، تالاس، ۇلىتاۋ، قازىعۇرت، وتى­رار، الماتى، ەدىل، جايىق سياقتى ەجەلگى قالا، وزەن، تاۋ اتاۋلارى ادامزات تاريحىندا ءوز ورنىن العان مادەني قۇندىلىقتارىمىزعا اينالىپ وتىر.
ەلدى مەكەندەردىڭ تاريحي اتاۋلارىن وزگەرتىپ، ولاردى كوم­پارتيانىڭ قايراتكەرلەرى مەن كوميسسارلاردىڭ، ورتالىقتان جىبەرىلگەن «مامان باسشىلاردىڭ» (ولار سول كەزدە، 1930 جىلى «25 مىڭدىقتار» دەپ اتالىنعان) اتىنان قويۋعا قارسى كۇرەسىپ، قۇربان بولعان قازاق زيالىلارى - ت.رىسقۇلوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقالار ەندى عانا حالقىمەن قايتا قاۋىشۋدا. ال كەيىن، 1950 جىلى، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدى سىلتاۋ ەتىپ سىرتتان كەلگەندەردىڭ اتى-جوندەرىنە قاتىستى قويىلعان كولحوز، سوۆحوزدار قانشاما بولدى دەسەڭىزشى!
راس، ونوماستيكا - عىلىمي سالا. الايدا رەسپۋبليكا بويىنشا بۇل باعىتتا ءالى دە ەگجەي-تەگجەيلى جانە تۇبەگەيلى زەرتتەۋلەردىڭ جەتكىلىكسىز ەكەندىگى بايقالادى. وسى رەتتە اتال­عان عىلىمي سالادا تانىمال بول­عان ت.جانۇزاقوۆ، ءا.ءابدىراحما­نوۆ، ع.قوڭقاشباەۆ، ە.كەرىمباەۆ، ق.رىسبەرگەن سياقتى باسقا دا بىرنەشە بەلگىلى عالىم-ونوماستاردى ايتا الامىز. ونوماستيكانى ەتنونيم (رۋ-تايپا اتاۋلارى), توپونيم (ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارى), انتروپونيميا (ادام ەسىمدەرى), كوسمونيم (گالاكتيكا مەن عارىش دەنەلەرىنىڭ، جۇلدىزداردىڭ اتاۋلارى), زوونيم (جانۋارلار مەن حايۋاناتتار اتاۋلارى) جانە سول سياقتى باسقا دا سان سالالى باعىتتارى بويىنشا زەرتتەي تۇسسەك، يگىلىكتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەرىمىز حاق. قازىر ءاربىر وبلىستا ونوماستيكا سالاسى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتىر. ەندى سول عالىمدار وزدەرىنىڭ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا، سول تۇرعىلىقتى جەرىندە ونوماستيكالىق ماسەلەلەرگە ءمان بەرىپ، جەمىستى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ماسەلەن، مەن قىزمەت اتقاراتىن م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، قازاق فيلولوگياسى، جۋرناليستيكا، گەوگرافيا، ت.ب. باكالاۆر ماماندىقتارىندا «قازاق ونوماستيكاسى»، «ويكونيمدەر» 2004 جىلدان، ال ماگيسترانتتاردا «ءتىل جانە ونوماستيكا»، «ادەبيەت جانە توپونيميكا» پاندەرى 2007 جىلدان بەرى وقىتىلىپ كەلەدى. مىنە، وسى ماسەلەنى عالىم-وقىتۋشىلار قولعا الىپ، وزدەرىنىڭ ءبىلىم وردالارىندا ستۋدەنتتەردى، ماگيسترانتتاردى ونوماستيكا ماسەلەلەرىنىڭ نەگىزدەرىمەن تەرەڭىرەك تانىستىرىپ، عىلىمي جۇمىستار جازۋعا باعىت-باعدار بەرىپ وتىرسا، بۇل ءىس-ارەكەتىمىز زامان تالابىنا سايكەس بولاتىنى انىق.
بۇگىنگى تاڭدا مادەنيەت مي­نيسترلىگى، ونداعى ءتىل كوميتەتى تاراپىنان وسى ماڭىزدى ىسكە ايرىقشا نازار اۋدارىلىپ، ونوماستيكالىق جۇمىستاردىڭ ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلۋىن قۇپتايمىز. ناقتىلاي ايتساق: وزگەرتىلگەن جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن بايىرعى تاريحي اتاۋلارمەن الماستىرۋ; ترانسكريپتسياسى بۇرمالانعان نەمەسە قاتە جازىلعان اتاۋلاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ; بايىرعى اتاۋلارى ۇمىتىلعان نەمەسە جاڭادان قۇرىلعان جانە اتاۋلارى وتارشىلدىق-توتاليتارلىق سيپاتتاعى ەلدى مەكەندەر مەن ءبىلىم، مادەنيەت مەكەمەلەرىن، كورنەكى اقپارات قۇرالدارى، باسقا دا في­زيكالىق-گەوگرافيالىق نىسانداردى قازىرگى زامان ۇلگىسىندەگى جاڭا اتاۋلارمەن قايتا اتاۋ. سونداي-اق مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق كوميسسيا وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسى تاراپىنان جىبەرىلگەن ۇسى­نىستاردى كوپكە سوزباي، ۋاقىتىلى شەشىم قابىلداپ وتىرسا دەيمىز.
ونوماستيكا سالاسىندا كەيدە تۇسىنبەستىك جايتتار دا ورىن الىپ جاتادى. ماسەلەن، ايگىلى اقىنىمىز جامبىلدىڭ نەمەسە بايعانيننىڭ اتتارى نەگە وبلىسقا، اۋدانعا بە­رىلىپ جاتادى دەيدى. تاريحقا كوز جىبەرەتىن بولساق، جەكە ادامداردىڭ اتىنا قويىلعان قالا، كوشە، مەكتەپ، ت.ب. از ەمەس. ۆاشينگتون - اقش-تىڭ استاناسى، ول وسى ەلدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ۆاشينگتوننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. بىزدە اباي اتىنداعى قالا بار. قاراعاندى وبلىسىندا بۇرىنعى نيكولسكي قالاسىنىڭ اتاۋى وزگەرتىلىپ، ساتباەۆ ەسىمى بەرىلدى. ابىلاي حاننىڭ، قابانباي باتىردىڭ اتىندا كوشەلەر، مەكتەپتەر بار. وسىعان وراي ءبىر وبلىستىڭ اتى جامبىل اتىمەن اتالسا - بۇل ۇلىلىقتى باعالاۋ. جامبىلدىڭ ۇلى اقىن ەكەندىگىن بىلاي قويعاندا، كەشەگى سۇراپىل سوعىس كەزىندە پاتريوتتىق سەزىمگە تولى «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى ولەڭى بۇكىل كەڭەس حالقىنىڭ، ونىڭ ارمياسىنىڭ رۋحىنا رۋح قوسىپ، جەڭىستى جاقىنداتۋعا ۇلەس قوسقانىن ءاربىر مەكتەپ وقۋشىسىنا دەيىن بىلەدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، كەيبىرەۋلەر سوڭعى كەزدە تامىر-تانىستىقپەن قۇجاتتار جيناپ، قوعامعا ەڭبەگى سىڭە قويماعان اتالارىنىڭ، رۋ-تايپالارىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، كوشەلەر مەن مەكتەپتەرگە اتاۋ بەرۋدە. مۇنداي جۇيەسىزدىكتىڭ كەڭىنەن ورىن الىپ بارا جاتقاندىعى ايدان انىق بايقالۋدا. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، دۇكەندەردىڭ، ويىن-ساۋىق، بيزنەس ورىندارىنىڭ جانە باس­قالاردىڭ اتاۋلارى «ءتىل تۋرالى» زاڭدا كورسەتىلگەندەي، قازاق نەمەسە ورىس ءتىلىنىڭ ورنىنا اعىلشىن، قىتاي، كارىس تىلىندە جازىلۋدا. «Red Rous»، «ءCان-Praus» دەگەن سياقتى باسقا دا تۇسىنىكسىز اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى. نامىسقا تيەتىن نارسە - وسىنداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرەتىندەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى، ونىڭ ارتىندا تۇرعان قازاق ۇلتىن، قازاق مەملەكەتتىلىگىن مەنسىنبەۋى. سونداي-اق ەڭ سوراقىسى - قازاق تىلىندەگى كەيبىر كورنەكى اقپارات قۇرالدارىنىڭ قاتە جازىلۋى.
ماتەريالدىق ەگويزمنىڭ ارتىندا حالقىمىزدىڭ، جاستاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىنە نۇقسان كەل­تىرەتىن نەمقۇرايدىلىق جاتىر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. بۇل جەردە دەفورماتسيالانعان سەزىمنىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قا­تەر توندىرەتىندىگىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ءوز مەنشىگىنە شەت تىلىندە اتاۋ بەرگەن ادامداردىڭ ءوز وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ قانداي دارەجەدە ەكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك. وسىعان وراي مەملەكەتتىك ءتىلدى باسقا ەتنوستاردىڭ، ءتىپتى ءيسى قازاق كەيبىر ازاماتتاردىڭ جيىرما جىلدىڭ كولەمىندە جەتە ۇيرەنبەۋى - ويلانارلىق جايت. قازاقستان حال­قى اسسامبلەياسىنىڭ حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋداعى ءرولى ۇلكەن. ەندى وسى قۇرىلىم مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەل ومىرىندە الار ورنى زور ەكەندىگىنە دە باسا نازار اۋدارسا دەگىمىز كەلەدى.
سايىپ كەلگەندە، ونوماستيكا عىلىمى جاڭا داۋىردە ەتەگىن كەڭ جايىپ، ءتىل ساياساتىنا دەندەپ ەنۋدە. بەتىمەن كەتكەن كورنەكى اقپا­رات قۇرالدارىنىڭ، جارنامالاردىڭ، بيل­بوردتاردىڭ، تاعامحانالاردىڭ اتاۋلارىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ ماقساتىمەن ونوماستيكا سالاسى تۋرالى زاڭ قابىلداۋ - كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.
ەلدى مەكەن، اۋىل، اۋىلدىق وكرۋگ، كەنت، قالا، اۋدان، مەكتەپ اتاۋلارىن بەرۋ ونوماستيكالىق كوميسسيادا قاراستىرىلادى. سونداي-اق كوشە اتاۋلارىن بەرۋ دە اكىمدەر تاراپىنان ەمەس، ونوماستيكالىق كوميسسيا تاراپىنان قاراستىرىلسا دەگەن ۇسىنىس بار.

ز.قۇلامانوۆا،
م.دۋلاتي اتىنداعى
تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«انا ءتىلى» گازەتى