سۋحبات. گەرولد بەلگەر
گەرولد بەلگەر:-«قازاقتار «مەن قازاقپىن!» دەگەن ءسوزدى ماقتانىشپەن ايتۋى كەرەك!»
بىزدە «ناعىز قازاق بەلگەردەي بولسىن!» دەگەن ءسوز بار. جۋىردا سول كوپ جىلدان بەرى ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرى بولىپ كەلە جاتىرعان بەلگەرمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى كەلدى.
-گەرولد كارلوۆيچ، اڭگىمەمىزدى قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى جونىندە باستاساق دەيمىن.
-بۇگىن مەن گەرمانيادا باستىرىلعان ءبىر كىتاپتى وقىپ شىقتىم. كەڭەس نەمىستەرىنىڭ تاعدىرى جونىندە جازىلىپتى. وسى كىتاپتى وقىپ وتىرعاندا مەنىڭ باسىما ءبىر وي كەلدى. كەزىندە كەڭەس نەمىستەرىن تىرىلتەمىز، ولاردىڭ رۋحىن كوتەرەمىز، ءسويتىپ ولاردى قايتادان بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرەمىز، اۆتونوميا جاسايمىز دەپ ءبىر دۇرلىككەنبىز. نەمىستىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن گەرمانيادان كوپ كومەك كەلگەن دە بولاتىن. سوندا دا ەش ناتيجە بەرمەدى. كەڭەستىك نەمىستەردى قانشاما كوتەرەيىك دەسەك تە كوتەرە المادىق. اقىرى ولاردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى گەرمانياعا كەتتى. ال قالعان نەمىستەر وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، باسقا حالىقپەن اسسەملياتسياعا ۇشىراۋ قارساڭىندا. كەڭەستىك نەمىستەردىڭ تاعدىرى مەن قازاق تاعدىرىنىڭ اراسىندا كوپتەگەن ۇقساستىق بار سياقتى ماعان. بالەن جىلدان بەرى قازاق ءتىلى دەپ ايقايلاپ كەلە جاتىرمىز، تالاي دوڭگەلەك ءستول دە وتكىزدىك. ۇلكەن مىنبەلەردە دە سويلەدىك. قاتتى-قاتتى سوزدەر دە ايتتىق. ناقتى مىسالدار دا كەلتىرگەنبىز. بۇل ىسكە قارايعان قارجى دا جۇمسالدى. ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ دا بار. بىراق ناتيجەسىن كورە الماي وتىرمىز. شىنىمدى ايتسام كەيبىردە وسى ماسەلەدەن ءتۇڭىلىپ كەتەمىن. سول سەبەپتەن بۇل تاقىرىپتا اسا ءبىر سويلەگىم دە كەلمەيدى. كوڭىلىم قالعان ماسەلە بولدى. تاڭەرتەڭ بولكونعا شىعىپ تۇرعان كەزدە ماعان قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى بار سياقتى بولىپ كورىنەدى. جاس قازاقتىڭ جىگىتتەرى مەن قىزدارىن كورەسىڭ. ءاپ-ادەمى كيىنىپ العان. قاراساڭ كوز تويمايدى. بۇرىنعىداي قازاق تىلىنە ەشبىر قىسپاق جوق. قايتا قازاقشا سويلە دەپ جاتىرمىز. قۇدايعا شۇكىر قازاعىمىزدىڭ سانى دا جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. ال، كەشكە قاراي جاتار الدىندا بولكونعا شىعىپ تۇرعان كەزدە، «ءاي، وسى قازاق ءتىلىنىڭ جەتىستىگى شامالى-اۋ» دەگەن ويعا كەلەمىن. ۇلكەنى دە كىشىسى دە ورىسشا سويلەسىپ جاتقان بىرەۋ. كەيدە ءتىپتى قازاقشا سويلەپ جاتقان ادامدى كورمەيسىڭ. قازاق مەكتەبىندە وقيتىن وقۋشى بالالاردىڭ وزدەرى دە ءۇزىلىس كەزىندە ورىسشا سويلەسەدى ەكەن. البەتتە، بىرقاتار جەتىستىكتەر دە بار ارينە. تويلاردا، ءتۇرلى وتىرىستاردا، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋلەردە قازاق تىلىندە سويلەيلەسىپ جاتادى. بىراق ونىڭ كەڭ قانات جايىپ دامۋىن اڭعارمايمىن. تاعى ءبىر بايقاعانىم وسى قازاق ءتىلى بايلارعا قاجەت ەمەس سياقتى. قازاق ءتىلى تەك قانا كەدەيلەرگە كەرەك سياقتى بولىپ كورىنەدى.
-بايلار تۇگەل كەيدە ەل اعالارى مەن شەنەۋىنىكتەردىڭ دە بيىك مىنبەلەردە ورىسشا سويلەپ تۇرعانىن كورەمىز.
-يا، دەپۋتاتتاردى قاراساڭىز دا، پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىندا جۇرگەندەردى قاراساڭىز دا ءبارى دە جينالىستاردا ورىس تىلىندە سويلەيدى. سوعان جۇرت قارايدى دا، «ە، وسى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاقتا قاجەتى جوق شىعار» دەپ ويلايدى. قىزمەتتە ۇلكەن جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن، بيزنەستە تابىس تابۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى شامالى ەكەن عوي، ورىس ءتىلىن بىلسەڭ، اعىلشىن ءتىلىن بىلسەڭ جارايدى ەكەن عوي دەپ ويلايدى. ءتىپتى ەل باسشىسىنىڭ ءوزى دە شەتەلگە ءىس-ساپارىمەن بارعان كەزدە ورىسشا سويلەپ تۇرادى. قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولا وتىرىپ، مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس ورىسشا سويلەپ تۇرعانىن كورگەندە تاڭ قالاسىڭ.
-ءۇش تىلدىك تۇعىر دەگەنگە قالاي قارايسىز؟
-قارسىمىن! ارينە قازاقتار ورىس ءتىلىن، اعىلشىن ءتىلىن بىلگەنى ءجون. دەگەنمەن بىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تاعدىرى الاڭداتىپ وتىرعان كەزدە، ءۇش تىلدىك تۇعىر دەگەن ماسەلە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. انا ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەي جۇرگەن شالا قازاقتارعا بۇل ۇلكەن سىلتاۋ بولادى. وعان ءالى ەرتەلەۋ.
-ءتىل مامانى رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى دامۋ دەڭگەيى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
-مەن ادەبي كىتاپتاردى كوپ وقيمىن عوي. ايماۋىتوۆتىڭ زامانىنداعى قازاق تىلىمەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. قازىرگى قازاق ءتىلى وتە جۇپىنى. بۇرىنعى ۇشقىرلى وي جوق. باياعى جان جوق. كوپ جەردە ورىسشا-قازاقشانى ارالاستىرىپ پايدالانادى. سوناۋ، XVIII-XIX ع.ع. جىراۋلاردىڭ، اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارىن وقىپ وتىرىپ تاڭ قالامىن. قازاق ءتىلىنىڭ اۋقىمى قانشاما دەسەڭىزشى؟! كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانۋدان شىعىپ قالعان سوزدەردى ەسەپتەسەك قازىر ون ملن. قازاق ءسوزى بار ەكەن. ونداي سوزدىك قور نەمىستەردە دە، ورىستاردا دا، اعىلشىنداردا دا جوق. سونى بىراق قازاقتاردىڭ وزدەرى دە بىلە بەرمەيدى. ولاردىڭ ويلارى كەرەمەت ءبىر بايلىقتا جاتىر. تاياۋدا ماعان ءبىر قازاقتىڭ جىگىتى كەلدى. جاسى وتىز ەكى-وتىز ۇشتەردە. ۇلكەن قىزمەتتەگى ادام. تۇرىك ءتىلىن، اعىلشىن ءتىلىن جاتىق مەڭگەرىپ العان. اقىلى مول، ءبىلىمى تەرەڭ. وزى وتە پىسىق ەكەن. «جاڭا قازاقتاردىڭ» ءبىرى. سول جىگىت ايتادى:-«وسى قازاق ءتىلىن قارابايىرلاۋ ەتىپ قايتا جاساۋعا بولماي ما؟ قازاق ءتىلى ءتىپتى قيىنداپ كەتتى. اتاۋلارى وتە كوپ. تەك قانا كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتىسىن عانا الىپ، ال قالعان سوزدەرىنىڭ ءبارىن جويساق قايتەدى. گرامماتيكانى جەڭىلدەتسەك. سينتاكسيستە شەتەلدىڭ سوزدەرىن مولىراق قولدانساق قالاي بولادى ەكەن؟». مەن وعان قارسىلىق ءبىلدىردىم. نە ءۇشىن باي ءتىلدى جاساندى تۇردە كەدەيلەندىرەمىز. نەگە بارىمىزدى جوعالتۋىمىز كەرەك. ونسىز دا كوپتەگەن سوزدەرىمىز قولدانۋدان قالىپ بارا جاتقان جوق پا؟ قايتا سول باي ءتىلدى قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، ونى ودان سايىن دامىتۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ ءاي كەيبىر جاستاردىڭ وسىنداي شالا تۇسىنىگىنە ءىشىم ۋداي اشيدى.
-ءوز ەلىندە تۇرىپ انا تىلىندە سويلەگىسى كەلمەي جۇرگەن قازاقتارعا قاراعاندا شەتەلدىك قازاقتاردىڭ ءبارى دە دەرلىك قازاق تىلىندە ەركىن سويلەسەدى ەكەن. مۇنىڭ ءمانى نەدە دەپ ويلايسىز؟
-يا، شەتەلدەگى قازاقتار بىرىمەن-ءبىرى قازاقشا سويلەسەدى. مەن ونى ءوزىم شەتەلدەرگە بارعاندا كوردىم. گەرمانياعا بارعان كەزدە دە تالاي قازاقتارمەن قازاقشا سويلەسكەنمىن. ءسىرا، ولاردىڭ انا تىلىنە دەگەن رۋحاني قاجەتتىلىگى جوعارى شىعار. ولاي دەيتىن سەبەبىم مەن نەمىس تىلىندە سويلەسۋ ءۇشىن كەيدە ادام تاپپاي، نەمىسشە كىتاپتاردى داۋىستاپ وقيتىنىم بار. اسىرەسە گيوتەنى. ىشىمنەن ءاربىر ءسوزدىڭ نەمىسشە اۋدارماسىن قايتالاپ جۇرەمىن. كەيدە ءبىر سوزدەر ەسىمە قازاقشا تۇسەدى دە ونىڭ نەمىسشەسىن ەسىمە تۇسىرە الماسام، ول ءسوزدى جازىپ الىپ، سوزدىكتەن قاراپ، نەمىسشە اۋدارماسىن ەسىمە ساقتايمىن. ال قازاقتار وزدەرىنىڭ ەلىندە ءجۇرىپ، وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن مەنسىنبەيدى. ءتىپتى اۋىلدىق جەرلەردەن كەلگەن، الىگى «قايماعى بۇزىلماعان» دەيتىن قازاق قىزدارى الماتىعا كەلگەن بويدا-اق بىردەن ورىسشا سويلەۋگە قۇمارتىپ تۇرادى. وسى الماتىدا ورىسشا بىلمەسەڭ اداسىپ قالاسىڭ دەپ ويلامايمىن. ونىڭ ۇستىنە بۇرىنعىداي قازاقشا سويلەسەڭ ەشكىم كەمسىتىپ تۇرمايدى عوي. اپىرماي ەندى قازاقشا سويلەي بەرسەيشى. جوق، ورىسشا سويلەسىپ بارا جاتقان بىرەۋدى كورەسىڭ. بۇگىنگى قىزدار ەرتەڭگى انالار ەمەس پە؟ ولار ءوز بالالارىن قاي تىلدە تاربيەلەيدى؟ قازاقشا سويلەۋ وتباسىنان باستالماي ما؟.
-ورالمانداردىڭ ەلىمىزگە كوپتەپ قايتۋى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىنىڭ كەڭەيۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر. دەگەنمەن ءبىزدىڭ كيريلليتسامەن جازىلعان كىتاپتارىمىزدى وقۋ ولارعا وڭاي تۇسپەي وتىرعان سياقتى. وسى جەردە مۇمكىن تەزىرەك لاتىن شريفتاسىنا كوشۋ كەرەك شىعار دەگەن وي كەلەدى. بۇل ماسەلەگە ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟
-جالپى ەرتە مە كەش پە لاتىن شريفتىسىنە كوشۋ كەرەك بولادى. مۇنى بىزگە ءومىردىڭ ءوزى جۇكتەپ وتىر. بۇكىل الەم وسى شريفتە جازىپ-وقيدى. تەك ءبىر ەسكەرەتىن ءجاي، لاتىن تىلىنە كوشكەن سوڭ بولاشاق ۇرپاقتار وسى الپىس-جەتپىس جىلدىڭ تاريحىنان بەيحابار بولىپ شىعادى. ولار بۇل كەزدە جازىلعان دۇنيەلەردى وقي المايدى. سوناۋ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلداردا جازىلعان نەبىر قۇندى دۇنيەلەردى وقي الماي وتىر ەمەسپىز بە؟ (مەن ءوز باسىم نەمىس ءتىلىن بىلگەندىكتەن ماعان لاتىن ءشريفتىسى تاڭسىق ەمەس. جالپى كوپشىلىك ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن). سول جاعداي تاعى دا قايتالاناتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ال ەندى ورالماندارعا كەلەتىن بولساق، ولارعا بايلانىستى ايتار باسقا ويىم بار. ءبىز قازاق ءتىلىن كوتەرەمىز دەپ ءجۇرىپ وسى ورالمانداردى ۇمىتىپ كەتپەيىك. مەنىڭشە بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ باستى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى-وسى شەتەلدە جۇرگەن بارلىق ورالمانداردى ەلگە قايتارۋ بولىپ تابىلادى.
-«مەملەكەت ءتىلىن بىلمەگەندەردى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە قويماۋ كەرەك!» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. وعان قالاي قارايسىز؟
-بۇل دۇرىس پىكىر دەپ ويلايمىن. مەملەكەت ءتىلىن بىلمەگەندەردى ۇلكەن قىزمەتكە جىبەرمەۋ كەرەك. سوندا بارلىق شەنەۋىنىكتەر مەملەكەتتىك ءتىلدى وزدەرىنىڭ ەرتەڭگى كۇنى ءۇشىن ۇيرەنەتىن بولادى. مۇنداي تاجىريبە بۇرىن-سوڭدى بولدى دا. ءتۇرلى ىنتالاندىرۋ جۇمىسىن قاتار جۇرگىزۋ قاجەت. 20-شى جىلدارى قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قوسىمشا جالاقى قوسقان بولاتىن.
-ال گەرمانيادا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەن نەمىستى مەملەكەتتىك قىزمەتكە الا ما؟
-گەرمانياعا بارعان نەمىستەر الدىمەن «حوح ءدويچتى» ۇيرەنەدى. ونى مەڭگەرىپ الماي ولاردىڭ ەشقايسىسىن جۇمىسقا قابىلدامايدى. مەملەكەتتىك قىزمەت تۇگەل ءتىپتى ەدەن سىپىرۋشىعا دا جۇمىسقا المايدى. رەسەيلىك نەمىستەر جينالعان جەرىندە ورىسشا سويلەسەدى ەكەن. سوندا ولاردىڭ باستىعى ولارعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسايتىن كورنەدى. ءتىپتى جۇمىستان قۋعا دەيىن بارادى ەكەن. «سەن نەگە ورىسشا سويلەسەسىڭ، نەگە نەمىس تىلىندە سويلەسپەيسىڭ؟ سەن ماعان جالداندىڭ عوي. ەندەشە سەن مەنىڭ قىزمەتكەرىمسىڭ. سەن نەمىس تىلىندە سويلەۋىڭ كەرەك!» دەپ تالاپ قويادى ەكەن، ولار. نەمىس ءتىلىن بىلمەسەڭ گەرمانيادا ەشقانداي جۇمىس جاساۋعا مۇمكىنشىلىك جوق. قازاقستاندا دا وسىعان كوشسە جاقسى بولار ەدى.
-«حوح دويچە» دەگەنىمىز نە؟
-كەزىندە گەرمانيادا كوپتەگەن ديالەكتەر بولعان ەكەن. ويتكەنى گەرمانيا 300-گە جۋىق جەكە كنيازدىقتان قۇرىلعان مەملەكەت بولاتىن. ولار ءبىر-بىرىنەن ءدىني كوز-قاراستارى جاعىنان دا ەرەكشەلەنەتىن بولىپتى. بىرەۋى كوتوليك، بىرەۋى ليۋتەراندىق، بىرەۋى پروتەستاندىق دەگەندەي. ءتىپتى ءبىر-ءبىرىن تۇسىنە المايتىن جاعدايعا دەيىن بارعان كورنەدى. سول كەزدە گيوتە سياقتى نەمىستىڭ زيالى قاۋىمدارى ورتاق ءبىر مادەنيەتتى، ادەبي ءتىل قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا وسى «حوح دويچەنى» ومىرگە اكەلگەن ەكەن. «حوح دويچە» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا ماعاناسى «جوعارعى ءتىل»، ياعني دامىعان مادەنيەتتى ءتىل دەگەن ماعانانى بىلدىرەدى.
-قازاق تىلىندە دە كوپتەگەن ديالەكتەر بار. مۇمكىن وسىنداي دامىعان ورتاق ءتىل بىزگە دە كەرەك شىعار؟
-مەن بۇرىن كەڭ بايتاق قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق قازاق ورتاق ءبىر تىلدە سويلەسەدى ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. 54-شى جىلى الماتىدا العاش كەلگەن كەزدە، باسقا وبلىستاردان كەلگەن قازاقتاردىڭ سويلەگەن سوزدەرىندە بىرقاتار ايىرماشىلىقتار بار ەكەنىن اڭعاردىم. مۇنىڭ كەدەرگىسى بار ارينە. سوڭعى شىعىپ جاتقان ادەبي كىتاپتاردى وقىپ وتىرعاندا كەيبىر جەرگىلىكتى جەردىڭ ديالەكتىسىمەن جازىلعان سوزدەردى كەزدەستىرىپ جاتامىز. ونىمەن قوسا باسقا تىلدەردەن الىنعان قوسپا سوزدەر كوپ قولدانىلادى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ايتقانىنداي بۇل «ءتىل بۇزاريزم». وسىنداي جايسىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن ادەبي تىلگە كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك. جانە بۇل ادەبي ءتىل عىلىمي نەگىزدەلگەن ءتىل بولۋى قاجەت. ديالەكتەر وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى جەرىندە قولدانىلا بەرسىن. وعان ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق. بىراق مادەنيەتتى، ءارى ادەبي دامىعان ورتاق ءتىل كەرەك.
-«قازاقستاندىق» ۇلت دەگەنگە قالاي قارايسىز؟
-قارسىمىن. مەن ءوزىمنىڭ ءتول قۇجاتىما قازاقستاندىقپىن دەپ جازدىرتپايمىن. گەوگرافيام بويىنشا مەن قازاقستاندىقپىن. بىراق مەنىڭ ۇلتىم نەمىس. نەمىس بولىپ تۋدىم، نەمىس بولىپ ولەمىن. قازاقتارعا دا ايتارىم سول. «قازاقپىن» دەگەن ءسوز «قازاقستاندىقپىن» دەگەن سوزدەن الدە-قايدا جوعارى. سوندىقتان قازاقتار «مەن قازاقپىن!» دەگەن ءسوزدى ماقتانىشپەن ايتۋى كەرەك!
-قازىرگى نارىق زامانىندا ۇلتتىق ءتىل، رۋحاني بايلىق دەگەن قاعيدالار ماتەريالدىق قۇندىلىقتىڭ تاساسىندا قالىپ قويماي ما؟
-ارينە نارىقتىڭ باستى قاعيداسى: «الدىمەن تابىس تاپ!» دەگەن تالاپ بولىپ وتىر. امال جوق بۇل زاڭمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن رۋحاني ماسەلەگە كوڭىل اۋدارماسا بولمايدى. سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا جان-جاقتى كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. سەبەبى قازاق ءتىلى سوڭعى جەتپىس-سەكسەن جىل كەنجە دامىدى. بۇرىن كىتاپ وقىعان ادامدار، ساۋاتتى، مادەنيەتتى ادامدار قوعامنىڭ جەتەكشى كۇشى بولىپ تۇراتىن. ال قازىر وقىپ-بىلگەن ادامداردان گورى ساناپ بىلەتىن ادامدار ارتىپ كەلەدى. مۇنىڭ زاردابى ءالى تيەدى. نارىق دەپ جۇرگەندە بارلىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن.
-قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنە دەگەن كوز-قاراسىڭىز قانداي؟
-وتە جوعارى.اسىرەسە قازاقتىڭ كۇيىن ۇناتامىن. اناۋ قۇرمانعازىنىڭ، دينانىڭ، تاتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن قىزىعا تىڭدايمىن. توكپە كۇيلەر مەنىڭ تەمپەرامەنتىمە كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى. مەن نەمىسپىن عوي. كۇندە ءتۇس كەزىندە راديودان قازاقتىڭ كۇيلەرىن جىبەرەدى. سونى جىبەرمەي تىڭداپ، ءبىر ءلاززات الىپ قالامىن. قاي كۇيدىڭ قاشان شىققانىن، قالاي پايدا بولعانىن ماعان كەزىندە اقسەلەۋدىڭ ءوزى ايتىپ بەرگەن بولاتىن. سونىمەن قوسا شەشىرەنى وقيمىن. وتە قازاققا كەرەك نارسە. ءار قازاق ءوزىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن ءبىلۋى كەرەك. الىگى «جەتى اتاڭدى ءبىلۋ» دەگەن شارت قانداي كەرەمەت. جەتى اتاسىنا دەيىن ارالىقتاعى جاقىن ادامدار بىرىنە-ءبىرى ۇيلەنبەيدى. قازاقتار ءوزىنىڭ وسى قاسيەتىمەن قانىنىڭ تازالىعىن ساقتاپ وتىر ەمەس پە؟ الدىمەن سول ءۇشىن كەرەك. بىراق رۋ اراسىنداعى جىكتىڭ قاجەتى جوق. قازاقتار رۋ-رۋعا، جۇزگە بولىنەمىز دەپ ءجۇرىپ ءجامان ءبىر نارسەگە ۇرىنۋى مۇمكىن. كەزىندە زامانداستارى عابيت مۇسىرەپوۆتەن «مۇنىڭ ارتى نەگە اكەلىپ سوعادى؟» دەپ سۇراعان ەدى. سوندا عابەڭ: «مۇنىڭ اقىرى كا-تاس-ترو-فا-عا سوعادى!» دەگەن بولاتىن.
-گەرمانيا مەملەكەتى 300-گە جۋىق كنيازدىقتان قۇرىلدى دەپ وتىرمىز. ول جاقتا نەمىستەر قالايشا بولىنبەيدى؟
-مۇنداي قۇبىلىس گەرمانيادا دا بار. ءاربىر بۇرىنعى كنيازدىقتاردىڭ وزدەرىنىڭ كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار. ديالەكتەرىنەن باسقا ءتىپتى تاماقتارى دا وزگەشە. سىراسى دا بولەك. ولار دا ءبىرىن-ءبىرى كەكەتىپ، مۇقاتىپ وتىرادى. بىراق ءار جاعىندا ءزىلى جوق. بۇل ماسەلەگە ونشالىقتى ساياسي ءمان بەرمەيدى. كاپيتاليزم ساتىسىنان وتكەن حالىق قوي. سوندىقتان ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسى جوعارى.
-قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟
-كوپشىلىك جاعدايدا جازۋمەن وتىرامىن. «رازلاد» دەگەن رومانىم بىلتىر «پروستوردىڭ» ءتورت سانىندا جارىق كورگەن. ەندى ونى «جازۋشى» باسپاسى شىعارعالى وتىر. قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىنە ارانالعان سەگىز-توعىز باسپا تاباقتاي «قازاق داپتەرى» دەگەن ءبىر كىتابىم جازىلىپ ءبىتتى. تاعى ءبىر كىتابىم جاقىندا جيىرما ميلليون دانامەن گەرمانيادا (كيولن قالاسىندا), شىقتى. ول نەمىس تىلىندە، ورىس تىلىندە جانە قازاق تىلىندە. العى ءسوزىن، كىرىسپەسىن ءوزىم جازدىم. ەندى سول كىتاپتى قازاقستاندا شىعارۋىم كەرەك. ەكىنشى سىنىپتان بەرگى جازىپ جۇرگەن كۇندەلىگىم بار ەدى. شامامەن ون-ون بەس توم بولار. ونىڭ ءبارىن باستىرماي اراسىنان وسى قاجەت-اۋ دەگەن، رۋحاني، قازاقي، قوعامي ماسەلەلەردى تاڭداپ الىپ، باستىرۋعا دايىندادىم. بۇل ەكى تومدىق كىتاپتى ءوزىم باسىپ شىعارامىن دەپ مەنەن ءبىر باي جىگىت الىپ كەتكەن. ول كىتابىمنىڭ اتى: «تەن دنەي مينۋۆشيح». ياعني «وتكەن كۇندەردىڭ كولەڭكەسى» دەپ اتالادى. بۇل ءبىر جاقسى كىتاپ بولادى دەپ ويلايمىن. وندا ەشقانداي وتىرىك جوق. قازاقتىڭ ادەبي، رۋحاني جانە ساياسي ءومىرى. مەن ءبىر كەزدە دەپۋتاتتا بولدىم، جازۋشىلارمەن بىرگە ءجۇرمىن، كوپتەگەن ادامداردى كوردىم. ويعا تۇيگەن نارسەلەرىم كوپ. سولاردى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرايىن دەگەنىم عوي.
-ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە كوپ-كوپ راحمەت. سىزگە زور دەنساۋلىق تىلەيمىن. جاڭا جىل جاڭا تابىس اكەلسىن. وسىلاي بىزگە جاناشىر اعا بولىپ جۇرە بەرىڭىز!
-راحمەت.
ينت موي دوكۋمەنتى 2009-10-ەربولاتتان
