ول – بالانىڭ كونستيتۋتسياسى

…سوسىن مەكتەپتەردە اركىم وقۋلىق جاز­عىش بولىپ كەتتى. وقۋلىق دەگەنىمىز قۇندى دۇنيە. ول – بالانىڭ كونستيتۋتسياسى. بىراق ونى اركىم جازعاسىن، ونىڭ ءىشى بىرىڭعاي قاتە بولادى. ءبىز سونىمەن ءبىر عانا بالانى ەمەس، سان ۇرپاقتى قاتەلەستىرىپ جاتىرمىز. بۇل وتە وكىنىشتى.

شەشەندىك مەكتەبىن اشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن

مەنىڭشە، استانا قالاسىندا بارلىق جاع­دايدى جاساپ، ەلدەگى بارلىق دارىندى بالالاردى جيناپ الىپ وقىتاتىن تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك ءبيدىڭ شەشەندىك مەكتەبىن اشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سودان سوڭ دانالىققا ۇيرەتەتىن ابايدىڭ دانا­لىق مەكتەبى كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ بالالارى­مىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاجەت.

ءبىزدىڭ ايىزىمىزدى قاندىرعان، كوكەيى­مىزدەن شىققان، ىزدەگەنىمىزدى تاۋىپ بەرگەن ەلباسىمىزدىڭ «بولا­شاققا باعدار: رۋحا­ني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلە ءبىر كۇندە تۋعان جوق. بۇل كوپ ۋاقىتتان بەرى ەلدىڭ كوكەيىندە جۇرگەن، جۇرت­تىڭ كوكەيىن تەسكەن، كۇندىز وڭىنەن، تۇندە تۇسىنەن كەتپەگەن سونداي تاعدىرلى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى تەرەڭ ويلار ەدى. بۇل ماقالانى جازۋ­عا ەلباسى­نىڭ ءوزى بىردەن كەلە قويعان جوق. كەرەك بولا­تىن بولسا، ءبىزدىڭ ۇلت رۋحاني جاڭعى­رۋدى تاۋەل­سىزدىك العان كەزدەن باستادى. مەن مۇنى سول كەزدەن باستالعان ءتاجىري­بەنىڭ قورىتىندىسى دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز مۇنى بۇعان دەيىن ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر­دىك. ءبىز مۇنى كەز-كەلگەن قازاق ينتەللي­گەنتسيا­سىنىڭ ارمانى دەسەك بولادى.

اناۋ ءبىر جىلى ەلباسى قاسيەتتى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىندە، اۋليە بۇلاقتىڭ باسىندا وتىرىپ تەرەڭ تەبىرەنىپ، حالىقپەن سىرلاستى. سول سۇحباتىندا كوپتەگەن ويلار ايتتى. سوندا قازاق­تىڭ قاسيەتتى جەرلەرى تۋرالى، قازاق­تىڭ ەشكىمنەن ۇيالمايتىن تامىرى تەرەڭ تاريحى بار ەكەنى جايىندا، ول تاريح ۇنەمى تۇتاستانۋ، بىرىگۋ تاريحى ەكەنى جايىندا كەرەمەت ايتتى. سول تۇستا  كورشى ەلدىڭ ءبىر باسشىسى قازاق­تىڭ تاريحى جوق دەگەن اڭگىمە ايتقان ەدى. سوعان بۇل قارسى ايتىل­عان كەرەمەت پىكىر ەسەبىندە بولدى. قازاقتىڭ ءوز تاريحى بار، قازاق حاندىعىنا 550 جىل بولدى دەپ، جۇرت كۇتپەگەن جەردەن جارق ەتكىزىپ باتىلدىق تانىتتى. بۇل قاسيەتتى اۋليە بۇلاقتىڭ باسىندا ايتىلىپ ەدى. سودان بەرى ەلباسى ۇنەمى تەبىرەنۋمەن كەلەدى. مەنىڭ جادىمدا،  تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىنا وراي «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» دەيتىن كەرەمەت ءبىر كىتاپ جازدى. وندا قازاق تاريحى، قازاقتىڭ تاعدىرى، وتكەنى، بۇگىنى جايلى ايتىپ، ەرتەڭى جايلى كەرەمەت تولعانادى، عاجاپ تەبىرەنەدى. مەن ول تۋرالى «ەگەمەن قازاق­ستان» گازەتىنە ۇلكەن ماقالا بەرگەنمىن. «ول ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن، مەكتەپ قابىرعالارىندا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، بيىك كەڭسەلەردە جاتپاي تۇرماي كىتاپ وقيتىن. مۇندا قازاقتىڭ تاريحى بار، ەلباسىنىڭ تەبىرەنىستەرى بار» دەپ جازىپ ەدىم. مەن كەيدە ىنىلەرىمنەن سۇراستىرام «سەندەر وسى كىتاپتى بىلەسىڭدەر مە؟» دەپ. بىراق ءبىر وكىنىشى، بيلىكتە جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوبىسى مۇنى ءالى وقىعان جوق.

ودان كەيىن ەلباسى تاۋەلسىزدىگى­مىزدىڭ شەجىرەسى سياقتى، تاۋەلسىزدىگى­مىزدىڭ ەنتسيكلوپەدياسى ىسپەتتى «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» دەيتىن عاجاپ كىتاپتى جازدى. ءبارىمىز بۇرىن تاريح تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردى وقىدىق قوي. ول كىتاپتاردا ءبىر الىس تاريح كوز الدىمىزعا ەلەستەۋشى ەدى. ال مىنا «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ» ىشىندە ءبىزدىڭ ءوزىمىز ءجۇرمىز. وقيعالاردىڭ ىشىندە دە ءوزىمىز ءجۇرمىز. ويتكەنى، بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ الدى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى تۋرالى بولدى. ونداعى باسىمىزدان كەشكەن قيىن­دىق­تار، كەشەگى قاڭىراپ قالعان اتى بار، زاتى جوق قازاق كسر دەيتىن، قا­زاق­ستان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋب­ليكاسى دەيتىن رەسپۋبليكانىڭ باسى­نان كەشكەن احۋالدارى تۋرالى ايتىل­دى. زاۋىتتار قيرادى، سوۆحوزدار، كولحوزدار تارادى، ەلدىڭ بالا تاربيە­لەيتىن انالارى الا قاپشىق ارقالاپ بازارعا كەتتى، مەكتەپتەردە جاقسى ساباق بەرىپ جۇرگەن مۇعالىمدەردىڭ ءبارى قاپ ارقالاپ بازارعا كەتتى. مۇنداي سۇمدىق­تاردى باسىمىزدان كەشتىك، سونىڭ بەل ورتاسىندا جۇردىك. سونىڭ ءبارى اتالعان كىتاپتا جازىلعان. ال «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى  ماقالاسى سول كىتاپتاردان، اۋليە اتا باسىندا بەرىلگەن سۇحباتتان شىققان ۇلكەن قورىتىندى.

بۇل ماقالادا ايتىلعان ماسەلە­لەردى جۇزەگە اسىرۋعا مەملەكەتىمىز قۇلشىنا كىرىستى. ونى اتقارۋ، ورىن­داتۋ ماقساتىندا ەلباسى ۇلتتىق كوميسسيا قۇردى. ونىڭ توراعاسى — قازىرگى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ادىلبەك جاقسىبەكوۆ. مەن سول ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشە­­سىمىن. قازىر كوپتەگەن وبلىس­تاردا، ورتالىقتاردا، كەيبىر وقۋ ورىندارىندا رۋحاني جاڭعىرۋ ورتا­لىقتارى قۇرىلا باستادى. ونى ءبىز ەستىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. وسى «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» ماقساتى نەدە؟ ەلباسى نەنى ماقسات ەتىپ وتىر؟ بۇل جەردە جاھاندانۋ زامانىندا ءتىلىمىزدى، ۇلتىمىزدى، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى، تاريحىمىزدى ساقتاپ، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوشىنە ىلەسىپ، سولارمەن بىرگە بولۋدى ماقسات ەتىپ وتىر عوي. ءبىز قايتسەك قازاق ەلى بولىپ ساقتا­لىپ قالامىز، قايتسەك كوشتەن قال­ماي­مىز؟ «قازاقستان-2050» سترا­تەگيا­­لىق باعدارلاماسىندا دا ەلباسى كوپتەگەن ماسەلەلەردى انىق ەتىپ قويعان بولاتىن. سونداعى ستراتەگيا­نىڭ ماقساتى — وزىق 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ. ونىڭ ىشىندە، 2025 جىلعا قاراي قازاقستان مەملەكەتى ۇلكەن، كىشىسى بار تۇگەل مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيدى دەدى. بۇل — ءبىر. ەكىنشى – لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز، ال ءۇشىنشى — قازاقستان قازاق ەلى دەپ اتالادى دەپ جازدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقستاندى تابان استىنان بولىپ جاتقان وزگە­رىستەر زامانىندا كوشتەن قالدىر­ماۋدىڭ امالى دەپ ەسەپتەيمىن.

ەلباسى كوتەرگەن ماسەلەنىڭ تاعى ءبىرى – ۇلتتىق كود. ۇلتتىق كود دەگە­نىمىز نە؟ ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمى­سىمىز، ۇلتتىق جاراتى­لىسىمىز، ۇلتتىق تابيعاتىمىز، ۇلتتىق سانا­مىز، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز، ۇلتتىق تاريحىمىز. ەلبا­سى­مىز الدا كەلە جاتقان عارىش­تاعى زامانعا ءبىز وسى قاسيەتتەرىمىزدى ساقتاپ، كوشتەن قالماي، جاڭالىق­تاردى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ بارىپ جەتۋىمىز كەرەك دەپ وتىر.

مەن جاڭالىققا قارسى ەمەسپىن. دەگەن­مەن، عالامتور، كوممۋنيكاتسيا ادامنىڭ   ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى عانا ەمەس، ونىڭ داعدى­لارىن دا، مادە­نيەتىن دە، تانىم-تۇيسىگىن دە وزگەرتىپ بارا جاتقانداي. ونىڭ ساياساتقا دا، كۇنكورىسكە دە، ساناعا دا ىقپالى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ بارا جاتىر. بايقاپ وتىرساق، بۇكىل الەمدە ەشقانداي پارتياعا قوسىلمايتىن، ەشبىر يدەولوگيانى قولدا­ماي­تىن، ۇلت الدىنداعى مىندەتىن دە مويىن­دامايتىن، تەك دۇنيەنى عانا كوزدەيتىن وسىنداي ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل دەگەنىمىز، ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمە­گەن، اتا-تەگىن بىلمەگەن، ادەت-عۇرپىن بىلمەيتىن ۇرپاق قالىپتاستىپ كەلە جاتىر دەگەن ءسوز. ال بيلىك سونداي ۇرپاققا بەرىلسە، كەلەشەگىمىز نە بولادى؟ بۇل ماسەلەگە ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەك.

تاعى قايتالاپ ايتايىن، مەن جاڭالىق­قا قارسى ەمەسپىن، بىراق ول قوعامدى جولىنان تايدىرىپ جىبەر­مەۋى كەرەك. ادام ادامي قاسيەتىن، بولمىسىن ساقتاپ، قوعامنىڭ قالىپ­تاسقان ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىمەن ءجۇرىپ وتىرعانى ابزال.

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى

دەرەككوزى: الماتى اقشامى گازەتى

Abai.kz