ەسى دۇرىس ەمەس قازاق، قىتايدان تاريحي وتانىم قازاقستان دەپ كوشىپ كەلمەيدى. ياعني، قىتايدان كەلگەن قازاقتاردىڭ كەلگەن كەزدە 100 پايىز ەسى دۇرىس. شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنىڭ اسىرا سىلتەگەن وزبىر ساياساتىنىڭ سالدارىنان ونداعى تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ قۇقىعىن تاپتاۋىن، بيلىك تارابىنان جاسالىپ جاتقان زاڭ بۇزۋشىلىعىن، ساياسي قىسىم كورسەتىپ، ەركىندىگىن شەكتەۋىن، ياعني جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ جاساپ وتىرعان قىلمىسىن بىلە تۇرا ايتپاي، جاسىرىپ، ارىزدانباي وتىرعان جەكەلەگەن جاندار دا قىلمىس سۋبەكتىسى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، كىم دە كىم جاقىنىنا جاسالعان قىلمىستى بىلە تۇرا ايتپاي جاسىرسا، ورىن العان زاڭسىزدىقتار مەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتى اشكەرلەپ ارىزدانباسا، ياعني، قىلمىسكەردىڭ قىلمىسىن اشكەرلەۋگە ات سالىسپاسا، جاسىرسا ول دا – قىلمىسكەر. ال شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىندا قىلمىستىق قۇرام بولماسا وندا ونى قىتاي كونستيتۋتسياسىن، زاڭدارىن، بۇۇ دىڭ الەمدىك قۇقىق دەكلاراتسياسىن، وزگە دە حالىقارالىق زاڭداردى نەگىزگى ولشەم ەتە وتىرىپ قىلمىستىق قۇرام جوق ەكەنىن كىم دالەلدەيدى؟

قىتايدىڭ شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىگى مەن شەنەۋلىكتەرى ارت-ارتىنان «ساياسي» ناۋقان جۇرگىزىپ، ءوز جايىمەن بىرەۋى مالىن باعىپ، بىرەۋى ەگىنىن سالىپ، بىرەۋى وقۋشىلارعا ساباق بەرىپ، بىرەۋى ساۋداسىن جاساپ جۇرگەن قاراپايىم قازاقتار قۇددى تەرروريستكە اينالىپ، قوعامعا بۇلىك سالىپ جاتقانداي «قوعامدى تىنىشتاندىرۋ»، «ۇشقارلاردى الاستاۋ»، «ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتۋ» ت.ب. جەلەۋلەرمەن، «جوعارىنىڭ، ۇكىمەتتىڭ بۇيرىعى» دەپ əر ءتۇرلى ءəدىس-تəسىلمەن ونداعى قانداستارعا ساياسي قىسىمنىڭ كوكەسىن كورسەتۋدە:

1. قىتاي كونستيتۋتسياسىندا «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىندا دىنگە سەنۋ بوستاندىعى بار. بءىردە-بءىر مەملەكەتتءىك ورگان، قوعامدىق ۇيىم نەمەسە جەكە تۇلعا ازاماتتاردى دءىنگە سەنۋگە نەمەسە دىنگە سەنبەۋگە ماجبۇرلەۋگە بولمايدى. دءىنگە سەنۋشءى جءانە دىنگە سەنبەۋشى ازاماتتاردى كەمسءىتۋگە جول بەرىلمەيدءى. مەملەكەت قالىپتى دءىني ارەكەتتەردى قورعايدى» دەپ جازىپ قويعانىمەن تومەندەگى جەرگىلىكتى بيلىككە اۋىزشا نەمەسە جاسىرىن بۇيرىق تۇرىندە، حالىق اراسىندا جۇرەتىن ۇساق شەنەۋنىكتەردىڭ قولىمەن 1) دىنگە سەنبەۋگە ۇگىتتەۋ، 2) ءتۇرلى ءدىني راسىمدەردى وتەۋگە شەكتەۋ قويۋ، مىسالى، ءدىنى يسلام قازاقتاردى جانازا شىعارماي جەرلەتۋ، 3) كەيبىر ۇيلەردە عانا بار «قۇران كاريم»، «جايناماز»، ت.ب. ءدىني كىتاپتار، ءدىني زاتتار مەن جادىگەرلەردى جيناپ الىپ كوزىن قۇرتۋ. 4) مەشىتتەردىڭ توبەسىندەگى ايدى كەسىپ الدىرىپ تاستاۋ، 5) مەشىتتەردىڭ ءىشى-سىرتىنا 24 ساعات باقىلاپ تۇراتىن كامەرا قويۋ، 6) مەشىت قاقپاسىنا ارناۋلى پوليتسيادان جاساقتالعان قارۋلى كۇزەت قويۋ، 6) اۋىل، اۋدانداعى ءبىر ءبولىم مەشىتتەردى ەسكىرگەن دەگەن سىلتاۋمەن قيراتىپ تاستاۋ، قيراتپاعان كەيبىر مەشىتتەردىڭ ەسىگىن قۇلىپتاپ تاستاۋ، 7) اراق ىشپەي ناماز وقىپ جۇرگەن قازاقتارعا ادەيى اراق ىشكىزۋ، 8) مەشىتتەردە قىزمەت ىستەيتىن يمامدار مەن ءدىني قىزمەتكەرلەردى، ءدىني ءبىلىمى بار جاماعاتتاردى قىلمىسى بولماسا دا سوتسىز تۇرمەگە توعىتىپ ونى ونداعى حالىققا قىلمىسكەر  رەتىندە كورسەتۋ. ونى كورگەن ونداعى قازاق ۇرپاقتارى الداعى ۋاقىتتا قالاي يمام بولعىسى كەلەدى؟ قالاي ءوز ءدىنى يسلامدى جالعىستى ۇستانعىسى كەلەدى؟ مىنە وسىنداي زاڭسىز ارەكەتى ارقىلى ونداعى قازاقتاردى قورقىتىپ، ۇركىتىپ، ءوز دىنىنەن وزدىگىنەن-اق باس تارتۋعا رۋحاني قىسىم تۇسىرۋدە. وسىلايشا ءدىنى يسلام ۇلتتى (ۇيعىر، قازاق، ت.ب.) بىرتىندەپ ءوز دىنىنەن ايىرۋعا جىمىسقى əرەكەت جۇرگىزۋدە.

2. قىتاي كونستيتۋتسيا مەن زاڭدارىندا كورسەتىلگەن ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن اياق استى تاپتاۋدا. بۇل جونىندە قىتايداعى تۋعان-تۋىسقانى تۇرمەگە تۇسكەن، ساياسي ۇيرەنۋگە قامالعانى ءۇشىن قانداستارىمىزدان كوپتەگەن ارىز-شاعىمداردىڭ بولىپ جاتقانى بارىمىزگە بەلگىلى.

3. قازاق ۇلتىنىڭ ءوز بولمىسىنا، سالت-ساناسىنا، ءدىني سەنىمىنە جات ىستەردى ىستەۋگە مəجبۇرلەۋدە. مىسالى، ومىرىندە كورمەگەن ءارى ولاي بولۋىن قالاماعان ءبىر قازاق وتباسىن بەيتانىس ءبىر قىتايمەن «تۋىستاستىرۋ» دەگەندى شىعارىپتى. «قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر» دەگەن سياقتى ول قىتاي قاراپايىم كيىم كيگىنگەن اسكەري ادام با، جوق ارناۋلى تاربيەلەنگەن تىڭشى ما؟ نە ماقساتى بار؟ ونىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن جاسىرىن جاعىن ەشكىم بىلمەيدى. اۋىل، اۋداننىڭ قاراپايىم قازاقتارىنا سەنىمەن تۋىس بولعىسى كەلەتىن قىتاي، وسىمەن تۋىس بولاسىڭ، ۇيىڭە تۋىسشىلاپ كەلىپ نەشە كۇن، نەشە اپتا جاتاتىن بولادى دەپ قازاق وتباسى قالاماسا دا ءماجبۇرلى تۇردە تۋىستاستىراتىن كورىنەدى. ەگەر سول قازاق وتباسىنىڭ وتاعاسى تۇرمەگە تۇسكەن نەمەسە «ساياسي ۇيرەنۋ» دەپ اتى وزگەرتىلگەن جابىق لاگەرگە نەشە ايدان نەشە جىلعا دەيىن قامالاتىن جاعدايدا، ارتىندا قالعان ۇيىندەگى ايەلى جانە تەك قىزدارى عانا بولسا، تانىمايتىن ءبىر ەركەك قىتاي «تۋىسى» ايەلى جانە قىزدارىمەن ءبىر ۇيدە جاتىپ-تۇرسا، ۋاقىت وتە ونىڭ ارتى نە بولادى؟ ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. مەن ءوزىم بۇنى قازاقتى قىتايمەن تۋىستاستىرۋ ەمەس، قازاقتى قىتايدىڭ قۇرعان تۇزاعىنا ءتۇسىرىپ بەرگەن ءتىرى جەمتىگىنە اينالدىرۋ دەپ بىلەمىن. قالاماسا دا قىتايمەن «تۋىس» بولىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ وتباسى مەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ومىرىندە الداعى ۋاقىتتا نە كۇتىپ تۇر، ول جاعى بەيمالىم.

4. ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىنا ءتۇرلى شەكتەۋلەر قويۋ، ءورىسىن تارىلتۋ، ۇلتتى ءوز ءتىلىن تولىققاندى قولدانا المايتىن حالگە ءتۇسىرۋ; ەڭ سوڭىندا ۇلتتى ءوز تىلىنەن ايىرىپ، ءتىلى جوعالعان، قىتاي تىلىندە سويلەيتىن، جازاتىن جاساندى (يسكۋسستۆەننىي) ۇلت جاساۋعا əرەكەتتەنۋدە. ياعني، ءوزىنىڭ باي ءتىلى بار قازاقتى ءوز ءتىلىن تاستاپ قىتاي تىلىندە  سويلەيتىن جانە جازاتىن، ءتۇرى قازاق بولعانمەن ءتىلى قىتاي ۇلتقا اينالدىرۋعا يتەرمەلەۋدە. 1) قازاق شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەردە قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردى جاپپاي جاۋىپ، قىتاي تىلىندە وقيتىن قىتاي مەكتەپتەرىنە قوسىپ بىرىكتىرۋى سوعان ءبىر دالەل. 2) ۇلتتىق مەكتەپتەردى جابۋمەن قاتار، ۇلتتىق تىلدە وقۋ قۇرالدارىنىڭ، قوسىمشا پايدالانىلاتىن كىتاپشالاردىڭ شىعارىلۋىنا جəنە ونى وقۋشىلاردىڭ پايدالانۋعا شەكتەۋ قويۋى. 3) باستاپقى كەزدە «قوس تىلدىلىك» ساياساتى بويىنشا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلگەنمەن، كەيىنگى كەزدەرى ول دا كۇشىنەن قالىپ، بىرىڭعاي قىتاي ءتىلدى مەكتەپكە، قىتاي ءتىلدى ساباقتارعا اينالىپ كەتكەن كورىنەدى. 4) قازاق وقۋشىلارىن تازا قىتاي تۇراتىن نەمەسە تەك قىتاي ءتىلى عانا قولدانىلاتىن قىتاي قالالارىنا اپارىپ، سوندا جاتاقحاناعا جاتقىزىپ وقىتۋ. وسىلايشا بۇل قازاق وقۋشىلار ساباقتان تىسقارى ۋاقىتتاردا، دەمالىس كۇندەرى اكە-شەشە، اعا-باۋىر، تۋىس-تۋعانىمەن ءبىر مەزەت قازاقشا سويلەۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلادى. ياعني، تازا قىتاي بولىپ شىعۋعا جاعداي جاساۋدا. 5) قازاقي ورتادان اجىراپ، تازا قىتايلاردان تۇراتىن قالادا جاتاقحانادا جاتىپ وقىپ جاتقان قازاق وقۋشىلارى تۋرالى تاعى ءبىر تۋىندايتىن ماسەلە: وڭ-سولىن ءالى اجىراتىپ ۇلگىرمەگەن، سەزىمگە بەرىلگىش، البىرت جاستىق شاقتاعى (قازاق) وقۋشىلاردىڭ بولاشاق سۇيىكتىسىن دە پارتالاس قىتايدان تابۋعا جاعداي جاساپ وتىرعان سياقتى.

5. ەركىندىكتەرىن شەكتەۋ. ۇلتتىڭ ءوز ەركىمەن شەشىم قابىلداۋ حاقىنان (right of national self-determination) ايىرۋ. ءوز ەركىمەن شەشۋ حاقى (right of self-determination): ءبىر ۇلت ءوزىنىڭ ساياسي مارتەبەسىن ءوز ەركىمەن انىقتاۋعا، ءوز ۇلتىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋىن ءوز ەركىمەن شەشۋ حاقى بار. ياعني، ءوزىن-ءوزى دامىتۋ حاقى بار. ۇلتتىڭ (نەمەسە/جانە جەكە ادامنىڭ) ءوز ءىسىن ءوز ەركىمەن شەشۋ، ءوزىن-ءوزى دامىتۋ حاقى – ادامنىڭ نەگىزگى قۇقىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىسى بولىپ تابىلادى (بۇۇ). ءوز مەكەنىندە وتىرىپ ەجەلگى ۇلت رەتىندە ەڭ نەگىزگى حاقىڭنان، ادام رەتىندە ەڭ نەگىزگى قۇقىعىڭنان ايىرىلدىڭ دەگەن ءسوز – ول ۇلت ءوزىنىڭ ەش ەركىندىگى جوق، جەرگىلىكتى قىتاي بيلىگىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇگىرەتىن، ءوز ۇلتتىق مۇدەسى مەن حاقىن قورعاپ تۇرۋعا قاۋقارسىز، جويىلۋعا بەت العان ۇلتقا اينالدى دەگەن ءسوز.

6. "ساياسي ۇيرەنۋ" اتتى جابىق، وقشاۋلانعان، اتى وزگەرگەن تۇرمەنىڭ جاڭا ءتۇرىن ويلاپ تاۋىپ وعان ساياسي ساۋاتى تومەن، جانباعۋ، بالا-شاعانى اسىراۋ تىرلىكتەرىمەن جۇرگەن اۋىلدىڭ قاراپايىم قازاقتارىن دا قاماۋدا. سول ساياسي ۇيرەن لاگەرىنەن شىققان قازاقستان ازاماتى ومىربەك بەكالى لاگەردە قامالعانداردىڭ 70-80 پايىزى ۇيىر ۇلتى بولسا، قالعان 20-30 پايىزى ءوز قازاقتارىمىز ەكەنىن، جاس-جاماسى بويىنشا كوبى جاستار ەكەنىن ايتادى. سوڭعى كەزدەرى «ساياسي ۇيرەنۋگە» قامالعان قازاقتاردىڭ، پاسپورتى تارتىپ الىنىپ، قازاقستانداعى وتباسىنان اجىراپ، قىتايدا ءجىپسىز بايلانىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ىشىنەن ءوز-وزىنە قول سالىپ ءولىپ جاتقانداردىڭ شىعىپ جاتقانىن دا ەستىپ جاتىرمىز. اسىلىپ ءولىپ، باسقا دا جولدارمەن ءوز-وزىنە قول سالعانداردىڭ بار ەكەنى راس. بىراق، شىنىمەن ءوزى اسىلىپ ءولىپ قالدىما؟ جوق الدىمەن ءولتىرىپ، ارتىنان سولاي كورىنىس جاساپ قويدىما؟ ول جاعى بەلگىسىز. سەبەبى، ول جەردە ءىستىڭ اق-قاراسىن تەكسەرىپ، سوت مەديتسيناسى بويىنشا ساراپتاپ، شىندىقتى شىعارىپ جاتقان ەشكىم جوق. مۇمكىن ول جاقتا ناعىز شىندىقتى بىلەتىندەر  دە بار شىعار، بىراق تەلەفون، ينتەرنەت بارلىعى قاداعالاۋدا بولعاندىقتان، ايتۋدان قورقادى.  تىپتى قازاقستان ازاماتتىعىن العان قىتايدان كەلگەن ورالماندار قىتايداعى تۋىستارمەن اماندىقتى، حال-جايدى ءبىلىپ سوزيلەسۋدەن قالدىق. سويلەسۋدەن قورقاتىن بولدىق. سەبەبى، قازاقستانمەن سويلەسۋكەنىن بىلگەن شىڭجاڭداعى قىتاي ساقشىلارى ولاردى تەكسەرىپ، سويلەسكەنى ءۇشىن ساياسي ۇيرەنۋگە الىپ كەتەتىن كورىنەدى.  بىزبەن سويلەسپەڭدەر دەپ بەزەك قاعادى. وسىنىڭ ءوزى تۇسىنگەن ادامعا ول جاقتاعى جاعدايدىڭ تىم قيىنداسىپ كەتكەنىن بىلدىرەدى.

7. قىتاي ۇلتىنىڭ ۇلتتىق كەيبىر سالت-ءدəستۇرىن،  مəدەنيەتىن قازاق، ۇيعىر سىندى ءدىنى باسقا ۇلتتارعا كۇشتەپ تىقپالاۋ، ورىنداۋعا كوندىرۋدە. قىتايدىڭ جىلىنا ءبىر رەت وتكىزەتىن «شاعان» دەپ اتالاتىن قىتاي ۇلتىنىڭ جاڭا جىل مەيرامى بار. بيىلعى وسى شاعان مەيرامىندا شىڭجاڭداعى قازاقتارعا قىتايدىڭ وزدەرىنىڭ ءتۇيىپ، دايىنداپ اكەپ بەرگەن تۇشپاراسىن جەگىزىپتى. ول تۇشپارانىڭ قۇرامىندا قىتايدىڭ وزدەرى ايتقانداي قوي-سيىردىڭ ەتىمە؟ شىن مانىندە قوي-سيىردىكى ەمەس شوشقانىكىمە؟ يت-مىسىقتىكىمە ەشكىم بىلمەيدى. ەستۋگە قاراعاندا تۇشپارانىڭ قۇرامىن سۇراۋعا، تەكسەرۋگە بولمايدى دەپ ايتادى دەيدى. ادام دەنساۋلىعىنا زياندى دارىلەردىڭ قوسىلعان-قوسىلماعانىنا دا ەش كەپىلدىك جوق. ت.ب.

8. وقۋ ماۋسىمى ەكەنىنە قاراماستان، قىتاي ازاماتى بولىپ تابىلاتىن قازاقستاندا وقىپ جاتقا قازاق وقۋشى، ستۋدەنتتەردى قىتايداعى əكە-شەشەسىنە، تۋعاندارىنا قىسىم جاساۋ ارقىلى سولاردىڭ اۋزىمەن ايتتىرىپ قىتايعا كەرى شاقىرتتىرىپ، بارعان سوڭ كەيبىرى قايتىپ كەلگەنىمەن كەيبىرەۋىنىڭ پاسپورتىن تارتىپ الىپ، ۇيقاماقتا ۇستاپ، كەلە الماي، وقۋىنان قول ءۇزىپ قالۋدا.

9. ءتۇرلى جەلەۋمەن زەينەتكەرلەردىڭ زەينەت اقىسىن توقتاتىپ تاستاۋدا. ول جونىندە وتكەن ۋاقىتتاردا قازاقستان جاڭالىقتارىندا كورسەتىلگەن بولاتىن.

10. قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ قىتايعا تۋىستارىنا بارعان قازاقتاردى قازاقستان ازاماتتىعىنان باس تارتۋعا ۇگىتتەۋ جايتارى دا بار دەپ ەستىدىك ت.ب.

11. ۇلت تاعدىرىن ويلايتىن، ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتى دامۋى ءۇشىن شىنايى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ۇلت زيالىلارىن، جازۋشى، اقىنداردى تۇرمەگە تىعۋدا.

جوعارىدا اتالعان زاڭسىزدىقتار - جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ نەمەسە شەنەۋلىكتىڭ əسىرە قىتايشىلدىق جىمىسقى ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعانىن ءارى جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى ءمəجبۇرلى تۇردە تاياۋ نەمەسە الىس بولاشاقتا ول جاقتاعى قانداستاردىڭ  ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىپ، اسسيميلياسالانۋىنا، əۋەلگى ءوز ۇلتىنىڭ بار ەرەكشەلىگىنىڭ جوعالۋىنا الىپ كەلەتىن، ۇلتتىڭ جوعالۋىنا الىپ كەلەتىن، ۇلتقا جاسالعان قىلمىس  ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى قىلمىس بولاتىن سەبەبى 1) قىتاي ەلىنىڭ ءوز كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىنا قايشى كەلىپ وتىر. 2) ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن تاپتاپ وتىر. قۇقىعىن تاپتاعانىمەن قويماي ونداعى قانداستاردى ۇرەيدە ۇستاپ ولاردىڭ ورتالىق قىتاي بيلىگىنە، بۇۇ نا، وزگە دە حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعايتىن ۇيىمدارعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. 3) بۇۇ دىڭ تۇتاس الەم ەلدەرى مەن حالىقتارىنا ورتاق ادام قۇقىقتارى دەكلاراتسياسىن قاپەرىنە الىپ وتىرعان جوق. 4) ونداعى قازاق ۇلتىنىڭ ءماجبۇري تۇردە ۇلتتىق بولمىستان ايىرىلىپ، قىتايلاسىپ جوعالۋىنا يتەرمەلەۋدە.
كەيبىر قىتايدان كەلگەن قانداستار قىتايدىڭ جەرگىلىكتى بيلىگى ءسوز جۇزىندە نەمەسە قۇپيا قۇجات تۇرىندە جوعارىدان تومەنگە بۇيرىق ءتۇسىرىپ (رەسمي قۇجات تۇرىندە تومەنگە تۇسىرىلمەگەن، گازەت-جۋرنالداردا اشىق جاريالانباعان) ونداعى تۋىستارىنا جاساپ جاتقان زاڭسىزدىقتارىن، قۇقىق بۇزۋشىلىقتارىن، زۇلىمدىقتارىن بىلە تۇرا «ءوز باسىما پالە بولادى»، «قىتاي بيلىگىن رەنجىتىپ الامىز» دەپ ويلاپ وزدەرى ايتپاۋعا، وزگەلەرگە دە ايتتىرماۋعا تىرىسادى - شىن مəنىندە بۇل دا ۇلكەن قىلمىس.

قۇران كاريم "اسىر" سۇرەسىندە (راحمان دا راحىمدى اللاھتىڭ اتىمەن) 1. «عاسىرعا انت ەتەيىن: 2. شىندىعىندا ادام بالاسى زياندا. 3. بىراق، يمان كەلتىرىپ كوركەم امال جاساعاندار, ءبىر-بىرلەرىنە اقيقات پەن سابىردى ناسيحاتتاعاندار بۇدان تىس بولماق». سۇرەدە بارلىق ادامداردىڭ زياندا قالاتىندىقتارىن، الايدا، ازاتتىق پەن باقىتتىلىق تەك قانا يمان كەلتىرىپ، كوركەم امال جاساپ، اقيقات پەن سابىردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى كەلەتىنىن ايتادى. - asyldin.kz /مۇحيتدين يساۇلى. ياعني، «اسىر» سۇرەسىنىڭ ءۇشىنشى اياتىندا شىندىقتى، اقيحاتتى جاسىرما، ناسيحاتتا دەيدى.

سوندىقتان، قىتايداعى تۋعان-تۋىسىڭ، قانداسىڭنىڭ كۇنى نە بولىپ جاتىر، باسىنا ناقتى قانداي ءىس تۇسۋدە، ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنا قامالدىما؟ جوق بەس-ون جىل ارقالاپ تۇرمەگە تۇستىمە؟ ساياسي ۇيرەنۋگە جابىق لاگەرگە نەمەسە تۇرمەگە قامالۋعا نە ايىبى بار ەكەن؟ اشىق سوت بولىپ، سوت قىلمىسىن دالەلدەدىمە؟ سوت ۇكىمى قىلمىسىنا لايىقتى ما؟ ولىمە؟ تىرىمە؟ دەنساۋلىعى قالپىنداما جوق دەنساۋلىعىنان ايىرىلعانبا؟ دەنەسىنە (كەيبىرەۋلەر جۇلىنىنان دەيدى) تۇسىنىكسىز ۋكول سالىنىپپا جاقپا؟ ولگەندەرىنىڭ  باۋىرى، بۇيرەگى سياقتى ىشكى اعزالارى ءوز دەنەسىندە امان تۇرما؟ امالىن تاۋىپ بىلۋگە، وزىمىزگە سەنىمدى ادامداردان بىلگەن شىندىقتى ايتۋعا ءتيىستىمىز. ولاي بولماعاندا بۇل دۇنيەدە قىلمىستى جاسىرىپ قىلمىسكەر بولعانىمىزبەن قويماي، ول دۇنيەگە دە كۇنا ارقالاپ كەتەمىز. ءبىز ءبارىمىز دە جالپى قىتاي ۇلتىن جامانداۋدان اۋلاقپىز. كەزىندە دوستارىمىز دا بولعان. بىراق، تۋىسىمىز بەن قانداسىمىزدىڭ باسىندا بولعان ادىلەتسىزدىك ءىستى، شىندىقتى ايتۋ ارانداتۋ بولمايدى. وعان «قىلمىستىق زاڭ» مەن «قۇران كاريم» كۋا بولۋدا.

قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتارداعى تۋعان-تۋىسقاندارىمىزعا قارسى جاسالىپ جاتقان شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنىڭ قۇقىق بۇزۋشىلىقتارىن، زاڭسىزدىقتارىن، قىلمىستارىن بىلە تۇرا ناقتىلى دالەلدەرمەن əشەرلەي الماي تۇرىپ، ادام قۇقىعىن قورعايتىن قۇزىرلى ورىندارعا شاعىم تۇسىرە الماي تۇرىپ، زاڭسىزدىقتارعا قارسى شىعا الماي تۇرىپ ءوزىمىزدى قازاقپىز، ۇلت جاندىمىز، ۇلتىمىزدى سۇيەمىز، «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايتىن سياقتى. سەبەبى ءبىر تۋعانىمىزعا، تۋىسقانىمىزعا، جاقىن رۋلاسىمىزعا، قىتايدا قالعان  كورشىلەرىمىزگە، توي-تومالاقتا ءبىر بولعان جəنە ءبىر بولاتىن اۋىلداسىمىزعا، əرقاشان تاعدىرلارىمىز ءبىر، بولاشاق ۇرپاقتارىمىز بىرگە ءومىر سۇرەتىن قانداسىمىزعا جالپى بەتتىك جاسالىپ جاتقان زاڭسىزدىقتاردى، باسسىزدىقتاردى، قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى، قىلمىستىق əرەكەتتەردى بىلە تۇرا əرەكەتسىزدىك تانىتىپ، ونى وزگەگە ءتىس جارىپ ايتپاۋ، جاسىرۋ، قىتاي ورتالىق بيلىگىنە، قازاقستان جانە حالىقارالىق قۇزىرلى ورىندارعا ارىزدانباۋ، ءوزىمىز ارىزدانباعانىمىزبەن قويماي ارامىزداعى ارىزدانعىسى كەلەتىن، قۇزىرلى ورىنداردىڭ قۇلاعىنا جەتكىزگىسى كەلەتىن كوكىرەگى وياۋ، سانالى ازاماتتارعا قارسى شىعۋىمىز، كەسە كولدەنەڭ تۇرىپ جول بەرمەي، ەتەكتەن كەرى تارتۋىمىز دا قىلمىس. بۇل دا قىلمىستىڭ Əرەكەتسىزدىك ءتۇرى.

مەيلى قىلمىستىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ونىڭ حالقىمىزعا، قازاق əلەمىنە تيگىزەر زيانى، قاۋپى زور. سەبەبى ءبىز وسى əرەكەتسىزدىگىمىز ارقىلى قانداستارىمىزدىڭ باسىنا جاسالعان زاڭسىزدىقتار مەن قىلمىستى جاسىرىپ وتىرمىز،  ولادىڭ (قىتاي جەرگىلىكتى بيلىگىنىڭ) جاساپ جاتقان قىلمىستى ىستەرىن جالعاستىرا تۇسۋىنە، ورشىتە تۇسۋىنە جول بەرىپ، مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىرمىز. بەينە قوراداعى قويعا قاسقىر شاۋىپ، قىرىپ جاتسا دا ۇيدەن شىعۋدان قورقىپ تەسىكتەن سىعالاپ وتىرعان ءبىر ىنجىق مالشى سياقتى. سوندىقتان، بۇل ومىردە بەتىمىز اشىق، بەدەلىمىز جوعارى، ءوز قۇقىقتارى مەن مۇدەلەرىن قورعاۋعا ساۋاتتى، بىرلىگى بەكەم، وزگە ۇلتتارمەن تەرەزەسى تەڭ تولىق قاندى ۇلت بولىپ  ءجۇرۋ ءۇشىن ءوزىمىز قىلمىس جاساماعانىمىزبەن قويماي، قانداستارىمىزعا قىلمىس  جاساۋشىلاردىڭ جاساعان قىلمىسىن Əشكەرلەۋگە ءتيىسپىز.  «ساۋدادا دوستىق بولمايدى» دەگەن سياقتى، قىلمىستا دا دوستىق بولمايدى. «جاۋىزدىقتى (زۇلىمدىقتى) جويۋدىڭ دۇرىس جولى  – ونىمەن كۇرەسۋ.» ء(ۇندى اقىنى، جازۋشى، فيلوسوف، 1913 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، رابيندرانات تاگور)

بايقالعان əر ءبىر قىلمىستى ايعاق، دəلەل تاۋىپ əشكەرلەۋ - قوعامدى ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىرۋعا، بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ سەنىمدى، قاۋىپسىز، تəۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن اۋاداي قاجەت. ادامنىڭ ارەكەتىندە بەلگىلى ءبىر ماقسات بولاتىندىقتان، ءبىز قانداستارعا جاسالىپ جاتقان قىلمىستىق ارەكەتتەردى كوپ بىلگەن سايىن، قىلمىس جاساۋشىنىڭ بىزگە بەيمالىم ىشكى ماقساتتارىن دا انىق بىلە تۇسەتىن بولامىز. بۇنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن دە، قازاق ەلى ءۇشىن دە ماڭىزى زور.

دəل بۇگىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ، ءوز تۋىسقاندارىمىزدىڭ، ءوز قانداستارىمىزدىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاۋعا قۇلىقسىزدىق تانىتساق، قورعاي الماساق، ءوزىمىزدىڭ ۇنسىزدىك «تəربيەمىز» بەن ارەكەتسىزدىك "ونەگەمىزدى" كورگەن ەرتەڭگى بولاشاق ۇرپاعىمىزدان قانداي əدىلدىك، باتىرلىق كۇتەمىز؟ "كورگەن كورگەنىن، كوسەۋ تۇرتكەنىن ىستەيتىنىن" ۇمىتپايىق. سوندىقتان، بۇگىنگى ۇرپاعىڭا دۇرىس ونەگە كورسەتە الماساڭ، ەرتەڭ ولار دا ءوز ۇرپاعىنا بىزدەن بەتەر ەشتەڭە كورسەتە المايدى.

Əر ءبىرىمىز اتا-بابامىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن جاقسىلىعىن يگىلىكتەنە بىلۋمەن قاتار ۇلتتىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەرمەن (قۇقىق بۇزۋشىلىق، زاڭسىزدىق، قىلمىس) كۇرەسە ءبىلۋىمىز كەرەك. كورسەك تە كورمەگەن بولىپ، ەستىسەك تە ەستىمەگەنسىپ، ەش قارەكەت جاساماي، قوس قولىمىزدى قۋسىرىپ بۇعىپ جاتىپ الساق - ەرتەڭگى ۇرپاقتارىمىز ءۇشىن قالاي جارقىن بولاشاق جاساماقشىمىز؟

كەنجەبەك قۇدىسۇلى

Abai.kz