ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماۋ ما، الدە جالعان نامىسشىلدىق پا، قايدام، ايتەۋىر بۇكىل الەم بىزگە اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ تامسانىپ وتىر دەپ جىرتىلىپ-ايرىلاتىن بۇگىنگى قازاقتار ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا ءدۇنيادان وتكەن  تۇلعالارىمىزدىڭ كەيبىر پەندەشىلىك كەمشىلىكتەرىن، ءتىىپتى، ۇلتىمىزعا زالالىن تيگىزگەن تۇستارىن ۇتىرى كەلگەندە ايتا قالساڭ، سەنى جۇندەي تۇتۋگە دايار تۇرادى. انەبىر كەزدە كۇنى كەشە دەرلىك باقيلىق بولعان دارىندى جازۋشى راحىمجان وتارباەۆ ءوزىنىڭ وي-تۇجىرىمدارىنىڭ بىرىندە اباي قۇنانباەۆقا قاتىستى قاتىپ قالعان شەت-شەكسىز ماقتاۋ-ماداققا قايشىلاۋ كەلەتىن ءسوز ايتىپ ەدى، كەيبىرەۋلەر ۇلارداي شۋلاپ بايعۇستى تالاپ تاستادى، قانى ابدەن قارايعان بىرەۋلەر ينتەرنەتتە راحىمجاننىڭ كىتابىن ورتەگەندەرىن كورسەتىپتى. اۋ، اباي جانى دا، ءتانى دە قىلاۋداي ءمىنسىز جاراتىلعان اللاتاعالا ەمەس قوي، ايتا بەرسەك تۇلابويى تولعان ءمىن ەكەنىن ونىڭ ءوزى دە ايتىپ ەدى عوي. ول – ءبىر. ەكىنشىدەن، اباي ءدۇنيادان وتكەلى قانشاما زامان وزگەردى، قوعام وزگەردى، ادام وزگەردى، جەر، سۋ، ءتىپتى، ىشەر-اس، كيەر-كيىم وزگەردى. ءبىر ادامدى تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى تابىناتىن تاڭىرىنە اينالدىرىپ وتىرا بەرسەك، قالاي داميمىز، قالاي زامانا كوشىنە ىلەسەمىز،-دەپ ەدىك تاعى بالەگە قالدىق. اركىمنىڭ ىشىندە وزىنە جەتەرلىك ءبىر-ءبىر قاپ جىنى بار، سول جىنىمىز ۇستاپ سول جەردە: «اباي  ورىستار قازاقتىڭ ءتىلىن دە، ءدىنىن دە، جەرىن دە، سۋىن دا  قانشەڭگەل ەزگىگە، قورلىق-زورلىققا سالىپ وتارلاۋىنىڭ قايناپ تۇرعان كەزىندە ءومىر ءسۇردى. اباي سونىڭ ءبارىن كۇنىگە ءوز كوزىمەن كورىپ وتىرسا دا نە ولەڭدەرىندە، نە قاراسوزىندە سول وتارشىلدىق قورلىق-زورلىق تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاعانى قالاي؟ ال مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىندا» ول اكەسىمەن جاعالاسىپ، اكەسىمەن كەرىلدەسىپ جۇرگەن بىرەۋ عوي» دەدىم كۇيگەننەن. ەندى قايران ماعجان جۇماباەۆتىڭ كەڭەستىك رەسەيدىڭ تىرىلەرگە ارنالعان توزاعىنا تۇسۋىنە م.اۋەزوۆتىڭ سەبەپشى بولعانى تۋرالى ناقتى دەرەكتى ايتامىن دەپ اقىن م.شاحانوۆتىڭ باسى داۋعا قالدى. بۇل داۋ  قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولىپ 22 جىل وتىرسا دا كەتكىسى كەلمەيتىن نۇرلان ءورازاليندى ورنىنان اۋپىرىممەن ازەر بوساتقان قۇرىلتايىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ نۇرلانعا باعىشتاپ ايتقان ءازىل-سىقاققا جاقىنداۋ ءسوز ايتۋىنان باستالدى. سول قۇرىلتاي كەزىندە ەلىمىزگە ەسىمى ايگىلى ءبىراز قالامگەرلەر ن. ءورازاليننىڭ نەبىر قولايسىزداۋ ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى باتىرىپ تا، بيپازداپ تا ايتقان-دى. ال ءورازاليندى قورعاشتاۋشى كەيبىرەۋلەردىڭ م. شاحانوۆتى نىساناعا الۋىنا ونىڭ قازاقشا ايتقاندا سون-ا-اۋ ءبىر «يت ولگەن جىلدارى» اقىن م. ماقاتاەۆقا ارناعان ءازىل-شىنى ارالاس ولەڭى سەبەپ بولدى. ول بۇل ولەڭىندە مۇقاعاليدى ونىڭ جۇرتتان ءبىر سومنان اقشا جيناپ الماقشى بولعانى ءۇشىن جۇقاعالي دەپ ازىلدەپ ايتقانى دا راس ەكەن. مۇقاعالي اقىن سول ءبىر سومى تۇسپەگىردى سول كەزدە قازمۇۋ-دا وقىپ جۇرگەن بىردە-اش، بىردە-توق ستۋدەنت بىزدەن دە تالاي سۇراپ العان. ونىڭ وسى ءبىر ادەتىن بۇگىندە كوزى ءتىرى تالاي قالامگەرلەر ايتىپ تا ءجۇر. «تاز اشۋىن تىرناۋمەن الادى» دەگەندەي ءورازاليننىڭ توراعالىقتان كەتكەنىنە ءالى دە كۇيىنىپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەردىڭ م.شاحانوۆتىڭ سوڭىنا تۇسەتىندەي ول نە قىلمىس ىستەپ ەدى. جاسىراتىنى جوق وداق توراعالىعىن اۋىستىرماساق بولمايدى، جازۋشىلار وداعىنىڭ قادىر-قاسيەتى قالماي بارادى دەپ تالاي رەت ماقالا دا، ەلباسىنىڭ اتىنا قايتا-قايتا حات تا جازىپ ءجۇرىپ ونى ورنىنان ازەر كەتىرگەنىمىزدى ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى عوي دەدىك.

م.شاحانوۆقا تاڭىلعان تاعى ءبىر «قىلمىس» تا ويلانباسقا قويمايدى ەكەن. «ايتىپ وتكەن اقىندا ارمان بار ما؟!»-دەپ سول مۇقاعاليدىڭ ءوزى ايتقانداي م. شاحانوۆ قاشاندا ادىلەت پەن اقيقات جولىندا ايتارىن ايتىپ وتەتىن اقىن. ءيا، ماعجان جۇماباەۆ ءوزىن نكۆد ۇستاپ اكەتىپ باراتقاندا جان جارى زليحانىڭ قۇلاعىنا ءوزىنىڭ تۇتقىندالۋىنا مۇحتار اۋەزوۆ سەبەپ بولعانىن سىبىرلاپ ايتىپ ۇلگىرەدى. ونى سول زليحا اپامىزدىڭ ءوزى ماسكەۋدەن شىققان كىتابىندا جازعان. «اقيقاتىن ايتپاسا، تاريحاتتان نە پايدا؟» دەپ كەمەڭگەر شايىر ابۋباكىر كەردەرى ايتقانداي م.شاحانوۆ سول كىتاپتان ءوزى وقىعان وسى اقيقاتتى ايتامىن دەپ تاعى بالەگە قالدى. اۋ، سوناۋ 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورىس سولداتتارى اق قار، كوك مۇزدىڭ ءۇستىن قىزىلالا قان قىلىپ قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىن قورلاپ-زورلاعانى تۋرالى اقيقاتتى كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچەۆتىڭ كوزىنە شۇقىپ، ساڭقىلداپ تۇرىپ جەر جۇزىنە جار سالىپ  ايتقان دا ءبىر عانا م. شاحانوۆ ەمەس پە ەدى؟ سونى سول كەزدە دە، ودان كەيىن دە ءدال شاحانوۆقا ۇقساپ قاي مينيستر، قاي دەپۋتات، قاي ۇكىمباس (ۇكىمەت باسشىسى) ايتا الىپ ەدى دەگىڭ كەلەدى وسىندايدا. ونى ايتپاق تۇگىل سول ۇل-قىزدارىمىزدى سول كۇندەرى ناركوماندار، ماسكۇنەمدەر، بۇزاقىلار دەگەندەر وسى كۇنى وردەننەن وردەن، مەدالدان مەدال الىپ، سەناتور بولعانى سەناتور بولىپ، بالالارىن مينيستر قويدىرىپ ەل اقساقالى اتانىپ وتىرعانىن دا شىققىر كوزىمىز كورىپ وتىر. قازىر ولاردىڭ وسى ءىسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتساق كەيبىرەۋلەر شەتىمىزدەن م. شاحانوۆقا ۇقساتىپ تالاپ تاستاۋى بەك مۇمكىن-اۋ، ءا!

ءوز باسىم «ايمان-شولپان» سپەكتاكلىن كورگەن تالاي ادامنىڭ. «اپىر-اي، مىنا مۇحاڭ (اۋەزوۆ) كوتىباردى كىم قىپ قويعان؟ اۋ، كوتىبار قازاق جەرىن رەسەي باسقىنشىلىعىنان قورعاپ وتكەن ءارى باتىر، ءارى بي، ءارى كيەلى اۋليە ەدى عوي. مىنا پەسادا ونى اۋمەسەرلەۋ بىرەۋ قىپ قويىپتى عوي» دەگەنىن دە ەستىگەنمىن. ال م. شاحانوۆ وسىنىڭ بىردە-ءبىرىن ويدان شىعارىپ، نە جالا جاۋىپ، نە ءبىر ارام پيعىلمەن ايتىپ وتىرعان جوق. ءوز اۋليەلەرىنەن گورى شەتەلدىكتەردەن مىسال كەلتىرسەم بىلىمدىرەك، كۇشتىرەك بولامىن دەپ ويلايتىن بۇگىنگى قازەكەمدەر «پلاتون مەنىڭ دوسىم، بىراق شىندىق ودان الدەقايدا قىمبات» دەگەندى ءجيى ايتۋدى شەن كورەدى. سويتە تۇرا، ارعىسى پاتشالىق، بەرگىسى كەڭەستىك رەسەيدىڭ قاندى شەڭگەلىندە ءومىر سۇرگەن ايگىلى تۇلعالارىمىزدىڭ دا ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامعا بەيىمدەلەمىن دەپ تۋرا جولدان تالاي رەت تايقىپ كەتكەن تۇستارىن ازات ەل بولعاننان كەيىن، ونىڭ بەرجاعىندا «رۋحاني جاڭعىرامىن» دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەندە دە ايتا الماساق قالاي داميمىز، قالاي ىلگەرى باسامىز؟ قاشاندا شىندىقتى ايتىپ وتىرۋ – شىرىق بۇزۋ ەمەس ەكەنىن، ول ءتىپتى ءار مۇسىلماننىڭ پارىزى ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق، اعايىن.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

Abai.kz