تاۋەلسىزدىگىنىڭ 19 جىلدىعىن تاياۋدا عانا تويلاعان قازاق ەلىنىڭ اتالعان ۋاقىت ىشىندە جەتكەن ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى دە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەكەن. بۇل تۋرالى ءار ءتۇرلى شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا جازىپ جاتىر.

ورتالىق ازياداعى الەۋەتتى ەل

اقش  تىڭ «امەريكا داۋىسى» راديوستانتسياسىنىڭ عالامتورداعى سايتى، جەرىنىڭ كولەمى جونىنەن الەمدە 9 ىنشى ورىن الاتىن قازاقستان مۇناي مەن گازدىڭ قورىنا وتە باي جانە  الەمدە ۋران وندىرۋدەن ءبىرىنشى ورىن الادى دەپ جازادى. ساراپشىلار پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورتالىق ازيانىڭ قاق ورتاسىنداعى بۇل ەلدە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكانىڭ نەگىزىن سالعانىن ايتىپ وتىر، دەپ اتاپ كورسەتەدى سايت.

قازاقستان حالقى بۇكىل ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتەردە تۇراتىن جالپى حالىقتىڭ تورتتەن ءبىرىن عانا قۇراسا دا، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قۋاتى اتالعان ايماقتىڭ  جالپى ەكونوميكاسىنىڭ 60 پايىزىن قۇراپ وتىر. وتكەن ون جىل ىشىندە قازاقستانداعى حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى تابىسى 10 ەسە ءوسىپ، مەملەكەت ورتالىق ازياداعى كورشىلەستەرىن اتالعان كورسەتكىش بويىنشا باسىپ وزدى. وتكەن 15 جىل ىشىندە عانا قازاقستانعا 100 ميلليارد دوللار كولەمىندە شەتەلدىك ينۆەستيتسيا سالىندى، دەپ اتاپ كورسەتەدى «امەريكا داۋىسى».

تاۋەلسىزدىگىنىڭ 19 جىلدىعىن تاياۋدا عانا تويلاعان قازاق ەلىنىڭ اتالعان ۋاقىت ىشىندە جەتكەن ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى دە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەكەن. بۇل تۋرالى ءار ءتۇرلى شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا جازىپ جاتىر.

ورتالىق ازياداعى الەۋەتتى ەل

اقش  تىڭ «امەريكا داۋىسى» راديوستانتسياسىنىڭ عالامتورداعى سايتى، جەرىنىڭ كولەمى جونىنەن الەمدە 9 ىنشى ورىن الاتىن قازاقستان مۇناي مەن گازدىڭ قورىنا وتە باي جانە  الەمدە ۋران وندىرۋدەن ءبىرىنشى ورىن الادى دەپ جازادى. ساراپشىلار پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورتالىق ازيانىڭ قاق ورتاسىنداعى بۇل ەلدە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكانىڭ نەگىزىن سالعانىن ايتىپ وتىر، دەپ اتاپ كورسەتەدى سايت.

قازاقستان حالقى بۇكىل ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتەردە تۇراتىن جالپى حالىقتىڭ تورتتەن ءبىرىن عانا قۇراسا دا، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قۋاتى اتالعان ايماقتىڭ  جالپى ەكونوميكاسىنىڭ 60 پايىزىن قۇراپ وتىر. وتكەن ون جىل ىشىندە قازاقستانداعى حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى تابىسى 10 ەسە ءوسىپ، مەملەكەت ورتالىق ازياداعى كورشىلەستەرىن اتالعان كورسەتكىش بويىنشا باسىپ وزدى. وتكەن 15 جىل ىشىندە عانا قازاقستانعا 100 ميلليارد دوللار كولەمىندە شەتەلدىك ينۆەستيتسيا سالىندى، دەپ اتاپ كورسەتەدى «امەريكا داۋىسى».

ءوز اۋماعىنداعى مۇناي مەن گازدىڭ قورى جاتقان كەنىشتەردى تولىق يگەرۋ قازاقستاننىڭ الەمدەگى مۇناي ءوندىرۋ كولەمى بويىنشا ەڭ الدىڭعى ورىن الاتىن 5 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋگە جول اشادى، دەپ جازادى Eurasiareview سايتى. 2009 جىلى قازاقستان كۇنىنە 1,5 ميلليون باررەل مۇناي وندىرگەن. ال 2019 جىلعا تامان اتالعان كورسەتكىش مولشەرى ەكى ەسە ءوسۋى ءتيىس. Eurasiareview سايتى the Oil and Gas Journal باسىلىمىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ بارلانعان مۇناي قورىنىڭ كولەمى 30 ميلليارد باررەل دەپ باعالانىپ وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتەدى.

«قازاقمىس» فيرماسىنىڭ مىس وندىرەتىنى بەلگىلى. This is Money سايتى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ  «قازاقمىس» كومپانياسىنىڭ اكتسيالارى پاكەتىنىڭ 26 پايىزىنا رەسمي تۇردە باقىلاۋ جۇرگىزەتىنىن جازادى. ال بريتانيادا جارىق كورەتىن «دەيلي تەلەگراف» گازەتى بۇگىنگى كۇنى بۇل كومپانيانىڭ نارىقتىق قۇنى 7,64 ميلليارد فۋنت ستەرلينگكە تەڭ دەپ باعالانىپ وتىرعانىن ايتادى. ال City A.M. باسىلىمى «قازاقمىس» فيرماسى مىس وندىرەتىن ءىرى كومپانيالار اراسىندا ءونىم ءوندىرۋ كولەمى جونىنەن الەمدە ونىنشى ورىندا تۇرعانىن اتاپ وتكەن.

وتكەندە «قازاقمىس» يەلەرىنىڭ ءبىرى ۆلاديمير كيم  «قازاقمىستىڭ» ءىرى ۇلەسىن قازاقستان ۇكىمەتىنە ساتتى. وسى ارقىلى قازاقستان ۇكىمەتى ءENRCدىڭ دە ەداۋىر اكتسياسىنا يەلىك ەتۋ قۇقىعىن الدى.

سەبەبى، ءENRCدىڭ 25پايىزدىق اكتسيالار ۇلەسىن اتالعان كومپانيانىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردان ۆلاديمير كيم 2006 جىلى ساتىپ العان بولاتىن. ال The Gulf Daily News سايتى ازيانىڭ ەڭ ءىرى پايدالى قازبا ءوندىرۋ كومپانيالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن ءENRCدىڭ بۇگىنگى كۇنگى نارىقتاعى قۇنى 12 ميلليارد فۋنت ستەرلينگتەي بولاتىنىن، ياعني 19 ميلليارد دوللاردان اسىپ كەتەتىنىن ايتادى.

باعالى كەندەر

حالىقارالىق نارىقتا قازاقستاننىڭ ءىرى كومپانيالارىنىڭ قۇندى قاعازدارىنا سۇرانىس تا ەرەكشە ءوسىپ وتىر. بلۋمبەرگ اگەنتتىگى بۇل «ەلدىڭ كوپ مولشەردە پايدالى قازبا ەكسپورتتايتىنىمەن تۇسىندىرىلەدى»  دەگەن لوندونداعى Argo Capital Management كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى يەن ماككولدىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. 

ال ءدال وسى بلۋمبەرگتىڭ  تاعى ءبىر مالىمەتى بويىنشا، سوناۋ 2000  ءشى جىلدارى قۇرىلعان قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇناي قورىنداعى قاراجات بيىل قاۋىرت ءوسىپ، كولەمى 34 ميلليارد دوللاردىڭ ماڭىنا جەتكەن. اگەنتتىك اقپاراتىندا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ قول قويعان جارلىق بويىنشا ۇلتتىق مۇناي قورىنداعى اقشا مولشەرى 2020 جىلى 90 ميلليارد دوللارعا جەتۋى ءتيىس دەلىنەدى. 

«ترەند» ينتەرنەت باسىلىمى قازاقستان مەن قىتايدىڭ تاياۋدا عانا اسا ءىرى مولشەردە ۋران ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىم-شارتقا وتىرعانىن جازادى. اتالعان كەلىسىم- شارت بويىنشا، ەلدەگى «قازاتومونەركاسىپ» كومپانياسى ۋراندى قىتايعا 2020 جىلعا دەيىن جىلىنا 24 مىڭ توننادان استام مولشەردە ەكسپورتتاپ وتىراتىن بولدى. قىتاي قازاق ەلىنەن ۋران ساتىپ الۋ كولەمى بويىنشا شەت مەملەكەتتەر ىشىنەن ءبىرىنشى ورىن الادى ەكەن.

ەڭ ۇزدىك ەل

ۋران كەنى دە دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا ءۇستى - ۇستىنە قىمباتتاپ بارادى.  ماماندار مۇنىڭ سەبەبىن، قىتاي ەلىنىڭ ءوز اتوم يندۋسترياسىن ۇدەمەلى دامىتۋدى ماقسات ەتكەن جوسپارلارىمەن بايلانىستىرىپ وتىر. رەيتەر اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، ۋران توتىعىنىڭ باعاسى دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا 1 فۋنتىنە 60 دوللار دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن.

تاياۋدا قىتايدىڭ يادرولىق اگەنتتىگىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى چجاو چەنكۋن ءوز ەلىندەگى اتوم ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قۋاتىن 2020 جىلدارى 40 مىڭ  مەگاۆاتقا جەتكىزۋ تۋرالى جوسپارلار قايتا قاراستىرىلادى، دەپ مالىمدەدى. ياعني، اتالعان كورسەتكىشتەر ۇلعايتىلادى.

ال يادرولىق وتىن سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن Cameco فيرماسىنىڭ وكىلدەرى قىتاي اتالعان كورسەتكىشتەردى 2 ەسە مولشەرىندە ارتتىرۋى مۇمكىن دەيدى. ال وسى ۋراننىڭ 1 فۋنتى 2001 جىلى حالىقارالىق نارىقتا نەبارى 7 دوللار عانا تۇرعان ەدى، دەپ جازادى بلۋمبەرگ.

قازاقستان ەكونوميكاسى  2010 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا 8 پايىزدان ارتىق قارقىنمەن ءوسىپتى. وسىدان كورىنىپ تۇرعانداي، ەلدىڭ داعدارىستى ەڭسەرگەنى ايدان انىق، دەپ جازادى يتالياندىق Libero باسىلىمى. ال The Asia Times Online سايتى «قازاقستان ەكونوميكاسى تەز ءوسۋدىڭ قارقىنىنا قايتا يە بولدى» دەپ جازىپتى. باسىلىم ماقالاسىندا، «2009 جىلمەن سالىستىرعاندا 2010 جىلداعى ءبىرىنشى جارتى جىلدىقتا ۇلتتىق ەكونوميكا الدەقايدا تەز دامىعان جانە  2011, 2012 جانە  2013 جىلدارى دا ەل ەكونوميكاسى ءوسۋى ءتيىس»، دەلىنگەن.

سونىمەن، ەلدەگى داعدارىس الدىنداعى كەڭ زامان، بۇيىرتسا، ورالىپ كەلە جاتقان سىڭايلى. داعدارىستىق جىلدارى ەلدەگى ءىرى 4 بانك دەفولتقا ۇشىراپ، باتىستاعى ءىرى قارجى ورتالىقتارى قازاقستان بانكىلەرىنە نەسيە بەرۋدى توقتاتتى. ەندى ەل بانكىلەرىنە دەگەن سەنىم قايتا ورالىپ كەلە جاتقانىنىڭ نىشاندارى ءبىلىنىپ جاتىر.

بۇل قازاقستانداعى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ تۇراقتالعانىمەن بايلانىستى بولىپ وتىر. ماسەلەن، داعدارىستان بەرى العاش رەت ءىرى قازاقستان بانكى ككۆ باتىس نارىعىنان قايتادان ءىرى كولەمدى، 750 ميلليون دوللار قارىزدى ەلگە الىپ كەلۋگە قادام جاساپ وتىر. ككۆ  نىڭ مۇنىسىنا حالىقارالىق JPMorgan (دجەي پي مورگان) مەن UBS (يۋ بي ەس) الپاۋىت قارجى مەكەمەلەرى كومەكتەسپەككە رەسمي ۋادە بەرگەن، دەپ جازادى the Euroweek.

The Daily News باسىلىمى ازيا دامۋ بانكى قازاقستانعا ورتالىق ازياداعى كولىك ءدالىزىن دامىتۋ ءۇشىن 800 ميلليون دوللار نەسيە ءبولىپ وتىرعانىن حابارلايدى. اتالعان ءدالىز ەۋروپا وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدانى قىزدىرۋعا  بولا الادى ەكەن.

ەو مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 2009 جىلى 700 ميلليارد دوللارعا جەتسە، 2015 جىلعا تامان 1 تريلليون دوللاردىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز بار. مۇنىڭ 20 پايىزدايى قازاقستان جەرىمەن وتسە، ەل جول شەتىندە وتىرىپ  اق، شاش  ەتەكتەن پايداعا كەنەلۋى مۇمكىن دەگەن جورامال ايتىلادى.

ال Forexpros سايتى دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ «بيزنەستى قولداۋشى رەفورمالار جۇرگىزۋدەن 2010 جىلى ەڭ ۇزدىك ەل» دەگەن اتاعىن قازاقستاننىڭ جەڭىپ العانىن جازىپ جاتىر. بۇل بايگەگە قازاقستاننان وڭگە الەمنىڭ 117 مەملەكەتى ءتۇسىپ، باق سىناعان ەكەن.

«اباي-اقپارات»