قارقاراعا جانىڭ جەتكەنشە، شىدا، باۋىرىم!
قازاقتا ەجەلدەن بەرى اۋىزدان تۇسپەي، ۇنەمى ايتىلىپ كەلە جاتقان «قارقاراعا جانىڭ جەتكەنشە، شىدا!» دەگەن ءسوز جانە بۇكىل الەم ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازاق دالاسىندا دا قارا، قارقارا، قارقارالى اتتى ءارتۇرلى ۇعىمدار مەن توپونوميكالىق اتاۋلار وتە ءجيى كەزدەسەدى:
«قارقارالى مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پارك قارقارا تاۋىنىڭ اتاۋى قازاق قىزدارىنىڭ مونشاق، جىبەر، بارقىت، پارچا جانە ۇكىمەن ورنەكتەلگەن ۇلتتىق باس كيىمىنىڭ اتاۋىنان شىققان. جارقىراعان قارقارا سياقتى قارقارا تاۋلارى جارقىراپ تۇر» (ۋيكيپەديا).
قارقارا – قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىمى. بيىك توبەلى قاراقارانىڭ ميلىعىنا اينالا قۇندىز تۇتىپ، ماڭداي ءتۇسىن جوعارىدان تومەن قاراي ۇشكىلدەپ جىعا تىگەدى دە، توبەسىنە قۇس قاۋىرسىنىن قاداعان. باس كيىمنىڭ اتاۋى دا وسىدان شىققان. كەيدە قاۋىرسىننىڭ ءوزىن دە "قارقارا" دەپ اتايدى (ۋيكيپەديا – اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان).
«قىزداردىڭ باسكيىمىنە ساندىك ءۇشىن قۇس قاۋىرسىنى قادالىپ وتىرعان، سوعان بايلانىستى «قارقارا» دەگەن اتاۋ قالىپتاسقان. قارقارا – جاس ايەلدەردىڭ، قىزداردىڭ توبەسى بيىك، شوشاقتاۋ كەلگەن، سالتاناتتا كيەتىن باس كيىمى. بيىك توبەلى قارقارانىڭ ميلىعىنا اينالا قۇندىز تۇتىپ، ماڭداي تۇسىن جوعارىدان تومەن قاراي ۇشكىلدەپ جىرا تىگەدى دە، توبەسىنە قۇس قاۋىرسىنىن ورناتادى. بيىك، ءارى شوشاق، اسەم بەزەندىرىلگەن جانە سۇلۋ قۇستاردىڭ قانات قاۋىرسىنىن قاداعان باسكيىمدى جاس كەلىنشەكتەر، قىزدار ءسان-سالتاناتى مەن جاراسىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن كيگەن.
كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، قارقارانى تەك قىزدار عانا ەمەس، سۇلتان، تورەلەر، حان بالالارى دا وزدەرىن باسقالاردان ەرەكشەلەندىرۋ ءۇشىن كيگەن. بۇعان ەسىك وباسىنان تابىلعان «التىن ادام» ءتاجى مىسال بولا الادى. (م.مەرەي. «زەرلى تاقيادان كەستەلى كيمەشەككە دەيىن» http://syrboyi.kz/negizginews/10411-zerl-taiyadan-kestel-kimeshekke-deyn.html).
«قارقارا تۇماق كيگىزىپ،
قادىل بولۋىن سۇرايىق», («مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» (1240 جىل)).
«قارقارا - قالماق قىزىنىڭ ەسىمى. قارقارا ءوڭىرى اتاۋى سودان قالعان». («قارقارا» اتاۋى قايدان شىقتى؟ http://www.inform.kz/kz/babalar-sozi-karkara-atauy-kaydan-shykty_a2799146).
«اتىڭنان اينالايىن قارقارالى،
سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى.
ساياڭنان سايعاق قۇرلى پانا تاپپاي
مەن ءبىر جان قاڭعىپ جۇرگەن ارقاداعى» ء(مادي ءباپيۇلى 1880-1921).
قاراعاندى وبلىسىندا قارقارا اۋدانى بار.
جەتىسۋ ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ 1916 جىلعى «قارقارا كوتەرىلىسى» قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى باس كوتەرۋى قازاق تاريحىنداعى ەڭ ءىرى باس كوتەرۋلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەندى.
«قارقارالى – الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋى بولعان ولكە». (7.07.2016 جىلى «اباي كز» (http://abai.kz/post/view?id=8703)).
«قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» (2008) «قارقارا» – ەرتە كەزدەگى تىرنا تەكتەس، سيراعى ۇزىن، قاۋىرسىنى ادەمى قۇس جانە «قارقارا» ءسوزى قىزدار مەن جاس ايەلدەردىڭ توبەسى بيىك شاشاقتاۋ بولىپ كەلگەن سالتاناتتى باس كيىم» دەپ تە تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن.
«قارقارالى تاريحى تەرەڭدە «قارقارالى» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى دەرەكتەر دە، تاريحي ءافسانالار دا كوپ. شەجىرەلى قارت قارقارالىنىڭ كەربەز دە سۇلۋ، كورىكتى تاۋلارىنىڭ الىستان قاراعانداعى ءپىشىنى قازاق ايەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى باس كيىمى قارقاراعا ۇقساپ كەلەدى. سوندىقتان قالانىڭ وسىلاي اتالۋى دا دالەلدى پىكىر سياقتى. بىراق الماتى قالاسىنىڭ ەتەگىندەگى قارقارا جەرى دە وسى اتاۋدىڭ ماعىناسىن اشىپ تۇرعانداي. سوندىقتان كوپ دەرەكتەردە كەزدەسەتىن قارقارا اتاۋىن كوبىنە وسى قارقارا جەرىنە تەلىپ كەلەدى. «قارقارا» ءسوزىنىڭ ەندى ءبىر ماعىنالىق سيپاتى «ءتاج» ماعىناسىندا. ەرتەدە ەل بيلەگەن كوسەمدەردىڭ، حانداردىڭ باسىندا قارقاراسى بولعان. ەندەشە سارىارقانىڭ سايىن دالاسىنداعى بۇل تاۋلار حاننىڭ باسىنا كيگەن التىن ءتاجى سياقتى، قارقاراداي بولعان سوڭ، بۇل ءوڭىر حالىق اۋزىندا قارقارالى ءوڭىرى اتالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى قارقارالى تاۋلارى — تىم ەرتە داۋىردە تۇزىلگەن تاۋلى قىرات. دەي تۇرعانمەن قارقارا اتاۋىن قويا تۇرىپ، «قارقارالى» دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمىن اشاتىن بولساق، ءبىز، ارينە، كونە قالانىڭ ءوزىن، ونى قورشاي بىتكەن اسەم تابيعاتتى دا ايتامىز. ولاي دەيتىنىمىز – بار سۇلۋلىق پەن اسەمدىكتى بويىنا جيناعان بۇل ءوڭىردى تالاي اقىن جىرعا قوسقان. «اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى، سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى، — دەپ ءمادي بابامىز جىرلاپ كەتسە، ۇلى جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆ «سۇلۋشاش» پوەماسىن جازىپ قالدىردى. «سۇلۋشاش» داستانىندا جىرلانعان قىزدىڭ تاعدىرى وسى قارقارالى وڭىرىندە بولعان اڭىزعا دەرەكتەلىپ جازىلدى. ءتىپتى جاناق اقىننىڭ «قىز بەرگەن قارقاراسى ءتۇسىپ قالىپ، تاۋ اتىن قارقارالى قويا ساپتى» دەيتىن جىرى دا بار. بۇل قارقارالى اتاۋىنىڭ ساۋكەلە، قارقارا ماعىناسىنداعى دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعانىن اڭعارتادى. قارقارالى اتاۋىنىڭ تاعى ءبىر اڭىز-افسانالىق دەرەگىندە بىلاي دەپ كورسەتىلەدى: «قارقارالى مەكەنىندە كورشى تۇرعان ەكى اۋىل بايلارى وزدەرىنىڭ بالالارىن تۋماي جاتىپ اتاستىرىپ قويادى. بىردە اۋىلدار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىپ، اتاستىرىلعان قىز بەن جىگىتتى ايىرىپ الىپ كەتەدى. قىز وتە سۇلۋ بولادى، ال جىگىت ناعىز باتىر بولىپ وسەدى. ارادا جىلدار ءوتىپ ەكەۋى كەزدەسەدى، ەكى عاشىق ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىردىڭ قيسىنى بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، اۋىلدارىنان قاشىپ كەتەدى. مۇنى سەزگەن قىز اكەسى قۋعىنشى جىبەرىپ، جىگىتتىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولادى. سوندا مۇنداي سۇمدىقتى كورگەن قىز شىداي الماي ءوز-وزىنە قول جۇمسايدى. سۇيگەنىنىڭ كەۋدەسىنە قۇلاعاندا، قىزدىڭ اۋىر باس كيىمى قارقارا جەرگە قۇلاپتى». اقىرى وسى قۇلاعان قارقارانىڭ قۇرمەتىنە «قارقارالى» اتاۋى شىققان دەگەن». (التىنبەك قۇمىرزاقۇلى «تاريحى تىلسىم قارقارالى» http://e-history.kz/kz/project/view/14?type=publicationproject&material_id=158).
«الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىندا تاۋ، وزەن، جايلاۋ جانە قارقارا اۋىلى دا قارقارا دەگەن تاۋ اتاۋىنا بايلانىستى قويىلعان.
«قارقارا قالىڭ قازاق كەبەسىندەي،
الباننىڭ البىرت-ەركە ەنەسىندەي.
قاراعاي قاپتالداعى، جىنىس ارشا،
قىدىرلى مالدىڭ قۇتتى كەلەسىندەي.
قارقارا جاراسىمدى جازىق جايلاۋ،
ءۇي-كۇلشە، قۇرتتىڭ جايعان ورەسىندەي» ء(ىلياس جانسۇگىروۆ).
قارقارا اتاۋى جەتىسۋ ولكەسىندە عانا ەمەس، قاراعاندى وبلىسىندا قارقارالى تۇلعاسىندا، قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىندا كاركىرا (ىسسىقكول وبلىسى اقسۋ، ءتۇپ اۋداندارىندا), كاركىرا – كول (وش وبلىسى الاي جوتاسىندا), مونعوليادا حارحارا اتاۋى كەزدەسۋىنىڭ تاريحي سىرى بار. جوعارىداعى پىكىرلەرگە دەن قويا وتىرىپ، قارقارا (وزەن، تاۋ) اتىنىڭ تۇركى تىلدەرىنە تاندىگىن، ونىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى جىلداردان بارىن پايىمدايمىز. سونىمەن قاتار ونىڭ كونەلىگىن اتاۋ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ءۇندى-ەۋروپا، تۇركى، موڭعول تىلدەرىندە ەجەلگى زاماننان بارى دالەلدەي تۇسەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە تاۋ اتى، ودان سوڭ وزەن اتى قارقارا اتالعان بولۋ كەرەك. اتاۋ: «ۇلكەن، بيىك»، «اسقاق»، «زاڭعار»، «الىپ تاۋ» دەگەن ماعىناعا يە ەكەنى ونىڭ جاعراپيالىق سيپاتىنا تولىق ساي كەلەدى.» («قارقارا» تەلعوجا جانۇزاق http://kazgazeta.kz/?p=48278).
«قارقارا جىلعاسىنىڭ اتى جايىندا مىنانداي ءبىر اڭىز بار: «قالماقتارعا شابۋىل جاساعان كەزدەرىنىڭ بىرىندە قازاقتار وسى وزەننىڭ بويىندا زايساننىڭ ەكى قىزىن تارتىپ الادى. قالماقتاردىڭ اۋىلى جاڭا عانا كوشىپ كەتكەن ەكەن. قىزدار جۇرتتا جۋىنىپ – تارانىپ، كوش قوناتىن جەرگە ءسان – سالتاناتپەن بارماقشى بولىپ ايالداپ قالعان. ولاردىڭ ساۋكەلەسىنە قاداعان ۇكىلەرى، قاۋىرسىندارى بار ەكەن. قازاقتار سول قاۋىرسىندى قارقارا دەگەن» جىلعانىڭ قارقارا اتالۋى جايىنداعى اڭىزدىڭ شىعۋ تاريحى وسىنداي» (شوقان ءۋاليحانوۆ «ىستىقكول كۇندەلىگى»).
«اكەسىنىڭ ابدەن ارىنەن ايرىلعان قۋ شولمەكتەي اپپاق بەتىنە جانى قارقاراعا كەپ قىسىلعاندا دا قان جۇگىرمەدى، ءبىر ءتۇرلى كۇلگىن كوگىس تارتتى. ...جاۋلىعى قارقاراداي كارى اجەلەر تاياقتارىنا سۇيەنىپ اپ، ءۇي جىعىپ جاتقان قىز-كەلىنگە انادايدان ءجون-جوسىق ايتىپ قويادى» ء(ابىش كەكىلباەۆ «شىڭىراۋ»).
ترويا توڭىرەگىندە قارقارا اتتى شىڭ بار. گومەردىڭ «يلياداداي (ەل اداي م.ق. )» داستانىندا:
«كرونۇلى (زەۆس) يداعا، اڭ-قۇستىڭ نۋلى-سۋلى اناسىنا،
توعايى مەن قۇرباندىقحاناسى ورنالاسقان قارقاراعا كەلiپ،
جۇيرiك سايگۇلiكتەرiنiڭ تiزگiنiن تارتتى»، دەگەن جولدار بار.
وسى جىردا ايتىلاتىن ەنەي باسپانالاعان كارفاگەن قالاسىنىڭ تولىق اتاۋى قار اپا كەنتى. كار-قار، فا-اپا، گەن-كەن (كەنتى) بولىپ تالدانادى. كەنت قازاقتا (تۇرعىنى كوپ ەلدى مەكەن), ياعني قالا دەگەن ماعىنا بەرگەنى سياقتى، پارسى تىلىندە دە قالا، شاھار; كونە لاتىن تىلىندە ادام، ادامدار، حالىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
تۇسىنىكتەمە: ەڭ العاشقى كەنتتى (قالانى) سالعان اتامىزدىڭ اتى كەنتى بابا. كەنتى بابانىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدا. كۇنى بۇگىندە دە كەنتى بابا قورىمى دەپ اتالادى.
سەرىكبول قوندىبايدىڭ «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» اتتى ەڭبەگىندە تۇبىرىندە «قار» مەن «قارا» بار 300-گە جۋىق اتاۋلار كورسەتىلگەن. ال الەم ەلدەرى تاريحىنا ۇڭىلسەك، ونداي اتاۋلاردى ساناپ تاۋىسا المايسىڭ، ءتىپتى بۇكىل جەر شارىندا وسى اتتاس توپونوميكالىق اتاۋلارى كەزدەسپەيتىن بىردە-ءبىر ەل جوق دەسە دە بولادى.
قابيبوللا سىديىقۇلىنىڭ «بەكەت اتا» اتتى كىتابىندا /«ارىس» باسپاسى، الماتى - 1994 جىل/ ۇلى بابانىڭ امانات - وسيەتىن وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنعان. وندا، ءپىر بەكەت بابامىز: «قارقاراعا جاندارىڭ كەلىپ، قاشان قيىن جاعدايدا قالعانشا اتىمدى اتاماڭدار. ونداي اۋىر حالدە اۋىزدارىڭا الساڭدار، ارۋاعىم جار بولىپ جۇرەر،- دەپ كوز جۇمىپتى» دەيدى...
«قارقاراعا جاندارىڭ كەلگەنشە مەنىڭ اتىمدى اۋىزعا الماڭدار، اسا قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندا عانا جاردەم سۇراڭدار!» (بەكەت اتا وسيەتىنەن).
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قارقارا قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى ۇعىمدارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان، قارقارا – انالارىمىزدىڭ باسىنا كيەتىن ۇلتتىق باس كيىمى، قارقارا – تاۋ، قارقارا – ەرلەردىڭ باسىنا كيەتىن تۇماق، قارقارا – قىز ەسىمى، قارقارا – اسپاندا ۇشاتىن قۇس، قارقارا – قاسيەتتى جەر اتاۋى، قارقارا – اقيقات ءۇشىن كۇرەستىڭ جان الىسىپ، جان بەرىسكەن جەرى، قارقارا – وزەن، قارقارا – جايلاۋ، قارقارا - «ۇلكەن، بيىك»، «اسقاق»، «زاڭعار»، «الىپ تاۋ» دەگەن سياقتى قازاقتىڭ ەڭ اسىل ۇعىمدارىن تۇگەلدەي قامتىپ تۇر. بىراق، بۇل جەردە قارقارا دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قايدان شىقتى جانە نە ماعىنا بەرەدى دەگەن نەگىزگى سۇراقتىڭ جاۋابى جوق.
ءبىز بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن، اتامىز قازاقتىڭ ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازاتىن باستى قاعيداسىنا سايكەس، اتاۋ ءسوزدىڭ قۇرامىنان جانە ونىڭ تۇبىىرنەن تابامىز:
قارقارا – ءسوز ءتۇبىرى ار، ارى قاراي ءسوز قۇرامى قا، قار، را، ارا، قارا، ارقا، قارقارا بولىپ شىعادى.
ار (ار يمان) – ءاربىر ادام بالاسىنىڭ قورعاۋعا ءتيىستى ارى (ار-يمانى، اتامەكەن تۋعان جەرى، وتباسى جانە وتانى). مىنە وسىلاردى قورعاۋعا ءتيىسپىن دەگەن سەنىمىڭ، ياعني يمانىڭ بولسا ارىڭنىڭ بولعانى، بولماسا ارسىزسىڭ. ەجەلدە ارسىزدار ادام قاتارىنا سانالماعان، قازىردە دە سانالمايدى. اتام قازاقتىڭ كەيبىر جەتەسىزدەرگە رەنجىگەندە «ءوي، ارسىز!» ۇرىساتىنى وسىدان. ەجەلگى قازاقتاردىڭ كەزىندە تۇگەلدەي، بەسقالا قازاقتارىنىڭ كۇنى بۇگىندە دە «ارما! (ارىڭ بار ما؟)» دەپ امانداساتىنى، سالەم الۋشىنىڭ «بار بول (ارىڭ بار بولعاي!)» دەپ جاۋاپ قايتاراتىنى وسىدان.
وسىلاي امانداسۋ سالتى «الپامىس باتىر» جىرىندا، الپامىس باتىردىڭ كەزدەسكەندەرگە بىرنەشە رەت «ارما!» دەپ، دەپ امانداسقانى سۋرەتتەلەدى.
قارقارا قۇرامىندا «ار» دەگەن ءتۇبىر ءسوز ءبىر ەمەس ەكى رەت قايتالانادى.
وسى ار-دان تۋىندايتىن ارىستار (اري تايپالارى) – قازىرگى ارىستاردىڭ اتاسى قازاقتىڭ ءۇش ارىسى (اقارىس، جانارىس، بەكارىس), سەگىز ارىس اداي (تازىكە، قوساي، قۇنانورىس (رىسقۇل), اقپان، بالىقشى (شىبىنتاي), بۇزاۋ، توبىش، مۇڭال), اراپ (ار اپا), پارسى ت.ت.. قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ارىس قالاسى مەن وزەن، قازاقتىڭ قاپ تاۋى (كاپقاز) سىرتى ەلىندەگى اراكس، اردون وزەندەرى اتاۋى ت.ت. ياعني ءسوز تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە) «ار» دەگەن ءسوزى بار ەلدەر مەن توپونوميكالىق اتاۋلاردىڭ ءبارى سولاردان قالعان. قارامان اتا ەسىمى ءتۇبىرىنىڭ دە ار بولاتىنى وسىدان.
ارىستاردىڭ ارعى تەگى جارى (جارتى) رۋى. بۇل الەمگە ايگىلى شىڭعىس قاعاندى بەرگەن رۋدىڭ اتى. ايگىلى قيان مەن قياتتار جانە بورجىگىندەر وسى مۇڭال-جارى رۋىنان تارايدى. باتىس قازاقستانداعى مۇڭالجارى تاۋى اتاۋى سولاردان قالدى. اردىڭ الدىندا تۇرعان «ج» تاڭباسى قاسيەتتى جەتى بۋىن ۇرپاق، ياعني «جەبە» دەگەن ءسوز. بۇل ءسوز كۇندەلىكتى قولدانىسىمىزداعى ەر مەن ايەل، ياعني «ەكى جارتى، ءبىر ءبۇتىن بولىپ» قارقارا ءسوزىنىڭ ىشىنە تۇگەل سىيىپ تۇر.
قا – ءسوز باسىندا تۇر. وسى بۋىننان قار، قارا، قارقارا، قازاق، قارت قازاق، قاريا، قازاقتىڭ قارا بالاسى دەگەن سوزدەر بار.
قار – قار مەن اق سينونيم. اپپاق قاردى - اقشا قار دەيتىنىمىز وسىدان.
را – كۇن قۇدايى، حاكىم ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەيتىنى وسى. راس – شىندىق، ياعني اقيقات.
ارا – اق پەن قارانىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ تۇر. ارالاسساڭ – قايتا قوسىپ تۇر. ءسوز تۇسىنبەي، اق پەن قارانى اجىراتۋعا دارمەنىڭ جەتپەسە ارا بولىپ شاعىپ تۇر.
قارا بىرنەشە ماعىنالى: سەبەبى بۇل ءسوزدىڭ قۇرامىنىڭ ءوزى اق پەن قارادان تۇرادى.
مىسالى: 1. قapa – cيىp, جىلىق، تۇيە cياقتى ءىpى مaل: ءىpى قapa مaل; قapa ءcوزى قaزaق تىلىندە كەيدە جەكە تۇpىپتa ءدال وcى مaعىنaنى بىلدىpەدى: توقcaن مىڭ ەكەن قapacى، نوقتa تيمەگەن (قaزaق ەپوcى).
- قapa – aلىcتaن بۇلدىpaپ، قapaۋىتىپ كوpىنەتىن بەينە، جaندى جانە جaنcىز زaت تۇلعacى.
- قapa – حaن، aقcۇيەكتەp, توpە تۇقىمىنa جaتپaيتىن، جaلپى حaلىق نە cول حaلىقتىڭ وكىلى.
- قapa – cەpىك، ەc, جاpدەمشى.
- قapa – مaيcىز، ءدامcىز، قaتىقcىز، ءcۇتcىز دaيىندaلعaن ac.
- قapa – aيىپتى، كىنالى، قىلمىcتى aدaم.
- قapa – جaلa, وpىنcىز aيىپ.
- قapa – aدaمعa زيان كەلتىpەتىن قacيەتcىز مaقۇلىق، ەcكى cەنىمگە بaيلaنىcتى نەشە ءتۇpلى جىن شaيتaن aلبacتى cياقتى ناpcەلەp.
- قapa – ءولىم-جەتىم، قaيعى-قacىpەت، ىلaڭ.
- قapa – pەڭcىز، قوڭىpقaي، ءتۇp-ءتۇccىز.
- قapa – جaي، قapaپaيىم ءcوز، پpوزaلىق شىعapمaنىڭ ءتىلى.
- قapa – aۋىp, ءزىلبaتپaن.
- قapa – قaتىگەز، قaنىپەزەp, ۇياتcىز، پيعىلى جaمaن aدaم.
- قapa – جaزۋ، cىزۋ، حaت، ءاpىپ تaڭبaلapى.
- قapa – كوڭىلcىز، cۇpەڭcىز.
- قapa – كۇشتى ەكپىندى.
- قapa – ەڭ جaقىن، ەڭ قىمبaتتى، ەڭ aياۋلى.
- قapa – كەدەي شapۋaدaن شىعىپ ەڭبەكپەن ىcىلىپ وcكەن.
- قapa – ۇلكەن، قaدىpلى، قacتەpلى، قacيەتتى. ءىpى قapa - cيىp, جىلقى، تۇيە cياقتى ءىpى مaل.
قapa ءcوزى قaزaق تىلىندە كەيدە جەكە تۇpىپتa ءدال وcى مaعىنaنى بىلدىpەدى: توقcaن مىڭ ەكەن قapacى، نوقتa تيمەگەن (قaزaق ەپوcى).
قapa كۇش – كۇشتى ەكپىندى، قapa دaۋىل – جەp بەتىندەگى زaتتapدى قيpaتىپ بۇزىپ كەتەتىن قaتتى cوعaتىن دaۋىل;
قapa كۇش – تەپcە تەمىp ۇزەتىن aدaمنىڭ، كۇشتى حaيۋaننىڭ ت.ب زوp كۇشى.
قapa cۋىق – جەلcىز، تىمىpcىق قىc كۇندەpىندەگى قaتتى cۋىق، قaتتى aياز، توڭaزۋ. مىcaلى: قapa cۋىق – بوpaنى جوق قىc جانە كۇز aيلapىندa بولaتىن cۋىق، aياز.
قapa جaياۋ – جaياۋ-جaلپىلى (aدaمنىڭ ءوز aياعىمەن جۇpۋىنە بaيلaنىcتى). مىcaلى: قapa جaياۋ - aياق apتapcىز جaياۋ ءجۇpىc; قapa جapىc – جaياۋ جapىc, قapa جەلىc - aتتى جوpعaلaتپaي، شaپتىpمaي، بىpىڭعaي جەلدىpىپ وتىpۋ.
قapaشىق – ەڭ جaقىن، ەڭ قىمبaتتى، ەڭ aياۋلى. ماcەلەن، كوزىمنىڭ aعى مەن قapacىندaي – ەڭ aبزaل، قaدىpلى، قىمبaتتى جaن مaعىنacىندa قولدaنىلaدى.
قapa شaڭىpaق – ۇلكەن، قaدىpلى، قacتەpلى، قacيەتتى. قapa شaڭىpaق – ەل قaدىpلەيتىن نە اكەنىڭ، نە aتaنىڭ، نە بaبaنىڭ ءداcتۇp بويىنشa كەنجەنىڭ ەنشىcىنە تيگەن ۇلكەن ءۇيى (تولىق نۇسقاسى https://massaget.kz/mangilik_el/tup_tamyir/asyil_soz/34475).
قارا ءسوزىنىڭ بۇعان قارسى سيپاتى دا بار. بۇل ءسوز وتە ەسكىدەن كەلە جاتۋىنا بايلانىستى اق پەن اقيقاتقا قاراما قارسى ماعىنا بەرىلىپ قولدانىلادى. مىسالى، قارالىق جاساۋ، قارابەت، ءجۇزى قارا ت.ت. ياعني اق سوزىنە انتونيم رەتىندە قولدانىلادى.
ارقا – قازاق ارقا دەپ، ارتقى جاقتى ايتادى. مىسالى، ادامنىڭ جاۋىرىنى، سول سياقتى قازاقتىڭ سارىارقاسى.
قارقارا – قار (اق) جانە قارا وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىن ىشىنە الىپ، اقيقاتتى (قاردى) ەكى رەت قايتالاپ، ادام بالاسى كەز-كەلگەن دۇنيە دە اقيقاتقا كوزى جەتكەنشە توقتاماي كۇرەسۋگە مىندەتتى دەپ وتىر. قازاقتىڭ «قارقاراعا جانىڭ جەتكەنشە، شىدا!» دەيتىنى وسى.
مىنە وسى قاعيداعا سايكەس، اق پەن قارانى، ياعني اقيقاتتى العاش اجىراتقان قارالار (قاراعاندار، قاراحاندار، قاراماندار), ياعني بۇكىل ساق، عۇن (كۇن), تۇرىك حالىقتارىنىڭ قارا شاڭىراعى قازاق حالقى، سول سياقتى قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ يەسى بايۇلى – ادايلار سول ەجەلگى كاسپيدىڭ جاعاسىندا ءالى وتىر. ارال، كاسپي وڭىرىنەن باستاپ، سوناۋ ريمگە دەيىنگى ۇلان عايىر ايماقتاعى جەر، سۋ، تاۋ، ەل، ەلدى مەكەن اتاۋلارىندا قازاقتىڭ كىشى جۇزىنە كىرەتىن رۋ، تايپا اتاۋلارى تۇنىپ تۇر. كوبى كۇنى بۇگىندە دە سول ەجەلگى اتاۋلارىمەن اتالادى. كۇن بيلەۋشىلەرىن (ەدىل پاتشا ولاردىڭ ارعى اتا-بابالارى مەن ۇرپاقتارىن) قاراكوكتىڭ تۇقىمى دەپ اتاعان. مىسالى، «جاساسىن اداكەر باحادۋر! اداكەر ورداباسى بولسىن! ەدىگە دە قاراكوكتىڭ تۇقىمى. ەندەشە، اداكەر حان سايلانسا، ءداستۇر-سالتقا قايشى كەلمەيدى» (تۇرسىن جۇرتباەۆ دۋلىعا 2. 59 بەت). «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» قازىرگى مۇڭالياداعى سەڭگىر وزەنىنىڭ باستاۋىنداعى ايماق، «قارا جۇرەكتىڭ كوك كولى»، ياعني قاراكوك دەپ اتالعان. سول تاۋدىڭ اتى «قارا جۇرەك»، كولدىڭ اتى «كوك» دەپ كۇنى بۇگىندە دە اتالادى. ال، ەندى وسى قاراكوكتىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، تەگىن انىقتايتىن بولساق، ونىڭ نەگىزگى تاريحي وتانى ماڭعىستاۋ مەن التاي (مااداي-قارانىڭ ۇلىنىڭ اتى كوگەدەي (كوكە اداي ەكەنىن ەسكە الىڭىز)) ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، ادايلاردىڭ قىس قىستاۋى ماڭعىستاۋدىڭ تەڭىزگە سۇعىنعان ايماعى تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەك), دەپ اتالسا، سول تۇبەككە جالعاسقان تاۋ قاراتاۋ، ودان ارى ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويى، ودان ارى قىرعا كوتەرىلەتىن جەر قاراعان بوساعا دەپ اتالادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ەدىل پاتشا دا، شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى قارا حاننىڭ دا، وگىز حاننىڭ دا ءتول ۇلىسى وسى ارال-كاسپي ايماعىنان، اتاپ ايتقاندا ماڭعىستاۋداعى تۇپقاراعاننان (قاراعانتۇپتەن، قارالاردىڭ تۇبىنەن) باستاۋ العان. بۇگىندە ول جەرگە تۇپقاراعان اۋدانىنىڭ ورتالىعى فورت-شەۆچەنكو (ەجەلگى اتاۋى اق كەتىك) قالاسى ورنالاسقان. وسى ايتىلعانداردىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى رەتىندە ايتارىمىز، قاراعان تۇبەكتە «قاڭعا بابا» دەگەن تاريحي، ساۋلەت نىسانى مەن «قاراعان اۋليە» دەگەن كيەلى نىسان بار. ەكەۋى دە كونە كەرۋەن جولدىڭ بويىندا ورنالاسقان. وداندا باسقا بوزاشى تۇبەگىندە قارا اۋليە، قاراباراقتى اۋليە (قىزان، اقشىمىراۋ ايماعىندا), قاراعاشتى اۋليە (قاراعاشتى اۋليە ماڭعىستاۋدا ەكەۋ، بىرەۋى قاراعان تۇبەكتە، فورت-شەۆچەنكو قالاسىنان شىعىستا 47 كم. جەردە، ءبورلى وڭىرىندە. ەكىنشىسى قاراتاۋدىڭ شىعىس بەت تۇسىنداعى «كۇيەك جولدىڭ» بويىندا), قارامان اتا (قارامان اۋليە كەسەنەسى شەتپەدەن 35 كم. جەردە، بەكى ەلدى مەكەنىنىڭ باتىس جاعىنداعى قاندىباس قىرقاسىنا جاقىن جەردە), قاراقيا اۋليە (قاراقيا ويپاتىنىڭ تۇبىندە) جانە وسىلار سياقتى ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ ءار جەرىندە قارابۇگىجە، قاراوبا (ەكەۋ), قاراتاش، قاراشاساۋرا، قاراعاش، قاراتام (ۇشەۋ), قاراعانجال، قارامولا (تورتەۋ), قاراباقتى (ەكەۋ), قاراكوز، قاراشىمىراۋ (ۇشەۋ), قارامۇرات، قاراويىق، قاراقيسۋ، قاراشوقى، قاراكۇمبەت، قاراتوبە، قاراشالا، قارعالىتام، قارازىم، قاراباراق، قاراماي، قاراقوجا، قاراۋدان، قاراشا، قاراشەلەك اۋليە اتتى كيەلى ورىندار بار. ودان ارى قاراباتىر بۇلاعى، قاراۇلەك قۇدىعى (قىزاننان 33 كم. جەردە), تۇششىقۇدىق اۋلىنان باتىستا 35 كم. جەردە قارازىم اتتى كونە اۋليە (قورىم), قاراتون (قارادوڭ) اتتى جەر، قاراجانباس، قاراماندىباس، قاراماندىسور، قاراماندى، ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنان قىرعا شىعاتىن جول قاراتۇيە، قاراعان-بوساعا، كەندىرلى قۇمىمەن كەندىرلى سورىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى قارامايا-قاراشەك، اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىمەن ىرگەلەس جاتقان سارىقامىس كەنتىنەن 15 كم. جەردە قاراقۇم اتتى سور مەن قاراقۇم اتتى قۇمدى ماسسيۆ، قاراقۇم اتتى ەلدى مەكەن، قاراقۇدىق دەگەن جەر، قارا توبە دەگەن توبە، قاراتۇلەي دەگەن سەكسەۋىل توعايى، قاراباراقتى دەگەن وي، تاۋلى ماڭعىستاۋداعى جىڭعىلدى اۋىلىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا 8 كم. جەردە، وڭتۇستىك اقتاۋ جوتاسىنىڭ ۇستىندە «قاراقوجا اۋليە» دەگەن بەيىت، ماڭعىستاۋدىڭ شىعىسىندا قارابۇعاز اتتى جەر بار. قاراعان بوساعادان شىققاسىن كوش جولى جاز جايلاۋدىڭ ءبىرىنشى نۇكتەسى قازىرگى اقتوبە وبلىسى جەرىندەگى وزەن قارا قوبدا، وسى وزەننىڭ باستاۋ الاتىن تاۋىنىڭ اتى قاراعان تاۋ، ەكىنشى نۇكتەسى سارىارقاداعى ۇلان-عايىر ايماق قاراعان (بۇل كۇندەرى قاراعاندى وبلىسى) دەپ اتالادى. ودان ارى سىر ءوڭىرى قاراتاۋ جانە ەسكى قالا ورنى قاراقورىمعا تاپ بولاسىز. سول سياقتى، قازىرگى التاي، مۇڭال دالاسىنداعى بايۇلى تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى 70-80 شاقىرىم ايماعى قارا دالا، كەرىلگەن وزەنىنىڭ سول جاق ايىرىعىنداعى وزەن قارا سۋ، سول مۇڭال دالاسىنداعى تولى وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ جىنىس قارا ورمان، سول دالاداعى ەسكى قالانىڭ ورنى قاراقورىم دەپ اتالادى. ال «كوك» تەرمينىنە كەلسەك، كوك اسپان، كوك ءتاڭىرى مەن كوك بورىگە قوسىمشا «ارال مەن بالحاش» اتتى كوك كولدەر بار. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ەدىل پاتشا يەلىك ەتكەن الىپ مەملەكەتتىڭ اتى «قازاق» دەپ اتالعان جانە ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان. ال ولاردىڭ گۇن، گۋنن، حۇن، حۋن، ءحۇننۋ، حۋننۋ، عۇن، ھۇن دەپ جازىپ جۇرگەندەرى ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراعى اداي اتانىڭ ءبىرىنشى بۋىن ۇرپاعى، ياعني ۇلكەن ۇلى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) مەن ونىنشى بۋىن ۇرپاعى، ياعني كەنجە ۇل مۇڭالدىڭ قۋ (كۇ) جانە ءۇن (ۇڭ) دەگەن ەكى تۇبىرىنەن قۇرالادى. قۋ جانە ءۇن، ەكى ءسوز قوسىلىپ كۇن بولىپ تۇر. اتامىز قازاقتىڭ بارلىق سوزدەرى وسىلاي جاسالادى. دەمەك، اسپانداعى كۇنگە كۇن دەپ ات قويعاندار وسىلار. وگىز قاعاننىڭ تاق مۇراگەرى كۇن حان اتامىزدىڭ ەسىمى دە وسىدان شىققان. وسى قاپتاپ كەتكەن قارالاردى ارى قاراي تۇگەندەيتىن بولساق، اتىراۋ وبلىسىندا قاراباۋ; اقتوبە دە قارابۇتاق; ورال دا قارا توبە; قىزىلوردا دا قاراكول; جەزقازعان دا قاراجال; قاراعاندى دا قارقارا، قاراعايلى; اقمولا دا قارابۇلاق، قاراتال، قاراقاسقا; سەمەيدە قاراۋىل; شىمكەنتتە قارابۇلاق; الماتى دا قاراساي; قىرعىز ەلىندە قارا-سۋ، قارا-قۇلجا، قارا-قاباق، قارا-مىق، قاراقولقا، قاراساي، قاراۋىل توبە، قارا-بالتا اتتى ەلدى مەكەندەر; اقتوبە وبلىسى جەرىندە قاراتوعاي اتتى وزەن، ارال ماڭىندا، ياعني امۋ مەن سىر اتتى ەكى وزەننىڭ اراسىندا قاراقۇم اتتى ۇلكەن قۇمدى ماسسيۆ; قاراعاندى دا قاراسور اتتى كول; تۇرىكمەنستاندا قارازىم (حورەزم) اتتى ولكە; تاجىكستان دا قاراكول اتتى كول، قاراسۋ اتتى وزەن; وزبەكستان دا قاراداريا اتتى وزەن; قىرىمدا قارا تەڭىز اتتى تەڭىز; تۇرىك ەلىندە قارا، قارامان، قاراكەسە، قاراحيسار، قارابيۋك، قاراپىقار اتتى ەلدى مەكەندەر مەن قاراسۋ اتتى وزەن، انكارانىڭ باتىسىندا قاراجاتاق اتتى ولكە; ءازىربايجاندا تاۋلى قاراباق; قاراقالپاق، قاراشاي اتتى ۇلتتار بار. ەرتەرەكتە قازاقتار قىتايلاردى قاراقىتاي، قىپشاقتاردى قارا قىپشاق دەپ اتاعان. ونىڭ ۇستىنە ازيا كارتاسىنان تەڭىز دەڭگەيىنەن 8611 مەتر بيىكتىكتىگى بار قاراقورىم تاۋى مەن قاراقيا ارالىن تاباسىز. جالپى الەم كارتاسىندا (اتلاس) ءسوز تۇبىرىندە قار، قارا دەگەن اتاۋمەن اتالاتىن 878 ءىرى-ءىرى توپونوميكالىق (جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەندەر) اتاۋلار ساقتالعان. ال، كارتاعا تۇسپەگەنى قانشا ما؟ وسى بۇكىل الەمدى جاۋلاعان قارا-قاراكوكتەردىڭ ءبارىنىڭ باستاۋ العان جەرى جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي مانقىستاۋ مەن التاي بولىپ تابىلادى. بۇل قاراعاننىڭ ءتۇبى دەپ اتىنىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇرعانداي داۋعا جاتپايتىن تۇجىرىم. دەمەك، بۇل كەزىندە باستاۋىن تۇپقاراعاننان (قاراعانتۇپ، قاراعانتۇبەك) الىپ، كەيىننەن بۇكىل الەمدى بيلەگەن قارالار (قاراحاندار) اۋلەتىنىڭ تەگى قازاق دەگەن ءسوز.
وسى قارالارعا بايلانىستى ارنايى اتاپ وتەتىن جاعداي، دۇنيەنى ۇلى مادەنيەتىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭ قالدىرىپ «اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمدىرعان» ەجەلگى شۋمەرلەر وزدەرىن «قاراباس، قاراباستىلار» دەپ اتاعان. جوعارىدا ايتقانىمداي، ماڭعىستاۋدا قاراقان، قاراقاڭعا، قاراعانتۇپ (قارالاردىڭ ءتۇبى، قاراعان تۇبەك، تۇپقاراعان), قارامان، قاراتاۋ، قاراسۋ، قاراجال، قارااعاشتى، قاراباس (قاراماندىباس) اتتى اۋليە-قورىمدار مەن جەر، سۋ، تاۋ اتاۋلارى كۇنى بۇگىندە دە بار. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ (ادايلاردىڭ) سوزىندە وسى قورىمداردىڭ ەڭ ەجەلگىسى قارامان اتا دەلىنەدى. ولاردىڭ وزدەرىن قاراباس دەپ اتاۋلارى، شىققان تەگىمىز ماڭعىستاۋ دەگەنى.
مۇڭال رۋىنىڭ قۇرامىندا قاراباس (بەس قاراباس) اتتى رۋ دا بار. مۇڭالدىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى شوعىدان تارايدى.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، وسى ەڭبەكتە كوپتەگەن جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى، نەگىزىنەن التايدا، سىر وڭىرىندە، ارال – كاسپي، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە مانقىستاۋ وڭىرىندە اسەم ءاننىڭ قايىرماسىنداي بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى ۇنەمى قايتالاپ وتىرادى. بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى، وسى وڭىرلەردى مەكەندەگەن (قىستاعان) ەلدەردىڭ ءبارى ءبىر حالىق، الاش ۇرپاقتارى. مەن وسى ءبىرىن – ءبىرى قايتالاپ جاتقان ەلدى مەكەندەردى زەردەلەي باستاعاننان، نەگىزگى ەكى مەكەننىڭ (سىر مەن مانقىستاۋ) قايسىسى نەگىزگى وردا ء(تۇپ قازىق) دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەنمىن. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اتالارىمىز جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، تۇبەكتىڭ اتىن مانقىستاۋ، وسى مانقىستاۋعا قاراشاڭىراقتىڭ (باس وردانىڭ) سۋرەتىن سالىپ، اتىن وشپەستەي ەتىپ ماڭعىستاۋدىڭ ەڭ تۇپكىرىنە تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەك، قارالاردىڭ ءتۇبى), وعان جالعاس تاۋدىڭ اتىن قاراتاۋ، وسى قاراتاۋعا جالعاس ويدىڭ اتىن ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويى، وسى ويدان قىرعا (ۇستىرتكە) كوتەرىلەتىن جالعىز جولدى قاراعان بوساعا (قارا تۇيە) دەپ ايشىقتاپ-اق جازىپتى.
ەندى مىنا كەرەمەتتى قاراڭىز. وسى قاراعان بوساعادان قىرعا شىققاننان كەيىن، قىردىڭ ۇستىنە تەك قانا ۇشاقتان كورىنەتىن كوپتەگەن الىپ جەبەلەردىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن، ءتىپتى ءبىرىنىڭ ۇزىندىعى 100 كم ەكەن. جانە وسى جەبەلەردىڭ ۇشى تەك قانا ءبىر باعىتقا، ياعني قازاق دالاسىنا قاراي باعىتتالعان. وسى جەبە-تاڭبالاردى (سترەلكا) بۇل كۇندە قولدانبايتىن بىردە-ءبىر ەل جوق. كەز-كەلگەن جەردە باعىت-باعدار سىلتەپ، جول كورسەتىپ تۇر.
جەر بەتىن تۇگەل جايلاعان قارالاردىڭ تەگى قازاق بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ قارا بالاسى دەلىنەدى. قازاقتى قارانىڭ بالاسى دەپ ەش جەردە ايتىلمايدى.
بۇنى ازسىنساڭىز، مانقىستاۋعا قارا-مان اتامىزدىڭ اتقا مىنگەن بەينەسى دە تولىقتاي سۋرەتتەلگەن. قاراجانباستىڭ تەڭىزگە سۇعىنىپ تۇرعان جەرى شىنىندا دا سۋىر اتقا (قازار (قازاق) تەڭىزىنە) ءمىنىپ وتىرعان ادامنىڭ جانباسى، ال اقتاۋ باعىتىنان تاۋشىققا جاقىن جەردەگى تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنعان جەرى ادامنىڭ شاتىنان (بۇتىنان) اينىماعاندىقتان شات دەپ قويىلسا، قاراماننىڭ كەۋدەسى (جۇرەگى) جەتىباي مەن شەتپەنىڭ اراسىنداعى بەكى مەن قاراقيا ويىنىڭ ورتا جەرىندەگى قارامان اتا اتتى القاپپەن وسى اتامىزدىڭ اتىنداعى اۋليە قورىمى بولسا، باسى جەتىباي مەن جاڭاوزەننىڭ ورتاسىندا قاراماندىباس، ياعني قارالاردىڭ باسى دەپ اتالادى. قارامان اتامىزدىڭ قولىندا قۇرىقتا بار. ول جەر تەڭىز جاعاسىنىڭ اقتاۋ مەن وزەن قالاسى اراسىندا، تۋرا جەتىبايدىڭ تۇسىندا، كۇنى بۇگىندە دە قۇرىق (قاراقيا اۋدانىنىڭ ورتالىعى) دەپ اتالادى. ال، اينالاسىندا قۇلاندى اتتى بىرنەشە توپونيم بار. سونىڭ ءبىرى وسى قاراقيا اۋدانىنىڭ اۋماعىندا، قۇرىققا جاقىن جەردە ورنالاسقان. ەندى بۇعان ساناسىندا ساڭلاۋى بار ادام داۋ ايتپاسا كەرەكتى. سوندا ەجەلدەن بەرگى قازاقتىڭ اتا مەكەنى قاپقاز (تاۋ), قازار (تەڭىز) جانە مانقىستاۋ (جەر) اتتى توپونيمنەن قازاقتىڭ ۇلى تاۋى قاپقازدىڭ باۋرايىندا، سۋىر اتقا ءمىنىپ، قۇرىقپەن قۇلان اۋلاپ جۇرگەن «قارعا بويلى قازتۋعاننىڭ» (قازاقتان تۋعان قازاقتىڭ), ياعني قارامان اتانىڭ بەينەسىن كورەمىز. مىنە، اتالارىمىز تاريحتى وسىلاي جازعان. تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. تاريحتى بۇلاي جازۋ قازاقتان باسقا ەش ءبىر ەلدىڭ قولىنان كەلىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان دا ولاردىڭ تاڭبالارىن «ءتىل» جانە وزدەرىن قاس بي (قاز بي، كاسپي) دەپ اتاعان.
ماڭعىستاۋداعى قارامان اتا مۇڭال-جارىلاردىڭ رۋلىق قورىمى جانە ول ەڭ ەجەلگى قورىمداردىڭ قاتارىنا جاتادى. سان مىڭداعان جىلداردان بەرى وسى قورىم باسىندا وسى رۋدىڭ ۇرپاقتارى شىراقشىلىق ەتەدى. ماڭعىستاۋلىقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى قاسيەتتى جەردە اق پەن قارانىڭ (ادال مەنەن ارامنىڭ، جاقسى مەنەن جاماننىڭ، وتىرىك پەن جالعاننىڭ، ادىلەت پەن قياناتتىڭ) اراجىگىن اجىراتۋ ءۇشىن انتتاسادى.
ادايدىڭ قۇرامىندا قارقارا اتتى رۋ دا بار. بۇلاردا مۇڭالدىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى بايىمبەتتەن، بايىمبەتتىڭ جادىگەرىنەن تارايدى.
اللانىڭ جولى حاق جول. ۇلى جاراتۋشى – اللا ادام بالاسىن ماحاببات پەن مەيىرىمنەن جاراتقان. ۇلى اللا بىزدەردى مىنا دۇنيەگە ءبىرىن-ءبىرى جەك كورسىن، عايباتتاسىن، قورلاسىن، زورلاسىن، توناسىن، ۇرلاسىن، اسسىن، اتسىن، ءولتىرسىن دەپ جىبەرگەن جوق. دەمەك، ۇلتتىق مەملەكەتىمىز حاق جولدان اۋىتقىماي ارقاشان دا اقيقات پەن ادىلدىكتى بارىنەن جوعارى قويۋعا مىندەتتى. ۇل – قىزدارىمىز ەجەلگى ۇلى اتالارىمىزدىڭ جولىن قۋىپ اللانىڭ اق جولىنداعى كۇرەستە جاندارى «قارقاراعا جەتكەنشە» شىداۋدى مەڭگەرۋگە ءتيىس.
مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ
Abai.kz
