جازۋشى-اۋدارماشى قۋاندىق شاماحايۇلىنىڭ تارجىمالاۋىمەن جاپون ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى ا. ريوويدىڭ قىزىقتى اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

اساي ريووي,

جاپون جازۋشىسى.

ەچيزان ولكەسىنىڭ پورتى تسۇرۇگا قالاسىندا حامادا-نو چيووحاچي دەگەن باي كىسى تۇراتىن. سول بايدىڭ ەكى قىزى بار. ولارمەن ىرگەلەس ۆاكاباياشي چيووموننىڭ تۋىسى حيگاكي-نو حەيتا دەگەن كىسىنىڭ يەلىگىندە جەر بولدى. ول اسكەري قىزمەتىن تاستاپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسىپ، مولشىلىققا كەنەلگەلى كوپ ۋاقىت وتكەن. حەيتانىڭ  ۇلى بار، ونىسى ءچيووحاچيدىڭ قىزىمەن جاستى. اتى حەيجي. بالالار كىشكەنتاي كەزدەرىنەن بىرگە ويناپ، ءبىر بىرىنە باۋىر باسىپ وسكەندىكتەن حەيتا ۇلىنىڭ ەر جەتۋىن كۇتپەي-اق كورشىسىمەن قۇدا بولۋدى ءجون كورىپ، اراعا كىسى سالىپ ەدى، چيووحاچي دە قۇپتادى. كورشىلەر بۇل وقيعانى لايىقتى اتاپ ءوتىپ، ساكە ىشىمدىگى مەن ءوزارا ءدام-تۇز الماسقان، حەيتا بولاشاق كەلىنىنە ۇلىنىڭ اتىنان ال قىزىل ءتۇستى بەلبەۋ سىيلاعان.

تەنشيونىڭ ءۇشىنشى (1914) جىلى كۇزدە اساكۇرا ارمياسىنىڭ ءتىرى قالعان اسكەرلەرى باس كوتەرىپ، يتادوري قالاسىن، كينومە، حاچيفۇسە، يماجيو، ءحيۇچي، ءسۇيزۇ كەزەڭدەرى مەن ءريۋۇمونجي عيباداتحاناسىن يەلەنىپ الادى. اساكۇرا جاعىندا سوعىسقان ۆاكاباياشي كونوداعى جاڭا بەكىنىستى باسىپ العان. كوتەرىلىسشىلەردى باسۋ ءۇشىن سەكسەن مىڭ اسكەرگە قولباسشى بولعان ودا نوبۇناگا ۇلىمەن بىرگە تسۇرۇگاعا كەلەدى. ونىڭ پارمەنىمەن كينوشيتا كوناداعى بەكىنىستى قورشاۋعا الادى.

جاعدايدىڭ وسىلايشا قۇبىلۋى حەيتا ءۇشىن مۇندا تۇرۋعا قولايسىز ەكەنىن ۇقتىردى. ول ءۇي-جايىن تاستاپ، كيووتودا سەنىمدى ءبىر ۇيگە باس ساۋعالاعان، كەيىن باقانداي بەس جىل حابار-وشارسىز كەتەدى. وسى ارالىقتا   ءچيووحاچيدىڭ تۇڭعىش قىزى 19 جاسقا تولادى، كورىكتى بويجەتكەن بولادى. وعان ءسوز سالعان جىگىتتەر مازا بەرمەسە دە، قىز تۇرمىسقا شىعۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولادى. ول اكەسىنە بىلاي دەيدى:

-ۋىزداي جاس بالا كەزىمدە ءسىز مەنى حەيجيگە اتاستىرىپ ەدىڭىز عوي. ول وسى كۇندەرى مەنى ۇمىتسا دا، مەن قالاي وزگەنىڭ زايىبى بولامىن. اگاراكي، ول ەسەن-ساۋ ءجۇرىپ، قايتا ورالسا قىزارعان بەتىمدى قايدا جاسىرماقپىن؟

قىز بولمەسىنەن سىرتقا اتتاپ باسپايدى. حەيجيدى ساعىنا-سارعايىپ، وڭاشادا جىلاپ-سىقتاپ كۇن وتكىزەدى. قايعى مەن قۇسالىققا قاتتى بەرىلگەن ول كەشىكپەي ايىقپاس دەرتكە شالدىعىپ، جارتى جىلدان كەيىن و دۇنيەگە اتتانادى.

ونى وسكو ماڭىنداعى شىركەۋدىڭ قاسىنا جەرلەيتىن بولادى. اتا-اناسىنىڭ شەككەن قاسىرەتىن ايتۋدىڭ ءوزى اۋىر. اناسى سوناۋ جىلى حەيجيدىڭ اكەسى سىيعا تارتقان ال قىزىل بەلبەۋدى قولىنا الىپ، قىزىنىڭ جانسىز دەنەسىنە ەڭكەيىپ بەتىپ سيپاپ تۇرىپ «بۇل ايتتىرىلعان جىگىتىڭنىڭ سىيى ەدى. و دۇنيەگە بارعاندا ماۋقىڭدى باسارسىڭ. الا كەتشى، قىزىم» - دەپ، بەلىنە تاعىپ جەرلەگەن ەكەن.

ءبىر ايدان كەيىن حەيجي اياق استىنان جەتىپ كەلەدى.  چيووحاچي ونى ۇيىنە ەرتىپ كەلىپ، قايدا بولعانىن، نەگە حابار-وشارسىز عايىپ بولعانىن سۇراعاندا حەيجي بىلاي دەيدى:

-كونو بەكىنىسى اسكەريلەرگە وتكەن سوڭ اكەم ۆاكاباياشيمەن تۋىس بولعاندىقتان ءۇي-جايدى تاستاپ، كيووتوعا بوسىپ كەتكەنبىز. وسىعان دەيىن وندا اكەمنىڭ ادال دوسىنىڭ ۇيىندە باس ساۋعالادىق. اكە-شەشەم ەكەۋى دە ومىردەن ءوتتى. ال، ءسىزدىڭ قىزىڭىزبەن اتاستىرىلعانىمدى ەسكە الىپ، قايتا ورالعان بەتىم وسى.

حەيجيدىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەن چيووحاچي مەن زايىبى ەكەۋى كوز جاستارىنا ەرىك بەرە وتىرىپ:

-سەندەر اياق استىنان جوعالىپ كەتكەننەن كەيىن قىزىم سەنى ساعىنىپ، ساعى سىندى، ايىقپاس دەرتكە شالدىعىپ وتكەن ايدىڭ باسىندا قايتىس بولدى. وسىنشاما جىلداردىڭ ىشىندە ءبىر حاباردىڭ بولماۋى قىزىما قانشالىقتى اۋىر بولعانىن نەسىن ايتايىن. مىنانى كورشى! – دەپ، ەكى قاريا وعان قالامنىڭ سيا ساۋىتىن ۇسىنادى. ونىڭ قاقپاعىنا مارقۇم مىنانداي جولداردى جازعان ەدى:

تانىماس تاۋدىڭ قويناۋىندا وسكەن,

تاڭعاجايىپ كوركەم ورىك اعاشى!

كورەيىن دەسەم دە, پەشەنەم جەتپەس,

قۇشتارلىققا تولى حوش ءيىسىڭدى,

قانەكي, ماعان جولداپ جىبەرشى!

ولەڭدى وقىعان سوڭ حەيجيدىڭ قايعىرعانىن سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ول سۇيىكتىسىنىڭ قابىرىنە گۇل شوقتارىن قويىپ، ارشا تۇتاتتى، ءدىني راسىمدەر جاسادى، دۇعالىق وقىلىمدارىن ايتتى. قاسىنداعى ەكى قاريا «قىزىم، سەزشى، سۇيىكتى حەيجيىڭ كەلدى. نيەتىن قابىل ال!» دەپ، ەگىلىپ جىلاپ تۇردى. حەيجي دە ولارمەن ءبىر كوز جاسىنا ەرىك بەردى. سوڭىندا ەكى قاريا حەيجيگە ايتتى:

-سەن اتا-اناڭنان ايىرىلىپ جەتىم قالدىڭ. قىزىمىز و دۇنيەلىك بولىپ كەتسە دە سەن بىزگە بوتەن جان ەمەسسىڭ. ءبىزدىڭ ۇيدە بول. قولايلى قىزمەت تاۋىپ، بىزبەن بىرگە ءومىر ءسۇر.

حامادا ءۇيىنىڭ ارتىنا بولەك باسپانا تۇرعىزىپ، حەيجيدى سوندا تۇرعىزدى. مارقۇمنىڭ 49 تاۋلىگى بولعاندا وتباسىنداعىلار ءدىني ءداستۇر بويىنشا وسكو جاقتاعى جەرىنە كەتكەندە حەيجي ءۇي قاراۋعا قالادى. كەشقۇرىم كەلگەن ولاردى حەيجي دۋالدىڭ سىرتىندا قارسى الادى. مارقۇمنىڭ ءسىڭىلىسى كۇيمەدەن تۇسەردە الدە نەنى ءتۇسىرىپ العانداي كورىنگەن سوڭ ول جاقىنداپ بارىپ قاراسا، جەردە ال قىزىل ءتۇستى بەلبەۋ جاتقان ەدى. حەيجي ونى الىپ قوينىنا تىعادى دا بولمەسىنە اسىعىپ جەتەدى. ماي شامنىڭ جارىعىنا شىعارىپ الىپ قاراپ، بالا كەزىن ەسكە الىپ قايعىرادى. ءتۇن قاراڭعىلىق جامىلىپ، اينالا تىنىشتالادى. كەنەت ەسىك قاعىلعان سوڭ بارىپ اشسا، مارقۇمنىڭ ءسىڭىلىسى تۇر ەكەن. بويجەتكەن بولمەگە كىرگەن سوڭ اقىرىن سىبىرلاعانداي ۇنمەن:

-اپكەمدى اجال ايداپ اكەتتى. مۇنان وتكەن قاسىرەت جوق شىعار. مەن باعانا قىزىل ءتۇستى بەلبەۋ ءتۇسىرىپ الىپپىن، سونى ءسىز العان جوقسىز با؟ ەگەر العان بولساڭىز، ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ باس قوسۋىمىز تاعدىردىڭ ماڭدايعا جازعانى بولادى. سول سەبەپتەن سىزگە كەلىپ تۇرعان جايىم بار. ءومىر بويى ءبىر بىرىمىزگە ادال بولۋعا انت-سۋ ىشىسەيىك!

حەيجي ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەدى.

-ءسىز بۇلاي دەۋگە قالاي ءداتىڭىز باردى؟ اكە-شەشەڭىز مەنى جەتىم قالدى دەپ اياپ، ۇيىنە باس ساۋعالاتىپ وتىر. ەكەۋىمىزدىڭ مىنا جايىمىزدى بىلسە، مەن ولاردىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟ ساداعاڭ كەتەيىن، تەزىرەك بارا قويشى!

-اكەم ءسىزدى كۇيەۋبالام بولسىن دەگەن نيەتپەن وسىندا قالدىرعان. ەگەر ءسىز مەنىڭ ماحابباتىمدى اياققا تاپتايتىن بولساڭىز مەن سۋعا كەتىپ ولەمىن، سوسىن، وكىنىشتەن وزەگىڭىز ورتەنسىن. مەنىڭ ارۋاعىم وسى دۇنيەدە عانا ەمەس، و دۇنيەدە دە مازا بەرمەسىن ۇمىتپاڭىز – دەپ قىز بۇرتيادى.

حەيجي شاراسىزدىقتان قىزدىڭ ىعىنا جىعىلىپ، سول ءتۇندى ونىمەن بىرگە وتكىزەدى، تاڭ قىلاڭ بەرگەندە قىز كەتىپ جوق بولادى. سودان كەيىن ءار ءتۇن سايىن قىز حەيجيگە كەلىپ تۇرادى، تاڭ اتا بەرە كەتىپ قالادى. حەيجي دە وعان ابدەن باۋىر باسىپ، تاڭنىڭ اتۋىن جەك كورەتىن حالگە جەتەدى.

ءبىر ايدان كەيىن قىز ادەتتەگىسىنشە كەلگەندە بىلاي دەيدى:

-بۇگىنگە دەيىن ەكەۋىمىزدىڭ وسىلاي جۇزدەسىپ جۇرگەنىمىزدى ەشكىم بىلگەن جوق. بىراق، ەرتە مە، كەش پە، ءبىر ساتتە بۇل قۇپيامىز ايتەۋىر ءبىر اشىلارى انىق. بۇل وقيعامەن اشكەرە بولساق، ەكەۋىمىزگە دە جاقسىلىق اكەلمەس. مەنى بۇل جەردەن الىپ كەت. سوندا ەكەۋىمىز ءۇشىن ماحابباتىمىزدى جاسىرىپ-جابۋدىڭ قاجەتى بولمايدى.

حەيجي سۇيىكتىسىنىڭ سوزىنە يلانىپ، اكەسىنىڭ ادال قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان ادام تۇراتىن ميكوكۇ پورتىنا قاشىپ كەتەدى. حەيجيدەن ءمان-جايدى بىلگەن اكەسىنىڭ قىزمەتشىسى قوس عاشىقتى ۇيىنە ورنالاستىرادى.

وسىلايشا ءبىر جىل وتكەن سوڭ حەيجيدىڭ عاشىعى بىلاي دەيدى:

-اكە-شەشەم ايىپقا بۇيرار دەپ قورقىپ، ەكەۋىمىز ۇيدەن بەزدىك، ءبۇتىن ءبىر جىل ءوتتى. اكەم مەن شەشەم مەنى ساعىنىپ جۇرگەندەرى انىق. ءبىراز ۋاقىتتى ارتتا قالدىرعان سوڭ ولار ەندى، ءبىزدى كەشىرگەن دە شىعار، ۇيگە قايتايىق.

حەيجي بۇل جولى دا ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى. ولار كەمەگە وتىرىپ، تسۇرۇگاعا كەلدى. حەيجي قىزدى كەمەدە قالدىرىپ اتا-اناسىنا ءوزى بارادى:

-مەن سىزدەردەن جىلى سوزدەن باسقا ەشتەڭە ەستىمەگەن جان ەدىم. كەشىرىلمەس ءىس جاساپ ابىرويىمدى توكتىم. جاساعان كۇنام ءزىل باتپان بولسا دا، وسىنشاما ۋاقىت وتكەندە اشۋ-ىزالارىڭىز قايتىپ، ساباعا تۇسكەن بولارسىزدار دەگەن ۇمىتپەن قىزدارىڭىزبەن بىرگە كەلىپ تۇرمىن. ءبىزدى كەشىرە كورىڭىزدەر!

-نە دەپ كەتتىڭ قاراعىم، ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ جارىتپادىق.

ولار وسىلاي دەگەن سوڭ حەيجي بولعان وقيعانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ، قىزىل ءتۇستى بەلبەۋدى كورسەتەدى.

چيووحاچي تاڭدانعاندا  كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدايدى دا:

-بۇل بەلبەۋدى مارقۇم اكەڭ مەنىمەن قۇدالاسقان كەزدە قىزىما سىيعا تارتقان ەدى. قىز و دۇنيەگە قايتقاندا مۇنى ءبىز تابىتىنا سالعانبىز. كىشى قىزىما كەلسەك، ول ناۋقاستانىپ توسەك تارتىپ جاتقانىنا ءبىر جىل تولدى. ورنىنان تۇرا الماي جاتقان ادام نەشە جەردەن قالاسا دا، سەنىمەن قالاي بىرگە قاشا الادى؟ – دەيدى.

سوندا دا حەيجي قىزدىڭ كەمەدە كۇتىپ وتىرعانىن ايتىپ قويماعان سوڭ چيووحاچي قىزمەتشىسىن جىبەرەدى. ول كەمەدە باعىتتاۋشىدان وزگە ءتىرى جان جوق دەپ كەلەدى. چيووحاچي مەن زايىبى ەكەۋى تاڭ تاماشا بولىپ، ءتىپتى اڭىرىپ قالادى. سول ساتتە كىشى قىزى توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، بىلاي دەيدى:

-قۇدالاسۋ بويىنشا مەن حەيجيدىڭ ايەلى بولۋعا ءتيىس ەدىم. الايدا، ومىردەن مەزگىلسىز وتۋىمە بايلانىستى قابىردى پانا ەتتىم. سوعان قاراماستان تاعدىردىڭ جازۋى حەيجيمەن توعىستىرعان ساباقتاستىق ۇزىلمەگەندىكتەن الدارىڭىزدا مەنىڭ رۋحىم تۇر. ءسىڭىلىمدى حەيجيمەن نەكەلەستىرىڭىزدەر. سوندا ول دەرەۋ ساۋىعىپ كەتەدى. مەنىڭ تىلەگىم وسى. ەگەر ايتقانىمدى جاساماساڭىزدار ول دا مەن سەكىلدى تومەنگى قۇرلىققا ەنىپ، ءبىز بىرگە تۇراتىن بولامىز.

ءبارى ابىرجىپ قورىققاننان قىزدىڭ تۇرىنە قاراسا، ونىڭ ءتۇر كەلبەتى سول كۇيى بولعانىمەن داۋىسى ءدال مارقۇمدىكىنەن اينىمايتىن كورىنەدى.

-قىزىم سەن الدە قاشان ءولىپ قالساڭ دا نەگە رۋحىڭ تىنىشتالماي مىنا دۇنيەدە اينالسوقتاپ ءجۇرسىڭ؟ – دەپ، اكەسى سۇراعاندا، رۋح:

-عۇمىرىم قىسقا بولسا دا حەيجيگە دەگەن ماحابباتىم بارىنەن ۇلى الاپات كۇشكە اينالىپتى. وسى سەبەپتەن، قاراڭعى قۇرلىقتىڭ پاتشايىمى ەمما ماعان رۇقسات بەرىپ، وتكەن ءبىر جىلدى حەيجيىممەن بىرگە ەرلى-زايىپتىلارداي ويناپ-كۇلىپ وتكىزدىم. ەندى، كولەڭكە مەن تۇماننان وزگە تۇگى جوق ماڭگىلىك مەكەنىمە قايتار ۋاقىتىم كەلدى. مەنىڭ تىلەگىمدى ورىنداڭىزدار!

وسىلاي دەپ ول حەيجيدىڭ قولىنان قىسىپ، كوز جاسىن توگىپ، قوشتاسۋ ءراسىمىن جاسادى. ودان كەيىن اكەسى مەن شەشەسىنە تاعزىم ەتتى دە، سىڭىلىسىنە بىلاي دەدى:

-حەيجيدىڭ زايىبى رەتىندە، پەرزەنتتىك پارىزىڭ بويىنشا اتا-اناڭا قامقور بولعايسىڭ. مەنىڭ كەتەتىن ءساتىم جەتتى. ماڭگىلىككە قوشتاسايىق...

ارۋاق ءسوزىن اياقتاماي جاتىپ-اق كىشى قىزدىڭ ءتانى قالشىلداپ دىرىلدەدى دە ەدەن ۇستىنە گۇرس ەتىپ قۇلاپ، جان تاپسىرعانداي بولدى.

ءبارى ساسقالاقتاپ، بەتىنە سۋىق سۋ بۇركىپ، شاشقاننان كەيىن عانا قىز ەسىن جيدى. اۋرۋىنان قۇلان تازا ايىعىپ كەتىپتى. بۇدان بۇرىن نە بولعانىن كەنجە قىز ەسىنە تۇسىرە الماي قويدى.

چيووحاچي قىزىن حەيجيمەن نەكەلەستىرىپ، تۇڭعىش قىزىنا دۇعا باعىشتادى.

وسى ءبىر تاڭعاجايىپ تاريحتى ەستىگەن ءاربىر ادام «شىنىمەن تاڭدانارلىقتاي، كوز كورمەگەن، قۇلاق ەستىمەگەن وقيعا» دەسەتىن كورىنەدى.

اۋدارعان قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz