…«اسپانعا كوتەرىلگەن اق تاس تۋرا،

سەكىلدى اڭىزداعى اقباس بۋرا.

كوبىگىن قايتادان ول كولگە بەرىپ،

قايىڭعا كولەڭدەتىپ جاپپاس شۋدا.

جينالعان تابيعاتتىڭ اسىلى بار،

ەتەگى – اپپاق قايىڭ، باسى – شىنار.

كوكشەنىڭ كۇمبەزىندەي كوتەرىلىپ،

وينايدى جالت-جۇلت ەتىپ جاسىل مۇنار».

سىرباي ماۋلەنوۆ

ەرتە، ەرتە، ەرتەدە قازىرگى بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىن اقباس بۋرا مەكەندەگەن دەسەدى. ويسىل قارانىڭ ۇرپاعى كيەلى جانۋار جاۋگەرشىلىك زاماندا كول ماڭىنا تۇراقتاعان ەجەلگى قازاق جۇرتىنىڭ قورعاۋشىسى ءھام حابارشىسى بولىپتى. قيلى كەزەڭدە دۇشپاننىڭ تايانعانىن الىستان سەزەتىن اقباس بۋرا بۋىرقانعان باقسىداي اۋزىنان اق كوبىك شاشىپ، ەڭىرەپ-بوزداپ، تاۋ-تاستى كەزىپ، حالىققا جاۋدىڭ جاقىنداعاندىعى تۋرالى بەلگى بەرەدى ەكەن. سودان ەلدىڭ ەتەك-جەڭىن جيناعان ەرلەرى بەس قارۋىن قامدانىپ، جاۋعا قارسى اتتانسا، قاريالارى مەن بالا-شاعاسى وسى ءوڭىردىڭ تاۋ-تاسىنا تىعىلىپ-پانالاپ، امان قالىپ وتىرعان.

اقباس بۋرا بەيبىت كۇندە جايباراقات كۇيگە ءتۇسىپ، مامىراجاي جايىلىپ جۇرە بەرگەن. اككى جاۋدىڭ ايلاسى تاۋسىلعان مەرگەندەرى اڭدىپ ءجۇرىپ، اقىرى، اقباس بۋرانى اتىپ ولتىرەدى. قاسيەتتى ويسىل قارا تىزەرلەپ شوككەن بويى قۇلاعان جەرىندە قارا تاسقا اينالىپ قاتىپ قالعان دەسەدى.

تابيعاتتىڭ وسى ءبىر تاڭعاجايىپ سۇلۋ بۇرىشىن اتالارىمىز ەجەلدەن-اق بۋراباي دەپ اتاپتى. بۋرا تۇيەنىڭ اتاۋى. حالىق كوكشەتاۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن تۇيەلەر تۋرالى جوعارىداعى اڭىزدى ساقتاپ قالعان. وسى اڭىزعا سايكەس كوكشەتاۋ تاۋلارىنىڭ بىرىندە ەكى وركەشتى تۇيەنىڭ بەينەسى ساقتالعان. جەرگىلىكتى جەردىڭ بيىك شىڭى – كوكشەتاۋ. پانورامالىق كورىنىستىڭ ءبىرى – وڭتۇستىككە قاراي ورنالاسقان بۋراباي تاۋى (690 م). ودان وڭتۇستىككە قاراي شۋچە قىراتى ورنالاسقان، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى «جەكە باتىر» (826 م) دەپ اتالادى.

وسى تاۋدىڭ باۋرايىنداعى بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىندا بۋراباي كەنتى ورنالاسقان. كەنت كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ شورتاندى اۋدانىنا قارايدى. حالقىنىڭ سانى 30 000-نان اسا ادام.

كەنت پەن كولدىڭ اينالاسى قالىڭ ورمان جانە بيىكتىگى ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى تاۋلارمەن قورشالعان. مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعان دۇنيە كەنتتىڭ بۋرا جانە باي دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇراتىن اتاۋى جانە ونىڭ ورتا جەرىندە ورنالاسقان قاتار جاتقان ءۇش تاس ءۇيىندىسى بولدى.

ءۇش ءۇيىندىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 150 مەتر شاماسىندا. ۇزىلگەن ەكى جەرىندە تاستىڭ تابانى انىق بايقالادى. ءۇشىنشى ۇيىك كۇنشىعىس باعىتقا قاراي 45 ͦبۇرىلعان. تۋرا بۋرانىڭ كۇنشىعىسقا قاراپ تۇرعان بەينەسىن بەرەدى.

مەنى تاڭداندىرعان نارسە شەتكى تاس ءۇيىندىنىڭ شوگىپ جاتقان الىپ بۋرانىڭ ارتقى بولىگىنەن اۋماي تۇرعانى بولدى. بۇل تاس ءۇيىندىنىڭ ۇزىندىعى 40-50 مەتر شاماسىندا، بيىكتىگى 5-6 قابات ءۇيدىڭ بيىكتىگىمەن شامالاس. ەنى 30-40 مەتردەي. زەر سالىپ قاراعان ادامعا ءۇيىندىنىڭ تابانى وڭدەلگەن تاسپەن قالانىپ، ورتاسى قوتىر تاسپەن تولتىرىلىپ، سىرتى ءتۇپ-ءتۇزۋ وڭدەلگەن تاس پليتالارمەن ادام قولىمەن جىمداستىرىلا قاپتالعانى انىق بايقالادى (ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى كەسەنەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك وسىلاي، ورتاسى قوتىرتاسپەن تولتىرىلىپ سىرتى مەن ءىشى وڭدەلگەن تاستارمەن قاپتالعان). بۇل ءۇيىندىنىڭ الدىڭعى بەتىنەن ايقىن كورىنەدى.

ورتا دا 20 مەتردەي جەرى ۇزىلگەن، بىراق جەردە ءۇستى الىنعان تاس تابانى انىق بايقالادى. ەكىنشى ۇيىكتىڭ ۇزىندىعى 30 مەتردەي، بيىكتىگى دە الدىڭعى ۇيىندىگە قارايلاس. تاس ءۇيىندى شوگىپ جاتقان بۋرانىڭ الدىڭعى جاعىنا سايكەس كەلەدى. شوگىپ جاتقان بۋرانىڭ وڭ جاق اياعىنىڭ تۇسىندا ۇلكەن قالاندى تاس بلوكتىڭ بەتىندە ەجەلگى قازاقتاردىڭ كادىمگى تاڭىرلىك كىرەس تاڭباسى ايقىن كورىنەدى.

وسى بۋرا مۇسىنىنەن 200 مەتردەي جەردەگى بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىندا تاعى ءبىر تاس ءۇيىندى بار. ديامەترى 50 مەتردەي، ونىڭ دا بيىكتىگى 5-6 قابات ۇيمەن شامالاس. سىرتى دوڭگەلەك، بۇل ءۇيىندىنىڭ دە سىرتى وڭدەلگەن تاس بلوكتارمەن جىمداستىرىلا قالانعان.

كولدىڭ كەلەسى بەتىندە وقجەتپەس تاۋ شىڭى تۇر. بۇل تاۋدىڭ دا فورماسى دوڭگەلەك. تابانى ۇلكەن، بيىكتەگەن سايىن جىڭىشكەرە بەرەدى. ۇلكەن تاس پليتالاردان ءبىرى مەن ءبىرى جىمداستىرىلا بايلانىستىرىپ قالانعان. زەر سالىپ قاراعان كىسىگە تاۋدىڭ ءبىر بەتى مەن ۇستىڭگى جاعى قۇلاعانى بايقالادى.

وقجەتپەس دەمەكشى، وقجەتپەستىڭ قاسىنداعى ابىلاي حان الاڭى وتە جۇپىنى. ۇلتتىق تاريحي ناقىش جوقتىڭ قاسى. مىسالى، الاڭ شەتىندە ابىلايدىڭ 12 قانات اق ورداسىن ورناتىپ، اينالاسىنا ەتنو اۋىل ورنالاستىرسا ادەمى ۇيلەسىپ كەتكەن بولار ەدى.

وسىنداي ۇيىكتەردىڭ «قاراۋىل توبە» دەپ اتالاتىن كىشىرەيتىلگەن نۇسقاسى ماڭعىستاۋدىڭ قاراويى مەن ۇستىرتىندە كوپتەپ كەزدەسەدى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ماڭعىستاۋ جايلى «بوزاشى تۇبەگىنىڭ توپوگرافيالىق سيپاتتاماسى»، «سولتۇستىك ءۇستىرتتىڭ جەمگە دەيىنگى ارالىعىنىڭ توپوگرافيالىق سيپاتتاماسى» اتتى ەڭبەكتەر جازعان ا.الەكسەەۆ ءۇستىرت ۇستىندە كەزدەسەتىن قاراۋىل ۇيىكتەر تۋرالى بىلاي دەپ جازىپتى: «...سۋرەتتەلگەن اڭعاردىڭ وڭ جاعىنداعى بيىك باسىنا تاياۋ جەردە ۇلكەن-ۇلكەن تاستاردان ءتورت بۇرىشتى قيسىق پيراميدا پىشىندەس ەتىپ قالانعان باعزى ەسكەرتكىش تۇر. ونىڭ بيىكتىگى 20, ال ءار قىرىنىڭ بيىكتىگى – 30 فۋنت.

ءدال وسىنداي ۇيىك دەپ اتالاتىن پيراميدانىڭ قالدىعى سولتۇستىككە قاراي بۇدان 20 شاقىرىم جەردە، ال تاعى ءبىرى – شاعىرلى، شولقۇم قۇمىنا تاياۋ توقسانباي تاۋىندا. بىراق ولار جارتىسىنا دەيىن قيراعان...»

«بەينەۋدىڭ قۇبىلا بەتىندە، 120 شاقىرىم جەردە «قونايدىڭ ۇيىگى» اتتى ۇيىك بار. بۇل – مانقىستاۋ قازاقتارىنىڭ تاريحىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى قوناي باتىر كەنجەۇلىنىڭ قاراۋىل قاراپ، ۇران وتىن جاعاتىن بيىگى. جاعىلعان وتتى بوزاشىداعى، وتپانداعى قاراۋىلدار كورىپ، ولار دا وت جاعاتىن بولعان. ءسويتىپ، ەل تەز ارادا جاساققا جينالىپ، جاۋعا اتتانادى ەكەن.

مىنا ۇيىك تاۋلاردىڭ دا وسىنداي ماقساتتا سالىنباعانىنا كىم كەپىل. ال، تاڭىرلىك كرەس تاڭبالار ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمدار دا كۇنى بۇگىندە دە سامساپ تۇرعان جوق پا؟

ادايلاردىڭ سوڭعى عاسىرلارداعى ەڭ تانىمال تاڭبالارى ءتىل، ساداق، جەبە جانە جەبەنىڭ ۇشى. ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىنداعى ەڭ كوپ كەزدەسەتىن تاڭبالار قاتارىنا + كرەس، پ بوساعا جانە قازاقتىڭ قايقى قىلىشى جاتادى. بۇلاردا ادايلاردىڭ ەجەلگى تاڭبالارى بولىپ تابىلادى.

«ادايلاردىڭ وننان اسا تاڭباسى بار. سولاردىڭ ىشىندە بەيىت باسىنداعى قۇلپىتاستاردا ەڭ كوپ كەزدەسەتىندەرى مىنا ءۇش جەبە تاڭبا: . بۇلار تەك قانا اداي تاڭبا ەمەس، وعىز تاڭبا دەپ تە اتالادى. الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ۇش جاعى ءار جاققا قاراتىلىپ قويىلا بەرەدى» (ت.س.دوسانوۆ «رۋنيكا قۇپياسى» الماتى-2009. 72 بەت).

«قازاق رۋلارىنىڭ كەيبىرىندە قوسىندى (كرەست) + تۇرىندەگى رۋلىق تاڭبالاردىڭ كەزدەسۋلەرى دە قازاق رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىن تاڭىرىگە تابىنۋ داۋىرىنەن ىزدەستىرۋگە يتەرمەلەيدى. مۇنداي تاڭبالار قازاقتىڭ تورتقارا، تەلەۋ، سىرگەلى، كەرەي، اداي ءتارىزدى رۋلارىندا كەزدەسەتىنى بەلگىلى. التاي تۇركىلەرىنىڭ ەجەلگى تاريحىنا بەلسەندى قالام تارتىپ جۇرگەن مۇرات ءادجي قوسىندى (كرەست) بەلگىسىنىڭ تاڭىرىگە تابىنۋ كەزەڭىنەن باستاۋ الاتىنىن، ياعني ب.ز.د. ء1ۇ-111 عاسىرلاردان ب.ز. ءۇ11 عاسىرىنا دەيىن التايلىق تۇركىلەر اراسىندا تارالعانىن، ونى ەۆروپاعا عۇندار اپارعانىن تاپتىشتەپ باياندايدى. مۇنداي بەلگىلەر كوك تۇرىكتەردىڭ رۋنا جازۋلارىندا دا بار (ت.وماربەكوۆ. ح.عابجاليلوۆ «ەجەلگى تۇركى، قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى تۋرالى» «الاش جورنالى» №1 (1), 2005. 33 بەت).

بۇل جەردە ءبىزدىڭ قاپەرگە ۇستايتىن دۇنيەمىز، ەجەلگى جازبالاردىڭ ءبارىن دە: «ابەس پە (اۆەستا)»، مۇسا پايعامباردىڭ «تورى اتىندا (تاۋرات)»، عايسا پايعامباردىڭ ىنجىلىندە (بيبليا، قازاقتىڭ بيلەر ءبىلىمى دەگەن سوزىنەن الىنعان) ت.ت. ادام بالاسىنىڭ ەڭ العاش جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىن تانىعان جەرى كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى تۇيەلى اۋىل دەپ جازىلعان. تاۋرات ول جەردى دالدەپ تۇرىپ ۇلى سيناي تاۋى دەپ اتايدى. سيناي - ءسوز ءتۇبىرى سين (سىن). قازاقتا وسى تۇبىردەن سىن، سىندى، سىناي، سىنتاس، سىڭعىرلاۋ، شىڭ، شىڭىراۋ، شىڭداۋ، شىن، شىندىق دەگەن ۇعىمدار تۋىندايدى. بارىندە دە ءسوز ءتۇبىرى سىن، شىن، شىڭ. بۇلاردىڭ ءبارى سينونيم سوزدەر. قازاقتىڭ ەجەلگى «سىنا» جازباسى سولاردان قالدى. ولاردىڭ ەڭ العاشقى عۇمىر كەشكەن جەرلەرى ماڭعىستاۋدىڭ قىرى، ياعني ءۇستىرتى (ۇستىڭگى جۇرتى). ول جەردە قازىر ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنان ۇستىرتكە كوتەرىلەر جەردە سىندى اسۋى، سىندى تاۋى جانە وسى اتتاس قۇدىق بار. وسى قىردىڭ ءبىر بيىك جەرى كۇنى بۇگىندە دە «شىڭ» دەپ اتالادى. بارلىق تاريحى شەجىرەلەردىڭ بارىندە ادام بالاسى قاس بي (كاسپي) تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى تۇيەلى اۋىلدا ۇلى جاراتۋشى – اللادان ايقىن ايان الدى دەلىنگەن. مىنە الشىن اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى.

اتام قازاق «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەپ بەكەر ايتپاعان. الەمدەگى ادام قولىمەن جاسالعان بارلىق دۇنيەلەردىڭ دە، بارلىق ۇعىمداردىڭ دا باستاۋى بار دەگەن وسى بولسا كەرەك.

سودان سول جەردىڭ حالقى سول زاماندا تاستان الىپ اقباس بۋرانىڭ شوگىپ جاتقان ءمۇسىنىن سومداپتى. الدىڭعى وڭ جاق اياعىنىڭ ۇستىنە وزدەرىنىڭ تاڭىرلىك «كىرەس» تاڭباسىن سالىپتى. سول جەردەگى ەلدى مەكەندى دە، تاۋدى دا، كولدى دە بۋراباي دەپ اتاپ كەتىپتى.

وكىنىشتىسى، ءتىلسىز جاۋدىڭ كەلگەنىن حابارلايتىن «اقباس بۋرالار» ەجەلگى دانالىعىنان دا، ساقتىعىنان دا ايرىلعان. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى الا شۇبارلانىپ، اتا سالتى مەن اتا شەجىرەدەن اجىراۋعا اينالعان. «قارقاراعا جانى جەتكەنشە» شىدايتىن حالىقتىڭ اقيقات ءۇشىن كۇرەسى ءبىر ساتكە دامىلداپ قالعانداي. الايدا، سول زاماننىڭ ءتىرى كۋاسىندەي، بۋراباي اتاۋى، بۋرانىڭ الىپ ءمۇسىنىنىڭ قيراندىسى مەن تەك قانا سول ەلدىڭ رۋلىق تاڭباسى ساقتالعان.  سودان بەرى ارادان قانشاما ءداۋىر ءوتتى. سول اقباس بۋرانىڭ اتىن حالقىمىز، اسىرەسە قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى الشىندار ءالى ۇمىتپاي ساقتاپ كەلەدى.

قازاق دالاسىندا بۋرا مەن بۋرابايعا قاتىستى اقمولا وبلىسىندا بۋراباي اۋدانى، ماڭعىستاۋدىڭ قىرىندا (ۇستىرتتە) بۋراباي اتتى جەر (القاپ جانە قۇدىق) بار.

بۋراباي – بۋرا جانە باي دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا بۋرا - بايدىڭ، ياعني باي ۇلدارىنىڭ بالاسى دەپ وقىلادى، ياعني «ي، ي» دىبىس-تاڭبالارى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل تاڭبا باستاۋىن اداعا (اتاعا) جالعانعان «ي» تاڭباسىنان الادى. شەجىرەشىلەردىڭ ادايدى - ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەيتىندەرى وسىدان.

ويسىل قارا – تۇيەنىڭ ءپىرى (ۇستازى), ياعني، دالانىڭ جابايى تاۋ تايلاعىن ەڭ العاشقى قولعا ۇيرەتكەن قازاقتار دەگەن ءسوز.

ويسىلقارا – ايىر تۇيەنىڭ ەڭ العاشقى بۋراسى (اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر).

كىشى ءجۇز – بەكارىس - الشىنداردىڭ اتامەكەنى باتىس قازاقستان جەرىندەگى اقتوبە وبلىسى ايماعىندا ويسىلقارا اتامىزدىڭ قورىمى كۇنى بۇگىندە دە بار.

«ويسىلقارا قورىمى، ءحVىىى-حح ع.ع.

ەسكەرتكىشتىڭ اتاۋى جانە مەرزىمى: ويسىلقارا قورىمى، ءحVىىى-حح ع.ع.

ورنالاسقان جەرى: حرومتاۋ اۋدانى، حرومتاۋ قالاسىنان 35 كم وڭتۇستىك-وڭتۇستىك-شىعىستا.

سيپاتى: ويسىلقارا قورىمى اقتوبە وبلىسى حرومتاۋ اۋلانىنداعى ەڭ ءىرى مەموريالدى-ءدىني كەشەن بولىپ تابىلادى. قورىمنىڭ ەپونيمى اۋليە، تۇيەنىڭ جانە تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ ءپىرى - ويسىلقارا بولىپ سانالادى. بۇل كەشەن XVIII-XX ع.ع. باسىنا جاتاتىن جالپى الاڭى 100ح170 م، شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلعان 150 بەيىت ورنالاسقان ءداستۇرلى ەسكەرتكىشتەردەن قۇرالعان كونە قورىم بولىپ تابىلادى» (اقتوبە وبلىسى اكىمدىگىنىڭ رەسمي سايتىنەن).

تۇسىنىكتەمە: مۇنداعى  «ءحVىىى-حح ع.ع.» دەگەن كورسەتكىشتەردى بىرنەشە مىڭداعان جىلدارعا كەرى ىسىرۋ قاجەت.

بۋرا – تۇيەنىڭ اتالىعى (اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر).

باي – ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ ارعى اتاسى.

قازاقتا وسى بۋرا اتاۋىنا بايلانىستى قارابۋرا ءاز اۋليە اتامىزدىڭ ەسىمى بەلگىلى.

قارابۋرا ءاز اۋليە (بۋراحان ءازى) – قارابۋرا قازاقتىڭ بەل بالاسى دەگەن ماعىنا بەرەدى.  زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ورتاق تۇجىرىمى قارابۋرا - قاراحاندار قاعاناتى زامانىندا ءومىر سۇرگەن.

قارابۋرا – قاسيەتتى اۋليە، سوپىلىق ءىلىمدى اسا جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن جانە وسى ءىلىمنىڭ دامۋىنا جان اياماي كومەكتەسكەن مەملەكەت قايراتكەرى;

قارابۋرا – الشىننان تارايتىن جەترۋدىڭ ءبىر بالاسى تامالاردىڭ رۋلىق ۇرانى. بۇل قارابۋرا اۋليەنىڭ رۋى تاما دەگەندى بىلدىرەدى. تاما تايپاسىنىڭ اتاۋى قاراحاندار مەملەكەتىندەگى «ياعما» تايپاسى اتاۋىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى;

قارابۋرا اۋليە – ح-ءحى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قوجا احمەتتىڭ زامانداسى، ول قوجا احمەت ياساۋي قايتىس بولعاندا دەنەسىن جۋعان، كەبىندەگەن، جەرلەۋ ءراسىمىن تولىق قولىنان وتكىزگەن ادام;

قارابۋرا اۋليەنىڭ اتى – اقتان سوپى;

قارابۋرا اۋليەنىڭ اكەسى ءابدى تاما – سوپىلىق ءىلىمنىڭ بەلسەندى وكىلى، مەشىت ۇستاعان. قارابۋرا العاشقى ءبىلىمىن وسى ءبىلىم ورداسىنان الىپ، كەيىننەن وسى ءىلىمدى جالعاستىرۋشى بولدى دەپ ايتۋىمىزعا تولىقتاي نەگىز بار.

قارابۋرا ءاز اۋليە سوزاق قالاسىندا جەرلەنگەن. قارابۋرا ءتىرى كەزىندە-اق ءوزىنىڭ ادىلدىگىمەن، كورىپكەلدىگىمەن، بولجاعىشتىعىمەن، عاجايىپ ءىس-ارەكەتتەرىمەن قالىڭ ەلدى تاڭ قالدىرعان، ۇيىتا بىلگەن قارابۋرا بابامىزدى حالىق اۋليە دەپ اتاپ كەتەدى. بابامىزدىڭ رۋحىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ول كىسىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 1000 جىلداي ۋاقىت وتسە دە، جەرگىلىكتى سوزاق ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى ونى كەشە عانا كورگەن اۋليەسى سەكىلدى تاعزىم ەتەدى. اۋليەنىڭ جاتقان جەرى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن تاعزىم ەتەر جەردىڭ بىرىنە اينالىپ، ءارتۇرلى اۋرۋعا، جان-دۇنيەسى قينالىسقا تۇسكەن ادامداردىڭ تۇندەلەتىپ قوناتىن جەرىنە اينالدى.

تاما رۋىندا ەسەنگەلدى، جابال جانە جوگى دەگەن ءۇش تارماق بار. رۋلىق تاڭبا بەلگىسى: قوس ءالىپ، ياعني قىپشاقتاردىڭ تاڭباسىمەن بىردەي. تاما رۋى ەرتەدەگى قىپشاقتاردىڭ ەجەلگى جەرىندە، ياعني وڭتۇستىك ورالدا، جايىق جانە توبىل وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىن مەكەندەپ كەلەدى.

ءحۇ-ءحۇى عاسىرلاردا باتىر شورا باستاعان تاما تايپاسى دەشتى-قىپشاقتا، قازان حاندىعىنىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ ساياسي ومىرىندە زور رول اتقاردى. قازان قالاسىن (قازىرگى تاتارستان استاناسى) باسقىنشىلاردان قورعاۋدا جان اياماي شايقاستى.  «شورا باتىر» جىرى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان.  وسىنىڭ ءبارى تامالاردىڭ قىپشاقتارمەن ەتنيكالىق جاعىنان تۋىس ەكەنىن كورسەتەدى. تاما رۋىنىڭ ۇرانى «قارابۋرا». قارابۋرا ءاز اۋليەنى كۇنى كەشەگە دەيىن بۇكىل مۇسىلمان بالاسىنىڭ اراسىندا بىلمەگەن جان بولماعان. تۇيەلى اۋىل، قارابۋرا، قاراتۇيە-ماناتا، بۋراباي (بوروۆوە) ءبارى ءبىر قايناردان. قازىرگى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى، اعا ارىسىندا تۇيە دەگەن اتاۋدىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعى جاتىر. تۇيەنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) ءۇي ء(ۇيسىن) بولاتىنى وسىدان.

«اۆەستادا» جازىلعان سالت بويىنشا جەرلەنگەن ادامدار قابىرى ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى جەرىندەگى تاۋشىق كەنتىنە جاقىن، تەڭىز جاعاسىندا ورنالاسقان  شاقپاق اتا قورىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.

ولاردىڭ ۇستانعان دىندەرى دە ەجەلگى قازاقتاردىڭ دىندەرىمەن بىردەي.  يسلامعا دەيىن قازاقتاردا تاڭىرگە تابىنعان بولاتىن. ولاردىڭ جازبالارىندا ايتىلاتىن «سۆاستيكا (كىرەس)» تاڭباسى، ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمداردا: اسىرەسە قارامان اتا، شوپان اتا، قۇسىم اتا قورىمدارىندا بار. شاقپاق اتا مەشىتى كرەس بەينەسىندە سالىنعان. شەڭبەر ىشىنە سالىنعان كرەس بەينەلى الىپ قۇرىلىستار ماڭعىستاۋدا كوپتەپ كەزدەسەدى. قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ شاڭىراعى دا وسى تاڭبانىڭ كەسكىنىن بەرەدى ەمەس پە؟

«رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» اتتى ەلباسىمىزدىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنا سايكەس، ۇلتتىق سانامىزدى ءتىرىلتۋ ماقساتىندا سول الىپ ءمۇسىندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى، ياعني رەستاۆراتسيا جاساۋدى ۇسىنامىن. مىنە سوندا سول كيەلى وڭىردە اناۋ ەگيپەتتەگى الىپ پيراميدالار سياقتى جاڭا ءبىر تاريحي كەشەننىڭ الەمگە تانىلىپ، قازاق تاريحىنىڭ جاڭا ءبىر جارقىن كەلبەتى بۇكىل الەمگە اشىلارى ءسوزسىز.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz