اتاقتى «كورىپكەل» قيسىق تۇزەلمەسۇلىمەن سۇحبات

 – قيسىق تۇزەلمەسۇلى، ءسىزدىڭ كورىپكەل دەگەن اتاعىڭىز «اسپانداپ» بارادى. ءسىز بىلمەيتىن نارسە جوق دەپ ەستيمىز. ايتىڭىزشى، ءسىز بولاشاقتى عانا بولجايسىز با، جوق الدە وتكەندى دە ايتا بەرەسىز بە؟

– ماعان ءبارىبىر.

– ءاپ، بارەكەلدى! ەندەشە مىنا سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىزشى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 27 جىلعا جاقىنداسا دا، قازاق ۇكىمەتى  وز ماجىلىستەرىندە نەلىكتەن قازاقشا سويلەمەدى؟ وسىعان اقىلىم جەتپەي، باسىم ابدەن قاتتى.

– جالعىز سەنىڭ باسىڭ قاتتى دەيسىڭ بە. بۇعان قاي قازاقتىڭ باسى قاتپادى.  اسىرەسە،  «ورىسشاسى جوق» قازاقتاردىڭ باسىنىڭ ىشىندەگىسى مي ەمەس، «بوتقاعا» اينالىپ كەتتى. كەيبىر قازاقتاردىڭ «ۇكىمەت نەگە قازاقشا سويلەمەيدى، اۋ، ۇكىمەت نەگە قازاقشا سويلەمەيدى، نەگە سويلەمەيدى؟» – دەپ كورىنگەن جەردە قايتا-قايتا ايتا بەرگەننەن اۋزى قيسايىپ قالدى.

– استاپىراللا، نە دەپ تۇرسىز!؟ راس پا؟ ءوز كوزىڭىزبەن كوردىڭىز بە؟

– نەگە كورمەيىن، كورىپكەل ەمەسپىن بە؟ راس بولعاندا قانداي. ەندى وڭاي دەيسىڭ بە؟ كىلەڭ قازاقتار وتىرىپ الىپ، ءبارى قازاقشا بىلە تۇرىپ، بىرەۋى قازاقشا سويلەمەدى عوي. قالاي كۇيىپ كەتپەسىن مۇندايدا.  سونىڭ سالدارىنان مۇنىڭ مانىسىنە اقىلى جەتە الماي، تالاي ادام ءىشىپ كەتتى، قانشاما ادامنىڭ اۋزى قيسايىپ، جاسىنا جەتپەي الجىدى.

– اپىر- اي، ءسىز ءبارىن كورىپ تۇرعانداي قالاي ايتاسىز؟

– كورىپ تۇرمىن عوي ءبارىن. كورىپكەل ەمەسپىن بە ەندى.

– ەندەشە ماسەلەنىڭ مانىنە كەلەيىك. راسىندا دا ۇكىمەتىمىز 27 جىل بويى نەلىكتەن قازاقشا سويلەمەدى؟ وسىنىڭ سەبەبىن ايتا الاسىز با؟

– ە، نەگە ايتپايىن. ايتقاندا قانداي. و، «قاعاز كەمىرگەن» پەندەم مەنىڭ! مەن مۇنىڭ ءۇش ءتۇرلى سەبەبىن كورىپ تۇرمىن. قازاق ۇكىمەتىنىڭ قازاقشا سويلەمەۋىنىڭ العاشقى سەبەبى – ەشكىمنىڭ اقىلى جەتپەيتىن مەملەكەتتىك قۇپيا بولدى. بۇل قازاقتار ءۇشىن عانا ەمەس، جاتجۇرتتىقتار ءۇشىن دە، ءتىپتى دۇنيەجۇزى ءۇشىن دە قۇپياعا اينالدى. قۇپيا بولعاندا دا اناۋ-مىناۋ، شالتاي-بالتاي، كاكىر- شۇكىر قۇپيا ەمەس، اسا ماڭىزدى دا مارتەبەلى مەملەكەتتىك قۇپيا بولدى. بۇعان سەنىڭ اقىلىڭ جەتپەيدى.

– قويىڭىزشى، قايداعى-جايداعىنى ايتپاڭىزشى. قۇپيا بولاتىنداي ول مەملەكەت مۇلكىن قانشا قىلعىتسا دا جارىلىپ كەتپەي، سوزىلا بەرەتىن ءبىزدىڭ جەمقور شەنەۋنىكتەردىڭ قارنى ەمەس قوي. ونىڭ نەسى قۇپيا؟

– اپەندىم مەنىڭ. قازاق ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ  قازاق ءتىلىن بىلە تۇرىپ، ءوز ماجىلىستەرىندە قازاقشا سويلەمەگەنى «باياعىدان» مەملەكەتتىك قۇپياعا اينالعان. بۇعان ءوزىمىز عانا ەمەس، بۇكىل الەم تاڭقالدى. كەي جاتجۇرتتىقتار «بۇلاردىڭ ءوز ءتىلى جوق» دەپ كۇستانالادى. ال وقىعان-توقىعانى كوپ شەت ەل عالىمدارى باسقاشا ويلادى، باسقاشا باس قاتىردى. كەيبىرەۋلەرى ۇكىمەتتىڭ قازاقشا سويلەمەۋىن نارىقپەن بايلانىستىردى. نارىق زاڭى بويىنشا سەن نە بولسا ول بولسىن، ايتەۋىر بىردەڭەدەن پايدا تابۋىڭ كەرەك قوي. الگى شەتەلدىك كەي عالىمدار «قازاق ۇكىمەتى نارىق زامانىندا ايتەۋىر بىردەڭەدەن پايدا تابۋ ءۇشىن ورىس ءتىلىن تەگىن پايدالانىپ، ءوز تىلدەرىن «زاپاستا» ساقتاعىسى كەلدى مە؟» دەپ قاتتى ماڭگىردى. ۇكىمەتتىڭ قازاقشا سويلەمەگەنىنىڭ استارىنان ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان كەرەمەت جاڭالىق اشاتىنداي زەرتتەي باستادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ۇكىمەت الەمدى اۋزىنا قاراتتى. ءتىلىمىز «اسا قۇپيا ءتىل» رەتىندە گينەستىڭ رەكودتار كىتابىنا جازىلاتىن بولىپ، بۇكىل الەمنىڭ نازارىن اۋداردى.  وز تىلدەرىنە «باياعىدا» كوشىپ كەتكەن وزبەكستان، تۇركىمەنستان سياقتى «ناتسيوناليست» ەلدەر ەندى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن بولدى.  انەكي، ۇكىمەتىمىز قازاقشا سويلەمەگەنىنىڭ جانە ونىسىن مەملەكەتتىك قۇپياعا اينالدىرۋىنىڭ ارقاسىندا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن قالاي كوتەردى، قالاي اسقاقتاتتى. بۇعان سەن سياقتىلاردىڭ اقىلى ەشقاشاندا جەتپەيدى.

– اپىر- اي، راسىندا دا ءسىزدىڭ بىلمەيتىنىڭىز جوق ەكەن. ۇكىمەتىمىزدىڭ قازاقشا سويلەمەگەنىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبىن قالاي كەرەمەت «دالەلدەدىڭىز». تۋرا شەتەلدىكتەردىڭ ىشىنە كىرىپ شىققاندايسىز. ال ەكىنشى سەبەبى نە؟

– ەكىنشى سەبەبىنە شەتەلدىكتەردىڭ ەش قاتىسى جوق. ەكىنشى سەبەبىن مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ «ۇيالشاقتىعىنان» كوردىم.

– ۇيالشاعى نەسى؟

– و، اپەندىم، سەن بىلەسىڭ بە، جەر بەتىندە تاپ ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزدەي ۇيالشاق ۇكىمەت بولعان جوق، بولمايتىن دا شىعار.

– راس ايتاسىز با؟

– راس بولعاندا قانداي.

– سوندا ۇكىمەتىمىز كىمنەن ۇيالدى، نەدەن ۇيالدى؟

– «انالاردان عوي».

– انالارىڭىز كىم؟

– ۇيالمايتىندار عوي. قازاق ءتىلىن قاقپايتىندار. ءبىزدىڭ «قىز مىنەزدى» ۇكىمەتىمىز 27 جىل بويى قازاقشا سويلەۋگە سولاردان قاتتى ۇيالدى. ۇيالعاندا دا اناۋ-مىناۋ ۇيالۋ ەمەس، تۋرا اتاسىنىڭ الدىندا تۇرعان جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن سياقتى سولاردان قاتتى قىسىلدى.  كەشەگى كەڭەس زامانىندا ارامىزدا ءبىر ورىس بولسا، قاسىنداعى بار قازاق قازاقشا سويلەسۋگە «ۇيالىپ»، ءبارىمىز دە ورىسشا «ماڭىراۋشى» ەدىك قوي. ءبىزدىڭ ۇكىمەت بىزدەن دە اسىپ كەتتى. اراسىندا ءبىر ورىس بولماسا دا، ماجىلىستەرىندە قازاقشا سويلەۋگە «ۇيالعاندارىنان» جۇرەكتەرى داۋالامادى.

– سوندا ولار ءوز تىلىندە سويلەۋگە نەگە ۇيالدى؟

– نەگە ۇيالعانىن سولاردىڭ وزىنەن سۇراساڭ عوي. بىراق بۇل مەملەكەتتىك قۇپيا بولعاندىقتان ولار ەشقاشاندا ايتپايتىن ەدى. ولاردىڭ بويىنداعى بۇل ۇيالشاقتىق «قاسيەت» كەڭەس زامانىنان قالعان «اۋرۋ»  عوي. اۋرۋ بولعاندا دا جاي اۋرۋ ەمەس، وتە قاتەرلى «جۇقپالى» اۋرۋ.

– استاپىراللا، نە دەپ تۇرسىز!؟ جۇقپالىسى نەسى؟

– جۇقپالىلىعى سول – مەن بىلەتىن بىرىڭعاي دەرلىك قازاقتار تۇراتىن، بىرىڭعاي قازاقتار باسقاراتىن «جامان» اۋداننىڭ باسشىلارىنىڭ بىردە- بىرەۋى ءوز ماجىلىستەرىندە قازاقشا سويلەمەيتىن بولدى. جۇقپالىلىعى سول –بۇگىندە ءبىر-بىرىمەن دە، نەمەرە-شوبەرەلەرىمەن دە تەك ورىسشا سويلەسەتىن شال-كەمپىرلەر كوبەيىپ كەتتى. بۇل تەك سولتۇستىك وبلىستارعا ءتان بولسا، جارايدى عوي. وتكەندە شىمكەنتتىڭ قازاقشا بايانداما جاساعان ءبىر اكىمىنە زالدا وتىرعان ءبىر «ۇيالشاق» قازاق: «ءسىز بىرىڭعاي قازاق تىلىندە بايانداما جاساۋعا قالاي ۇيالمايسىز»؟ دەپ، ۇرسىپ تاستادى عوي. «ۇيالماعانى» ءۇشىن ول اكىم باستىعىنان ەسكەرتۋ الدى. مۇنداي «ۇيالشاقتىق جۇقپالى اۋرۋىمەن» اۋىراتىن دەپۋتاتتار، مينيسترلەر، اكىمدەر، ولاردىڭ اتقوسشىلارى جەتەدى. بىرىنەن بىرىنە جۇعىپ جاتىر عوي.

– سوندا سىزدىڭشە قازاق ۇكىمەتىنىڭ قازاقشا سويلەمەگەنىنىڭ ەكىنشى سەبەبى  ولاردىڭ ۇيالشاقتىعىندا بولىپ تۇر عوي. اپىر-اي، قانداي كورەگەن ادامسىز!بۇل دالەلىڭىز دە كوكەيگە قونىپ تۇر. ال ەندى ءۇشىنشى سەبەبى نەدە، اۋليەم؟

– ءۇشىنشى سەبەبىن مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ مىقتىلىعىنان جانە كەرەمەت سەنگىشتىگىنەن كورىپ تۇرمىن. باياعىدا كەڭەستەر وداعى دەگەن ەلدى حرۋششەۆ دەگەن جالتىرباس جارىقتىق باسقارىپ ەدى عوي. سول قۇرەكەڭ كەزىندە نە دەپ ەدى، بىلەسىڭ بە؟

– جوق، ءا. ول كىسى دە كوپ سويلەيتىن ەدى عوي. قاي ءسوزى ەسىمدە قالا بەرسىن. بىراق  وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى كوممۋنيزمگە جەتەمىز دەپ مەن سياقتى كورىپكەلدىك تانىتقانىن بىلەم.

– «مولودەتس»! جارايسىڭ، قاعاز كەمىرگىشىم! ال ەندى سول كوممۋنيزمگە قالاي، قايتكەندە جەتەمىز، – دەدى.

– بىلمەيمىن، ەسىمدە جوق.

– سەنىڭ ەسىڭدە بولماعانمەن ۇكىمەتتىڭ ەسىندە مىقتاپ قالعان. ۇمىتپاعان. قۇرەكەڭ: «كوممۋنيزمگە قازاق، قىرعىز، وزبەك سياقتى حالىقتاردىڭ «ماڭقا» تىلدەرىمەن ەمەس، تەك ءبارىمىز جاپپاي ۇلى ورىس تىلىندە سويلەگەندە عانا جەتەمىز» دەپ،  كورىپكەلدىك تانىتپاپ پا ەدى. انەكي، ءبىزدىڭ ۇكىمەت سول قۇرەكەڭنىڭ وسيەتىن ۇمىتپاعان. شاماسى كوممۋنيزمگە تەزىرەك جەتىپ الماق بولىپ، قازاقشا ادەيى سويلەمەگەن.  كوممۋنيزم دەگەنىمىز «قازاقشا» ايتقاندا «جۇماق» قوي. سول جۇماققا حالىقتى تەزىرەك جەتكىزۋ ءۇشىن ۇكىمەتىمىزدى قازاقشا سويلەمەدى دەپ كىنالاۋعا بولا ما؟ بولمايدى. انەكي، ۇكىمەتىمىزدىڭ قازاقشا سويلەمەۋىنىڭ ءۇشىنشى سەبەبى. ەندى باسىڭا «بىردەڭە» باردى ما؟

– و، اتاعى اسپانداپ كەتكەن اۋليەم، كورىپكەلىم! ادام اقىلى جەتە قويمايتىن وسىناۋ كورىپكەلدىك قاسيەتىڭىزگە، شەكسىز تالانتىڭىزعا باس يەمىن، قۇلدىق ۇرامىن. ايتىڭىزشى، 27 جىلعا جۋىق ورىسشا سايراعان ۇكىمەتىمىز اياق استىنان نەلىكتەن قازاق تىلىنە ىنتىق بولىپ قالدى؟ بۇل نە سوندا، سانانىڭ جاڭعىرۋى ما،  جوق الدە ءوز تىلىنە دەگەن «ماحاباتتىڭ» ويانۋى ما؟

– ەكەۋى دە ەمەس. بۇل جەردە پيفاگور دەگەن عۇلامانىڭ ءبىرىنشى زاڭى ويعا ورالىپ تۇر. ول نە دەپ ەدى؟ كەڭىستىكتەگى  ءبىر دەنەگە ەكىنشى دەنە سوقتىقپاسا، ول العاشقى ءوز باعىتىن وزگەرتپەيدى دەمەپ پە ەدى. ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزگە دە  ەكىنشى ءبىر «جوعارعى كۇش» ىقپال ەتپەگەندە سول بۇرىنعى «ءوز باعىتىن وزگەرتپەي»، ورىسشا سايراپ جۇرە بەرەتىن ەدى.

– اپىر- اي، وسىنىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىز؟

– تاڭقالما، تاڭقالما. كوزىڭ مىسىقتىڭ كوزىندەي وتكىر ەكەن. ءتيىپ كەتىپ جۇرەر.

– ايتىڭىزشى، اۋليەم، ۇكىمەتىمىز ەندى قازاقشا سويلەۋگە ۇيالۋىن قويدى ما؟

– قويعان بولىپ ءجۇر عوي. بىراق قازاقشا سويلەگەندە ۇيالعاننان قارا تەرگە ءتۇسىپ، قاتتى قىسىلاتىندارى دا بار عوي، بار. نەسىن جاسىرامىز، جوعارعى كۇشتەن قايمىققاننان عانا بۇرىنعى «اندەرىنە» سالا الماي ءجۇر.

– قازاق ەلىنىڭ، ءتىلىنىڭ بولاشاعىن قالاي كورىپ تۇرسىز؟

– بولاشاعى كەرەمەت! 2030-شى جىلى ەلىمىز دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، باسىمىزعا باق- داۋلەت قونادى، وسى جىلى حالقىمىزدىڭ سانى كۇرت ءوسىپ، وتىز ميلليونعا تولادى، سول جىلدان باستاپ تەك قازاقتار عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلت وكىلدەرى تەك قازاقشا «سايرايتىن» بولادى.

– ءاۋمين، ايتقانىڭىز كەلسىن، اۋليەم!

دامير ابىشەۆ، قوستاناي قالاسى

Abai.kz