اسقار مۇقانوۆ، «نۇر استانا» ورتالىق مەشىتىنىڭ باس يمامى

حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جالعاسقان اتا تانىمىندا بىرلىكتىڭ ماڭىزى ايىرىقشا. دانا حالقىمىز «بىرلىك بولماي تىرلىك بولمايدى»، «بايلىق – بايلىق ەمەس، بىرلىك – بايلىق» دەپ بىرلىكتىڭ الدىندا بايلىقتىڭ دا قۇنسىز ەكەنىن سەزىنگەن.

قۇداي تاعالا قۇراندا: «ءاي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز، سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام اتا مەن حاۋا انادان) جاراتتىق. سونداي-اق، ءبىر-بىرلەرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن ۇلتتار مەن ۇلىستارعا بولدىك...[1]». بۇل اياتتان اللا ادامداردى ءبىر-ءبىرىن «تانۋ ءۇشىن» عانا ۇلت پەن ۇلىسقا بولگەنىن ايتا كەلىپ، ءبىر اتا، ءبىر انادان تاراعانىمىزدى ەسكە سالۋ ارقىلى تاتۋلىقتا، بەرەكەدە بولۋعا ۇندەگەنىن اڭعارامىز.

باسقا حالىقتارمەن مامىلەدە «كىتاپ يەلەرىمەن ەڭ كوركەم تۇردە، سىپايىلىق پەن ادەپتىلىك ساقتاپ پىكىر تالاسىڭدار[2]»، - دەپ كەلەتىن قۇران اياتى بار. مۇنى تەرەڭ تۇيسىنگەن قازاق حالقى وزگە ءدىن وكىلدەرىن دە سىيلاپ، قۇرمەتتەپ وتىرعان. تاريحي سەبەپتەرمەن ەلىمىزگە كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قىرىن قاراماي، قۇشاق جايعانى وسىنىڭ ايقىن ايعاعى. بۇل اياتتان قوعامداعى ءدىنى باسقا ادامدارمەن دە كوركەم قارىم-قاتىناس جاساۋ ءاربىر مۇسىلماننىڭ اسىل قاسيەتى، جاقسى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن اڭعارامىز. قازاق حالقى ادامداردى ناسىلىنە، دىنىنە، كوزقاراسىنا بولمەي «اعايىننىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەپ كورشىسى كىم بولسا دا، ونىمەن سىيلاسىپ، ءدام-تۇز ايقاستىرىپ، جوق-جىتىگىنە قارايلاسىپ، دوستىق قاتىناستى جوعارى قويعان.

الايدا، بىرلىك تىلدە بولعانىمەن جۇرەكتە بولماسا، قوعامدا جەمىس بەرمەيدى. جۇرەك ءبىزدىڭ دىنىمىزدە اسا ماڭىزعا يە. جۇرەكتىڭ ءىسى شىنايى، ناقتى بولادى ءارى ناتيجە بەرەدى. جۇرەكتىڭ شىنايىلىعى بۇل دۇنيەدە عانا ەمەس، اقىرەتتە دە اسا ماڭىزدى. ول تۋرالى قۇراندا: «...تەك، كىم اللانىڭ قۇزىرىنا قالبۋن ساليممەن، ياعني ساۋ جۇرەكپەن كەلسە، سول ادام عانا پايدا تابادى[3]»،-دەگەن ءسۇيىنشى ايات بار. عالىمدار بۇل جۇرەكتىڭ «اللانىڭ امىرلەرىن ورىنداعان، اداسۋشىلىقتان ادا، كوركەم مىنەز-قۇلىقپەن بەزەنگەن» جۇرەك ەكەنىن ايتادى.

دەمەك،  بىزگە بىرلىكتىڭ اۋىز جۇزىندە عانا بولعانىنان جۇرەكتە بولعانى اسا ماڭىزدى. سوندا عانا قوعامدا شىنايى بىرلىكتىڭ كورىنىسى، ناتيجەسى بولادى. اباي اتامىز دا «بىرلىك اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس» دەگەندە وسىنى مەڭزەسە كەرەك.

بىرلىكتىڭ ءبىزدىڭ قوعامعا تيگىزەر پايداسى

«رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىنداعى ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ مىناداي پايدالارىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى:

اۋەلى، بەرەكە، بىرلىكتە بولۋ – اللانىڭ ءامىرىن ورىنداۋ. قاستەرلى قۇران «بارلىقتارىڭ اللانىڭ جىبىنە (دىنىنە) جارماسىڭدار، سونداي-اق ءوزارا بولىنبەڭدەر[4]» دەپ ناسيحاتتايدى. دىنىمىزدە كورىنىسى بار عيباداتتارمەن قاتار، رۋحاني دا قۇلشىلىقتار بار. ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، قاجىلىققا بارۋ، زەكەت بەرۋدىڭ قۇلشىلىق بولعانىنداي، اللانىڭ كەز-كەلگەن ءامىرىن دۇرىس ورىنداۋ عيبادات رەتىندە سانالادى. ياعني، جوعارىداعى اياتتىڭ نەگىزىندە ايتساق، بولىنبەۋ، بەرەكەدە بولۋ، حالىقتىڭ بىرلىگىن، تۇتاستىعىن ساقتاۋ دا اللانىڭ ءامىرىن ورىنداۋ بولىپ، دىنىمىزدە ساۋاپتى ىستەردەن سانالادى.

ەكىنشى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرى بەرىك بولادى. حاديس-شارىپتە «جاماعاتتا (بىرلىك پەن ىنتىماقتا) راقىمدىلىق بار، ال بولىنۋشىلىكتە ازاپ بار[5]»،-دەگەن وسيەت بار. شىنىندا دا، بەرەكەنى ساقتاماۋدىڭ سوڭى اۋىر زارداپتارعا سوقتىرىپ، حالىقتى ازاپقا ۇشىراتادى. ءبىر عانا مىسال – «اراب كوكتەمى». الدە ءبىر كۇشتەردىڭ ايتقانىنا ىلەسىپ، ۇرانداردان جاقسىلىق كۇتكەن ەدى، بۇگىندە ول حالىقتاردىڭ جاڭاعى ءۇمىتى شىرىن تۇسكە اينالدى. ەل ەكونوميكاسى قۇلدىراپ، حالىق شىعىنعا باتتى، انا مەن بالا جازىقسىز ءولتىرىلدى. عىلىم توقىرادى، كۇندەر مەن تۇندەر ۇرەي ىشىندە وتۋدە. بۇل وسى دۇنيەنىڭ ازابى ەمەس پە؟!

اتا-بابالارىمىز مۇنداي كەلەڭسىزدىككە قاتاڭ تىيىم سالعان. تاۋكە حاننىڭ ايگىلى «جەتى جارعىسىندا» كوتەرىلىس جاساپ، بۇلىك شىعارعان كىسىلەرگە ءولىم جازاسى بۇيىرىلعان. 1885 جىلى شار بويىندا ابايدىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان «قارامولا ەرەجەسىندە» دە ۇرىس-كەرىس شىعارعاندار قاتاڭ ايىپتالعان. ياعني، ات-شاپاننان باستاپ ءۇش توعىزعا دەيىن ايىپ تولەگەن. مىنە، بۇل وقيعالار ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا وتان تىنىشتىعى، ەل بىرلىگى، ۇلت تۇتاستىعى جوعارى باعالانعان.

قۇراندا: «اللاعا ءارى ەلشىسىنە بوي ۇسىنىڭدار، ءوزارا جانجالداسپاڭدار (تارتىسپاڭدار), وندا ۇتىلاسىڭدار دا كۇش قۋاتتارىڭ كەتەدى، (السىرەيسىڭدەر، جۇرەكتەرىڭ بىرىكپەيدى) سابىرلى بولىڭدار. راسىندا، اللا سابىرلىلارمەن بىرگە[6]» - دەگەن تاماشا ۇندەۋ بار. سوندىقتان دا، حالقىمىز «ايىرىلعان ازادى، قوسىلعان وزادى»، «ارتتا قالعاندى ايۋ جەيدى، بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ ايشىقتى وي ايتقان. ال، ەلباسىمىز ءبىر سوزىندە «بىرلىگى بەرەكەلى، تىرلىگى مەرەكەلى، ىنتىماعى جاراسقان ەلدىڭ عانا ىرىسى مەن تابىسى مول بولماق» دەپ تىنىشتىقتىڭ قادىرىن ەسكەرتەدى.

قورىتا ايتساق، ماڭگىلىك ەل بولۋ مۇراتىنداعى ءبىزدىڭ قوعامعا تىنىشتىق پەن بەرەكەنىڭ تيگىزەر پايداسى وراسان.

ءۇشىنشى، ەل گۇلدەنەدى، قوعام داميدى، عىلىم العا باسادى. بەرەكە-بىرلىك بولعان جەردە عانا ەل گۇلدەنىپ، قۇندىلىقتار جاڭعىرىپ، قوعامنىڭ رۋحى جاڭارادى.  پايعامبار (س.ع.س.) ءوز كەزىندە اراب جارىم ارالىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاپ ءبىر قاتار ۋاقىتشا ءتيىمسىز، شىن مəنىسىندە ءتيىمدى قادامدار جاساعان. حۋدايبياداعى تەڭسىز كەلىسىمگە قول قويدى. ءتىپتى، مەككەنىڭ ازات ەتىلۋى سىندى اسا ءىرى ساياسي وزگەرىستەر كەزىندە دە تىنىشتىق ءۇشىن تەڭسىز شارتتاردىڭ بارلىعىن مۇلتىكسىز، سابىرمەن، اسا كوركەم تۇردە ورىنداعانىن بىلەمىز. شىنىندا دا، سول ءبىر تىنىشتىقتان كەيىن قوعام دامىپ، عىلىمى گۇلدەندى. ادەپ پەن مادەنيەت جەر جاھانعا تاراعان ەدى. يسلام عىلىمنىڭ اسەرىنەن ەۋروپادا بىرنەشە رەت عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىس جۇزەگە اسىپ، بۇگىنگى دامىعان قوعامنىڭ پايدا بولۋىنا داڭعىل جول اشىلدى.

قازاق حالقىنىڭ ەل رەتىندە گۇلدەنىپ، قوعامىنىڭ دامۋى ءۇشىن ءاربىر كەزەڭدە حاندارىمىز ۇلتتى ۇيىتاتىن زاڭدار شىعارىپ، ەل ىرگەسىن بەكەمدەپ وتىرعان. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سياقتى زاڭداردىڭ مازمۇنىندا بەرەكە-بىرلىكتى ساقتاۋعا باعىتتالعان تارماقتارعا ايىرىقشا كوڭىل بولگەن.

ءتورتىنشى، تىنىشتىق بولعان جەردە اللانىڭ جاردەمى، بەرەكەتى بولادى. اللانىڭ جاردەمى بولماي، پەندەنى تاستاپ قويعانىنان ارتىق قيىنشىلىق جوق. سول ءۇشىن دە بابالارىمىز ءاربىر ىسىندە ۇلكەننىڭ باتاسىن الىپ، اللادان تىلەك تىلەپ وتىرعان. سەبەبى، ءدىننىڭ مايەگىن جاقسى تۇسىنگەن حالقىمىز «اللانىڭ جاردەمى كوپشىلىكپەن بىرگە» (ابۋ ءداۋىد) دەگەن حاديس قۇندىلىقتارىن بويىنا سىڭىرگەن. ال، بەرەكەت تە اللانىڭ پەندەسىنە دەگەن جاردەمى.

بەرەكەت دەگەنىمىز از نارسەنىڭ كوپكە جەتۋى. كوبىندە ادامدار دۇنيە-مۇلكىنىڭ، اقشاسىنىڭ، ماتەريالدىق بايلىقتارىنىڭ كوپ بولعانىن قالايدى. ارينە، اللا بەرگەن نىعمەتتەردىڭ كوپ بولعانى جاقسى. وكىنىشكە وراي، وسى نىعمەتتەردىڭ بەرەكەتتىلىگىن ويلايتىنداردى از ۇشىراتىپ جاتامىز.

بەرەكە بولعان جەردە قۇداي تاعالا قوعامنىڭ جانە ادامداردىڭ ءاربىر جۇمىسىنا مولشىلىق، تابىس بەرەدى. سول بەرەكەت ارقىلى ءىستىڭ ونىمدىلىگى جوعارىلايدى، ءوندىرىس وركەندەيدى، قوعامنىڭ دامۋى قارقىن الادى.

بەرەكەنى بۇزۋشىنى اللا جەك كورەدى

قۇراندا «بۇلىك شىعارۋ ادام ولتىرۋدەن دە بەتەر[7]» ەكەنى دارىپتەلىپ،  «جەر بەتى تۇزەتىلگەننەن كەيىن بۇلىكشىلىك جاساماڭدار[8]» دەگەن ءامىر بار. بۇل بۇگىنگى قوعامدا ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جوققا شىعارىپ، حالقىمىزدىڭ ايرانداي ۇيىعان بەرەكەسىن بۇزعىسى كەلەتىن جات پيعىلدى ادامدارعا ورىن جوق دەگەن ءسوز. ونداي جات نيەتتى ادامدار جايىندا  «اللا بۇلىك شىعارۋشىلاردى سۇيمەيدى[9]» دەلىنگەن قۇران اياتى بار.

قۇران تاعىلىمى قوعامنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋدىڭ العى شارتى رەتىندە باسشىعا باعىنۋدى[10], ءاربىر ىستە سابىرلى بولۋدى[11], قانداي دا ءبىر جاقسى باستامانى قوعامنان كۇتىپ وتىرماي، ءاربىر ازامات وزىنەن باستاۋى كەرەك ەكەنىن[12] ۇعىندىرادى.

ەندەشە، ءاربىرىمىز تىنىشتىقتىڭ باعاسىن ءبىلىپ، بەرەكەلى قوعامنىڭ ۋىعى بولىپ قادالعانىمىز ابزال.

[1] «حۋجۋرات» سۇرەسى، 13-ايات

[2] «انكابۋت» سۇرەسى، 46 ايات

[3] «شۇعارا» سۇرەسى، 88-89 اياتتار

[4] «ءال-عيمران» سۇرەسى، 103-ايات

[5] تيرميزي، «فيتان»، 7

[6] «ءانفال» سۇرەسىنىڭ 46-اياتى

[7] «باقارا» سۇرەسى، 217-ايات

[8] «اعراف» سۇرەسى، 56-ايات

[9] «مايدا» سۇرەسى، 64-ايات

[10] «نيسا» سۇرەسى، 59-ايات

[11] «باقارا» سۇرەسى، 153-ايات

[12] «راعد» سۇرەسى، 11-ايات

اسقار مۇقانوۆ، قمدب-نىڭ استانا قالاسى بويىنشا وكىلى، «نۇر استانا» ورتالىق مەشىتىنىڭ باس يمامى

Abai.kz