نەمەسە ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باستاماسىن قولداماعان رەكتورلار جايلى

قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 33-بابىندا كوزدەلگەن   «1.قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ تىكەلەي جانە ءوز وكىلدەرى ارقىلى مەملەكەت ءىسىن باسقارۋعا قاتىسۋعا، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنا تىكەلەي ءوزى جۇگىنۋگە، سونداي-اق جەكە جانە ۇجىمدىق وتىنىشتەر جولداۋعا قۇقىعى بار» دەگەن زاڭ نورماسىنا سۇيەنىپ وسى ماقالانى جازىپ وتىرمىن.

2015 جىلى 11 جەلتوقساندا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە 117 جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى «قازاقستان تاريحى» ءپانىن «قازىرگى قازاقستان تاريحى» پانىمەن اۋىستىرۋدى ءبىراۋىزدان قولداپتى. «قازىرگى قازاقستان تاريحى» بۇل «جاڭا ءپان» 1991 جىلدان، ياعني تەك تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرگى ۋاقىتتى عانا قامتيدى. سوندا مۇقىم ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋعا قارسى بولعان رەكتورلار  جاستاردىڭ  مەملەكەتشىل بولىپ وسۋىنە كەدەرگى جاساپ، ولاردى وتان سۇيگىشتىك سەزىمگە تاربيەلەيتىن نەگىزگى ءپان – «قازاقستان تاريحىن» وقىتۋ قاجەت ەمەس دەگەن وپاسىز ۇلتتىق كودتىڭ  كەلەشەگىنە زياندى شەشىم شىعارىپتى. ال سول جاستاردىڭ اتا-اناسى - قازاقتار بۇل  قاتەرلى شەشىمگە   نارازىلىق ءبىلدىرىپ قارعىس ايتۋدا؟ قازاق حالقى 117 رەكتور مەن مينيسترلىكتەگى جاعىمپاز جاندايشاپتاردان  عانا تۇرمايتىن شىعار.

ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ەگەر ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيەدە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كەم، قور بولمايتىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس - دەگەن بولاتىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اسىل ازاماتتارىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ (تۇرىك بالاسى."قازاق", 1913ج №2).

ول وتكەن تاريحقا باعا بەرگەن ەندى ءبىر ەڭبەگىندە: "كۇنى بۇگىن دۇنيەدە ەشبىر نارسەنىڭ اسىلى بىلىنبەي قالعان جوق. ءار نارسەنىڭ ءتۇبى تەكسەرىلدى، اسىلى ءبىلىندى. ءبىلىمى ارتىق، كوزى اشىق جۇرتتار دۇنيەدەگى ادام بالاسىنىڭ اسىلىن، ءناسىلىن تەكسەرىپ بولىپ، بارلىعىن كىتاپقا جازدى.  بوتەن جۇرتتار قاتارىندا الا بوتەن ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ اسىلى تەكسەرىلىپ، تاريحى تولىق جازىلعان جوق. بۇگىن ازيا كارتاسىنىڭ تورتتەن بىرىنە يە بولىپ تۇرعان قانشاما ميلليون قازاقتىڭ تاريحى كومەسكى قالىپ تا تۇرعان جايى بار.

تاريح عىلىمىندا قانشا تاريح جازۋشىلار شىعىپ، قانشاما كىتاپ جازىپ شىعاردى. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ اسىلىن انىق قىپ ايتاتىنى جوق. ارابشا، تۇرىكشە، ورىسشا ءبىز كورگەن كىتاپتاردا قازاق تۋراسىندا جازىلعان سوزدەردىڭ ءبارى دە حاقيقاتقا حاراب، ءشىپ-شيكى وتىرىك" (م.دۋلاتوۆ. تۇرىك بالاسى. "قازاق", 22 ناۋرىز 1913ج №7).

ال تاريح دەگەن مازمۇنى تەرەڭ رۋحاني ۇعىمنىڭ ادام ساناسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ حال-احۋالىنىڭ دامۋىنا، قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دۇرىس قالىپتاسۋ دارەجەسىنە تيگىزەر اسەرى ەرەكشە. تاريحسىز قوعام، حالىق، مەملەكەت بولۋى دا ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس.

وسى قاعيدانى تەرەڭ تۇسىنگەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ  «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا كوتەرىلگەن قازىرگى  اۋمالى-توكپەلى زاماندا اۋاداي قاجەت بولىپ تۇرعان  ۇلتتىق كود  ماسەلەسىن قولداماعان، ونىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءمانىن جەتە تۇسىنە الماعان قازاقستاننىڭ   جوعارعى  وقۋ ورىندارىنىڭ كەيبىر رەكتورلارى تاريح پانىنەن مەملەكەتتىك باعدارلاماعا ساي شىعارىلعان قازىرگى كەزەڭدە جاس ۇرپاققا اۋاداي قاجەتتى  بۇرىن عىلىمي اينالىمدا بولماعان تىڭ دەرەكتەرمەن بايىتىلعان وقۋ قۇرالدارىن كىتاپحانالارىنا الۋعا  لاۋازىمدى بيلىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ قارسىلىق بىلدىرۋدە. ولار بۇل قارسىلىقتارىن كىتاپحانادا تاريح پانىنەن وقۋلىق-كىتاپتار جەتەدى (ونىڭ  بالەنباي داناسى بار) دەگەن جالتارما جاۋاپپەن شەكتەلگەن.

ەندى سول رەكتورلار اتاعان ەڭ كوپ تاراعان وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارى –  چ.مۋسين مەن گ.كان ەسىمدى پروفەسسورلار.

كەزىندە ۇلتتىق تاريحقا جانى اشىپ، وعان شىنايى باعاسىن بەرگەن قازاقتىڭ اسىلدارى  پىكىر بىلدىرگەن "قازاق تاريحىنىڭ"  بۇگىنگى ءحالى قانداي كۇيدە ەكەن دەگەن ساۋالعا، لايىقتى جاۋاپ بەرۋ قيىنداۋ بولىپ تۇر. ءبىز تاۋەلسىزدىك جىلدارى وقىرماندارعا ارقايسىسى ءۇش قايتارا، بىرىنەن كەيىن ءبىرى ىركەس-تىركەس باسىلىپ شىققان، ءبىر باسىلىمىنىڭ تيراجى 5000-نان  تۇراتىن اۆتورلار چ. مۋسين مەن گ.كاننىڭ وقۋلىقتارى تۋرالى ءسوز ەتپەكپىز.  بۇل وقۋلىقتارعا ايتىلعان وقىرمان جۇرتشىلىق اراسىندا ءار-الۋان پىكىرلەر بار. گ.كاننىڭ وقۋلىعىن، ءبىر وقىرمان "قىسقا  ناقتى جازىلعان" دەپ ۇناتىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەرى "قازاق تاريحىن" باياعى كەڭەس داۋىرىندەگى كەيپىنە ءتۇسىرىپ، حالىقتىڭ باي تاريحىن "ابدەن ىقشامداپ", "كۇزەپ" سۇمىرەيتىپ تاستاعان", "قازاق حالقىنىڭ تاريحى ءوز دارەجەسىندە جازىلماعان" دەگەن قارسى پىكىرلەر ايتىلۋدا. ال چ.ءمۋسيننىڭ وقۋلىعىنداعى تاريحي وقيعالاردىڭ باياندالۋ ءتاسىلى وتانىمىزدىڭ تاريحىن مەيىلىنشە بۇرمالاپ "اقتاڭداقتارعا" تولتىرىپ كەتكەن كەڭەس ءداۋىرىنىڭ اۆتورلارىنىڭ سارقىتىن ىشكەن ادامنىڭ  ءىسى دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المايسىڭ.  اتالعان ەكى وقۋلىقتا دا كەڭەس داۋىرىندەگى وقۋلىقتارداعى سەكىلدى، قازاق حالقىنا ەڭبەكتەرى سىڭگەن ارداقتى ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرى مۇلدە اتالماي، نەمەسە بۇلىڭعىر ەتىپ بەرىلگەن. كەيبىر تاريحي وقيعالار بۇل ەكى وقۋلىقتا دا، ءتىپتى ەسكەرىلمەگەن. سوندا گ.كاننىڭ كىتابىنىڭ مۇقاباسىنىڭ سىرتىنداعى "قازىرگى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتى تالابىنا ساي جازىلعان وقۋلىق" دەگەن باعا شىندىققا جاتا ما؟

ەندى وقىرمانداردىڭ پىكىرلەرىنە قوسىلا تاريحشى-عالىم رەتىندە، وسى وقۋلىقتاردى كوبىرەك پايدالاناتىن ستۋدەنتتەر قاۋىمىنا ءدارىس وقيتىن وقىتۋشى-پروفەسسور رەتىندە، ارىپتەستەرىمە ايتار مەنىڭ دە "داتىم" بار.

ءبىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن كەزەڭنەن بەرگى ۋاقىتتا "قازاقستان تاريحىنان" وقۋلىق جازعان اۆتورلاردىڭ ىشىندەگى، 15 مىڭنان استام تيراجبەن،  ءوزىنىڭ ءۇش باسىلىمىن وقىرمانعا ۇسىنعان پروفەسسور ءمۋسيننىڭ  وقۋلىعىنان مىسال كەلتىرە وتىرىپ جاۋاپ بەرمەكپىز. 591-بەتتىك وقۋلىقتىڭ  XX عاسىرداعى وقيعالارىنىڭ ماڭىزدى دەگەن كەيبىرىنە عانا توقتالدىق  (وقۋلىقتارداعى ولقىلىقتارعا  تولىق  جاۋاپ  بار).

ءمۋسيننىڭ 2005 جىلى ءۇشىنشى رەت تولىقتىرىلىپ قايتا باسىلىپ شىققان "قازاقستان تاريحى" وقۋلىعىندا،  تاريحي وقيعالاردى بۇرمالاۋعا جول بەرىلگەن، اسىرەسە كەڭەس ءداۋىرىنىڭ تاريحي وقيعالارى شالا، ءۇستىرىت، بايانداۋمەن عانا شەكتەلىپ قالعان. مۇنداي ءادىس قازاق ۇلتىنىڭ باي تاريحىن كوپە-كورنەۋ وقىرمانعا جۇتاڭ ەتىپ كورسەتۋشىلىك ونىڭ ماڭىزىنا نۇقسان كەلتىرەدى. وقۋلىقتا قازاق حالقىنىڭ كەڭەس ءداۋىرى كەزەڭىندەگى كوپتەگەن تاريحي وقيعالارى تولىق قامتىلماعان. قازاقستان تاريحىنىڭ كەڭەس داۋىرىنە دەيىنگى كەزەڭىندە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قانداي ءدىندى تۇتقانى تۋرالى اقپاراتتار وقۋلىقتا بەرىلىپ كەلسە، ال كەڭەس ءداۋىرى كەزەڭىندە قازاقتار مۇلدە دىنگە سەنبەگەندەي كورىنىس جاسالعان. مۇنداي كورىنىس گ. كاننىڭ دا وقۋلىعىنان ورىن العان. سوندا بۇل ارىپتەستەر قازاقستان حالقى ءدىن تۇتپايدى دەگەن اتەيستىك پيعىلدان ءالى ارىلماعان با؟ قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى (قمدب) قالاي قۇرىلدى، ەلىمىزدە قانداي كونفەسسيالاردىڭ وكىلدەرى بار، ولار كىمدەر دەگەن ماسەلەلەرگە ەكى اۆتوردىڭ دا وقۋلىقتارىنان ورىن تابىلماعان. ال ءدىننىڭ وزىنە كەلسەك ول تۋرالى الەمگە ايگىلى ويشىل توممازو كامپانەللا: "ۆەرا ي رەليگيا وبلادايۋت ماگيچەسكوي سيلوي ۆ گوسۋدارستۆە، تاك كاك "وبەدينيۋت دۋشي ليۋدەي" – دەپ مەملەكەت باسشىلارىن سەندىرگەن. ال بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلباسىمىز الەمدىك دىندەردىڭ باسىن قوسىپ ورتاق ىنتىماققا، تاتۋلىققا شاقىرۋدا. بۇل نە تاريح وقۋلىعىنا كىرمەيتىن وقيعالار ما؟

سونداي-اق،  كەزىندە قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولعان ءۇش قازاقتىڭ (ج.شاياحمەتوۆ، د.ا.قوناەۆ، ن.ن.نازارباەۆ) العاشقى ەكەۋىنىڭ فاميليالارى عانا اتالعان، ونىڭ وزىندە دە قىزمەتىنەن كەتەر كەزدەگى وقيعاعا بايلانىستى.  ج.شاياحمەتوۆ 10 جىل قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشى بولسا، د.قوناەۆ 20 جىلدان استام ۋاقىت رەسپۋبليكانىڭ پارتيا ۇيىمىن باسقاردى. الايدا ەسىمدەرى اتالعان بۇل ەكى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى تاريحي تۇلعالار ساپىندا ءوز ورنىندا ءتيىستى باعالارىن الا الماعان.

سونداي-اق، قازاق جەرىن تالان-تاراجعا تۇسۋدەن امان ساقتاپ قالعان ءبىرتۋار ازامات جۇماباي تاشەنوۆتىڭ  قىزمەتى، ىستەگەن ۇلگىلى ءىسى جاس ۇرپاققا ونەگە بولىپ قالۋ قۇقىسىنان ايرىلىپ، بۇل وقۋلىقتاردا مۇلدە اتالماي قالعان. بۇل جوعارىدا اتالعان مەملەكەت قايراتكەرلەرى – تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى  گ. كاننىڭ 2005 جىلعى سوڭعى شىققان وقۋلىعىنا دا  "سيماي" قالعان.  جۇماباي تاشەنەۆ حالقى ءۇشىن، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن تاريحي تۇلعا. تاشەنەۆتىڭ ۇلتجاندىلىعى ارقاسىندا سولتۇستىكتەگى بەس وبلىس امان قالدى. رەسەي يەلىگىنە ءوتىپ كەتپەدى. ماسكەۋ باسشىلارى تاشەنەۆتى قىزمەتتەن بوساتتى. بىراق قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ساقتالىپ قالدى. ەگەر سول جىلدارى جۇماباي تاشەنەۆ  سەكىلدى قايسار دا بىربەتكەي، ۇلتجاندى دا شىنايى كۇرەسكەر تۇلعا بيلىك باسىندا وتىرماعاندا بەس وبلىس رەسەي مەنشىگىنە اينالىپ كەتە بارار ەدى.  ونىمەن يىق تىرەستىرىپ تەڭ تۇرار بىردە-ءبىر قازاق باسشىسى بولماعان. قازاق تاريحىنا ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلۋى ءتيىس تۇلعانىڭ بۇل ەكى وقۋلىقتا دا اتى جوق بولىپ شىقتى. ەگەر اۆتورلار وسىلاي ءوز قالاۋلارىنشا جازىپ، ونداي ادامدارىن ەلەمەسە، تاريح تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن بەرمەسە، قازاقتىڭ بولاشاعى نە بولماق تەك كۇڭگىرتتەنە بەرمەك.

ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى ويشىل فيلوسوف، تاريحشى، اقىن شاكەرىم (شاھكەرىم) قۇدايبەردىۇلى تۋرالى دا اۆتورلار ۇندەمەي قالعان. ول 1905-1906 جىلدارى ستامبول، كاير; باعدات، مەككە شاھارلارىنىڭ كىتاپحاناسىندا بولعان، لەۆ تولستويمەن حات جازىسىپ تۇرعان. دۇنيە تانىمى، فيلوسوفيا، ەتيكا، تاريح، پسيحولوگيا، تەولوگيا سياقتى عىلىم سالالارىن تەرەڭ مەڭگەرگەن، ء"ۇش انىق" دەگەن عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورىن، بولاشاق ۇرپاقتىڭ تانىپ بىلۋىنە كەدەرگى بولىپ، قيانات جاساعان  دەپ ەسەپتەيمىز. جوعارىدا اتتارى اتالعان ەكى تۇلعا تۋرالى ەكى اۆتور دا ۇندەمەي قالعان.

كەڭەس داۋىرىندەگى تاريح وقۋلىعى ۇسىنعان، ابدەن سىلىنىپ جۇلىنىپ، الىنعان ءبازبىر دەرەكتەر  شىرىلداعان شىندىقتىڭ اسىل ارناسىن تەرىس بۇزىپ وتىرۋمەن ەرەكشەلەندى. قىزىل يمپەريانىڭ بوداندىق بۇعاۋىنىڭ اككى ساياساتى تاريحتى قوعامعا تابىندىرعانى بۇگىندە قۇپيا ەمەس-ءتى. ال ەندى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك  دەسەك تە  تاريحي وقيعالاردى بۇرمالاۋدى ءالى قويماي كەلەمىز. قازاقستان تاريحىنىڭ وقۋلىعى كەيبىر اۆتورلاردىڭ ويىنا نە كەلسە، سونى جازاتىن قانداستارىن دارىپتەپ، ءوز رۋىنىڭ اتا شەجىرەسىن ماداقتاۋمەن عانا شەكتەلەتىن جاڭا ارناعا تۇسكەندەي.

ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبى جازىلعان وقۋلىقتىڭ 183-بەتىندە گ.كان  تاريحتا ەسىمدەرى ماڭگى قالعان قازاقتىڭ اسىل ازاماتتارى ر.قوشقارباەۆ، ق.قايسەنوۆ، مايدانعا ەلدەن ەرەكشە ءوز قارجىسىنان كومەك كورسەتكەن ق.مۇڭايتپاسوۆ تۋرالى جانە ت.ب.، جاۋعا اتىلعان 10 وقتىڭ 9 قازاقستاندا جاسالعانى تۋرالى دەرەكتەر وزگە وقۋلىقتاردا جازىلسا دا، ءوز وقۋلىعىنا كىرگىزۋدى ءجون كورمەگەن، نەگە؟ ال ونىڭ ەسەسىنە تاريحي ەڭبەك جازۋدا باسشىلىققا الىناتىن ءتاسىل بۇزىلىپ،  اقتوبە وبلىسىنىڭ تارى ءوسىرۋشىسى ش.بەرسيەۆتىڭ تارى وسىرۋدەن الەمدىك رەكورد جاساعانى (گەكتارىنان 202 تسەنتنەر), قىزىلوردا وبلىسىنىڭ كۇرىش ءوسىرۋشىسى ى.جاقاەۆ كۇرىش وسىرۋدەن الەمدىك رەكورد (گەكتارىنان 172 تسەنتنەر) العانى، وعان قوسا الەمدىك رەكوردقا جەتپەگەن (گەكتارىنان 150 تسەنتنەر كۇرىش العان) قىزىلوردا وبلىسىنىڭ "اۆانگارد" كولحوزىنىڭ زۆەنو جەتەكشىسى كيم مان سام الەمدىك رەكورد جاساعاندارعا تەڭ ەتىلىپ قىستىرىلىپ جازىلىپتى. وسى جەردە ەسكەرتەتىن ءبىر ءجايت ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى گ.كاننىڭ قانداسى ورىنداعان گەكتارىنان 150 تسەنتنەر ءونىمدى، مايدان تالابىنا ەڭبەك ەتكەن  ءاربىر ءۇشىنشى قازاقستاندىقتار ورىنداعان. سوندا قالاي سول كوپتىڭ قاتارىنان كارىس ۇلتى – قانداسى بولعان سوڭ ەرەكشە ءبولىپ الىپ تاريحقا ەسىمىن ەنگىزىپ ايگىلەۋىنە جول بولسىن!

وقۋلىقتىڭ 131-بەتىندە قازاقتىڭ دارا-دانا ابايىن، دانىشپان ابايىن گ.كان لەرمونتوۆ پەن پۋشكيندى اۋدارعان اۋدارماشى رەتىندە سۇمىرەيتىپ كورسەتكەن، كىتابىندا وعان بارلىعى 14-اق جول عانا بۇيىرتىپتى. وندا ابايدىڭ ازان شاقىرىلىپ قويىلعان شىن ەسىمى يبراھيم ەكەندىگىنەن ماعلۇمات بەرىلمەگەن. "دۇنيەنىڭ، الەمنىڭ وبەكتيۆتىك زاڭدىلىعىن مويىنداعان، دۇنيە مەن ادامزات قوعامى بىرقالىپتى تۇرمايتىن، بەينە ءبىر اعىپ جاتقان سۋداي وزگەرىپ وتىرادى"- دەپ تانىعان دانىشپاننىڭ دانالىعى اشىلماي قالعان. ءبىلىم العان مەدرەسەسى تۋرالى دا ەشتەڭە ايتىلمايدى.

ەندى مىنە سىزدەرگە وسىنداي ەرەشەلىكتەرىمەن تانىس بولعان بۇل اۆتورلارىمىز "قازاقستان تاريحىنىڭ" وسى ماقالادا كوتەرىلگەن اۋاداي قاجەتتى وقيعالارىنان اتتاپ ءوتىپ تاريحتى ءوز قالاۋلارىنشا جازىپ، كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى  بۇرمالاپ جاڭا "اقتاڭداقتارعا" جول بەرگەن. چ.مۋسين: اۋعان سوعىسى تۋرالى، 1989 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىن قاراستىرماعان. پارلامەنت دەپۋتاتتارى ىشىندە قازاق پەن ورىستان باسقا ۇلت وكىلدەرى جوق دەپ قاتە اقپارات بەرگەن. (474-ب), 383-بەتتە "جىلىمىق جىلدارى" دەپ باعا بەرىپ ونىڭ نەگە ولاي اتالعانى انىقتالماعان. "ازات" قوزعالىسى قالىپتاستى (ەرەكشەلەگەن مەن) دەپ جازىپ شاتىسقان.

469 - بەتتە «ەركىندىك سيندرومى، ول بارلىق ساياسي ۇيىمدار مەن كۇشتەرگە ءتان. رەسپۋبليكا جاعدايىندا ول، اسىرەسە رەۆانشيستىك كۇشتەر اراسىندا ەرەكشە بايقالدى. وعان كوممۋنيستەر, ۇلتشىلدار جانە تاعى باسقا دا توپتار جاتادى» - دەپ جازۋى بۇرىنعى كوممۋنيست، كومسومولدى ماداقتاپ ونىڭ تاريحىن زەرتتەپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازعان  اعامىزدىڭ بۇل ويقاستاۋىن تۇسىنبەدىك؟

گ.كان مىرزا وقۋلىعىندا 1959 جىلى تەمىرتاۋدا، 1989 جىلعى جاڭاوزەندەگى بولعان حالىق نارازىلىقتارى تۋرالى اۋىز اشپاعان، ول وقيعالاردىڭ قازاقستانعا قاتىسى جوقتاي جاسىرعان. ءتىپتى تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى  توقتار اۋباكىروۆ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردىڭ ەلىمىزدە بولعان قۇرىلتايلارىن مويىنداماعان، پرەزيدەنت جارلىعىمەن 1997 جىلدان بەرگى ءار جىلدىڭ بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە ارنالعانى تۋرالى اقپارات تەك 2000 جىلعى "مادەنيەتتى قولداۋ" جىلى مەن 2002 جىلعى "دەنساۋلىق ساقتاۋ" جىلى جونىندە عانا مالىمەتتەر بار.  قالعان جىلدار قانداي ماقساتقا ارنالعانى بەلگىسىز كۇيدە قالعان.  وقۋلىعىندا دەموكراتيالىق "اقجول"  پارتياسى مەن "اسار" پارتياسى تۋرالى عانا ماعلۇمات بەرىپ، قازاقستاندا بۇل جىلدارى باسقا ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار قۇرىلماعانداي كەيىپتە كورسەتكەن. اتالعان پارتيالارمەن قاتار "رۋحانيات" قوعامدىق بىرلەستىك پارتياسى، "قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى" جانە ت.ب. قوعامدىق ساياسي قوزعالىستار قۇرىلدى.

چ.مۋسين مىرزانىڭ وقۋلىعى 2005 جىلى جارىق كورسە دە، ونداعى تاريحي وقيعالار 2003 جىلمەن اياقتالعان. وقۋلىقتىڭ سوڭىن سيىرقۇيىمشاقتاندارىپ جىبەرگەن. وعان 553-بەتتەگى ەكىنشى ابزاتستاعى بەرىلگەن ماتىندە: "حالىقتىڭ ءبىلىم بۇلاعى بولىپ سانالاتىن كىتاپحانالار جاڭا تالاپقا ساي جۇمىس ىستەي باستادى. ولاردى جاڭا ادەبيەتتەر مەن جابدىقتاپ، كومپيۋتەرلەندىرۋدىڭ، وسى زامانعى اقپاراتتىق جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلدى. كىتاپحانا، مۇراجاي، دەمالىس ورتالىقتارى قىزمەتكەرلەرىن قازىرگى  عىلىمي-تەحنيكالىق جانە ادىستەمەلىك تالاپقا ساي وقىتۋ، ماماندىعىن جەتىلدىرۋ، ءىرى مادەني ورتالىقتارعا تاجىريبە الۋعا جىبەرۋ شارالارى بەلگىلەندى" - دەپ قۇتى ءبىر كەڭەس داۋىرىندەگى پارتيانىڭ سەزىندەگى بايانداما-ەسەپ بەرگەندەي "اقساقتى تىڭداي" ەتىپ "جورعالاتىپتى". جالپى وقۋلىقتىڭ سوڭىنداعى ماتەريالداردى وقىساڭىز، قازاقستان رەسپۋبليكاسى 2004-2005 جىلدارى مەملەكەت رەتىندە ءومىر سۇرمەگەندەي كورىنىسكە تاپ بولاسىز.

رەسەيدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرگەن جىلدارى ۇلتتىق تاريحىمىزدى جازعاندار، ءبىزدىڭ دەربەس ۇلت بولىپ ءومىر سۇرگەنىمىزدى ونشا قالاي قويماعاندار ەكەندىگى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس شىعار. ۇلتتىق دەربەستىگىمىزدى مويىنداعىسى كەلمەگەندەر، تاريحي وقيعالاردى "اقتاڭداقتارعا" تولتىرىپ بەرگەندەردىڭ ءىزباسارلارى ارامىزدا ءالى دە كەزدەسەدى. ونداي جولدى جالعاستىرۋشىلار "قىزىل يدەولوگيانىڭ تاربيەسىندە بولعان" جالتاقتار. جاعىنىپ جازۋعا اككىلەنگەندەر.

ساياساتپەن بىتە قايناسقان تاريح عىلىمى توقىراۋ جىلدارىندا ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ سۇرانىسىن عانا وتەپ كەلدى. تاريحي فاكتىلەردىڭ ىشىنەن ىڭعايعا كەلەتىن، باسشىلارعا ۇنايتىن جاعاتىن جەرىن، تەرىپ الىپ جازۋ، دايەكسوزدەردى ءۇزىپ-جۇلىپ پايدالانۋ، تۇپنۇسقالاردى قالىڭ وقىرمان كوزىنەن تاسادا ۇستاۋ  ءتارتىبى قولدانىلعان. ول كەزدە باردى "جوق" دەۋگە، جوقتى "بار" دەۋگە ونشا قينالمادى.

تاريحتان وقۋلىق جازۋشىلاردىڭ الدىنداعى باستى قاعيدا ول وقيعالاردى اقيقاتتان اتتاتپاي، شىرىلداعان شىندىقتى شىڭعىرپاي، ادىلەتتىڭ اق تۋىن جوعارى ۇستاي وتىرىپ جازۋعا مىندەتتى. تاريح اقيقاتى اشىلعان شىندىققا نەگىزدەلگەن، ادىلەتتى بولۋى قاجەت. ادام ءوزىنىڭ ءومىربايانىن جازعانداي تاريحي وقيعالار رەتىمەن الالانباي جازىلۋعا ءتيىس.

تاريح دەگەن مازمۇنى تەرەڭ رۋحاني ۇعىمنىڭ ادام ساناسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ، قوعامنىڭ حال-احۋالىنىڭ، قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋ دارەجەسىنە تيگىزەر اسەرى ەرەكشە، ءارى مول دۇنيە ەكەندىگىنە ەشكىم دە ءشۇبا كەلتىرە المايدى. تاريحسىز قوعام، حالىق، مەملەكەت بولۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ايتقانداي: "تاريح دەگەنىمىز ساباداعى ساۋمال ەمەس-ۇستىنە نە قۇيساڭ دا بوجىپ تۇرا بەرەتىن. تاريح-ءوزىن-ءوزى تازارتىپ تۇراتىن تەلەگەي-تەڭىز ىسپەتتى دۇنيە. ول ءوز تابيعاتىنا جات دۇنيەنى ەشقاشان قابىلدامايدى. سىرتتان كەلىپ قوسىلعان كىر-قوقىس، جاپىراق-جاڭقانى تولقىنمەن شايىپ جاعالاۋعا شىعارىپ تاستايدى."

تاريحقا بەرىلگەن وسىنداي وبەكتيۆتى باعانى نەگىزگە الار بولساق، تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ وتكەندەگى بۇرمالانعان تاريحىنىڭ الدىندا جاڭا قوعامنىڭ تالابىنا ساي، قازاق تاريحىن تابيعي قالپىنا كەلتىرۋ، ونى عىلىمي تۇرعىدان دايەكتەۋ، ەجەلدەن قالىپتاسقان مادەني سالت-سانالاردى جاڭعىرتىپ ونى ناسيحاتتاۋ ارقىلى حالقىمىزدى قازىرگى الەمدىك وركەنيەتكە تانىتا ءبىلۋ، قاجەت بولعان جاعدايدا ونى مويىنداتۋ مىندەتى تۇرعانىن كوپشىلىك، تاريحشى عالىمدار، اسىرەسە مينيسترلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ  بىلگەنى ابزال.

كەرىسىنشە، كەيبىر جوعارى وقۋ ورىندارى باسشىلارى مەملەكەت تاراپىنان ياعني، بيۋدجەتتەن ءوز كىتاپحانالارىنا  وقۋلىق الۋ ءۇشىن ارنايى بولىنەتىن ماقساتتى قارجىنى ءوز ستۋدەنتەرىنە قيماي جاڭادان باسىلىپ شىققان قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىن الۋدان باس تارتۋدا. ءسويتىپ ءوز ستۋدەنتتەرىن جاڭا وقۋلىقپەن تانىسۋ قۇقىعىنان ايىرۋدا.

اتالعان وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى  قازىرگى زامان تالابىنا مۇلدەم سايكەس ەمەس. سۇرانىسقا –  ۇسىنىس قىزمەت ەتە الماي جاتقان جاعداي بولىپ تۇر.

وزدەرى   ءبىلىم بەرىپ وتىرعان جاستاردىڭ بولاشاقتا تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى  ەتۋگە  نەمقۇرايدى قارامايتىن  ازاماتتاردى-مامانداردى  تاربيەلەۋدە ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەۋگە باۋليتىن مىنا مەن ۇسىنىپ وتىرعان ەكى وقۋلىقتى  كىتاپحانالارىنا  (مەملەكەت وقۋلىقتارعا جىل سايىن ارنايى قاراجات بولەدى )   الدىرۋعا  قۇلىقسىزدىق تانىتىپ  ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ  «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باستاماسىنا قارسىلىق تانىتقان رەكتورلار مەن پرورەكتورلاردىڭ ءتىزىمى تومەندە بەرىلگەن.

1. ش. ەسەنوۆ اتىنداعى اكتاۋ مەملەكەتتىك   ۋنيۆەرسيتەتى- رەكتورى احمەتوۆ بەرىك    باقىتجانۇلى.
2. س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى -رەكتورى احمەتوۆا گاۋحار عالىموۆنا.
3. الماتى تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى- قر ۇعا اكادەميگى قۇلاجانوۆ قۇرالبەك ساديبايۇلى پرورەكتورى نۇراحمەتوۆ
4. و.ا.بايقوڭىروۆ اتىنداعى جەزقازعان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى-رەكتورى تاكيشەۆ ابديلماليك ارعىنۇلى
5. ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى-پرورەكتورى جارقىنبەكوۆ تەمىرحان  نيازۇلى.
6. ابىلاي حان اتىنداعى  قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى- رەكتورى قۇنانباەۆا ءساليما ساعيقىزى.
7. الماتى مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىڭ رەكتورى- الدامبەرگەنوۆا گاۋحار تورەمۇراتقىزى
8. سۋلەيمان دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى-قوجاحمەت قانات
9. پاۆلودار مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى-رەكتورى نۇقۇلى التىنبەك.
10. م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى-رەكتورى ساتاەۆ مارات يساقۇلى
11. قىزىلوردا م.مامەتوۆا اتىنداعى گۋمانيتارلىق پەداگوگيكالىق  جوعارى كوللەدجى-ديرەكتورى سايلىباەۆ باحىتجان ابدىقالىقۇلى.

كەيبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باسشىلىعى وقىتۋشىلاردىڭ ۇيلەرىندەگى مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن كىتاپتاردى الدىرتىپ   پايدا تاباتىن كورىنەدى.  كوزبوياۋشىلىققا سالىنعان ولاردى تەكسەرگەن ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ تەكسەرۋشىلەرى كوز جۇمىپ سىبايلاستىققا جول بەرگەن.

شەت ەلدەردەگى ۋنيۆەرسيتەتتەر زاڭدى جولمەن شىعارىلعان وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارىنىڭ كىم ەكەندىگىنە قاراماي بارلىق بالاما ءتۇرىن كىتاپحانالارىنا الادى. ال وندا ستۋدەنتتەر ءوز قالاۋلارى بويىنشا قاجەت وقۋلىقتارىن  پايدالانادى. ال بىزدە اۆتوريتارلىق باسقارۋمەن اككىلەنگەن مينيسترلىكتەگى شەنەۋنىكتەر ستۋدەنتتەردىڭ ەرىكتەرىن شەكتەپ،  وزدەرىنىڭ تانىستارىنىڭ شىعارعان ساپاسىز وقۋلىقتارىن ماجبۇرلەپ ودان جاساندى سىبايلاستىقپەن «ستاندارت» جاساپ باسقا بالاما تۇرلەرىن العىزباي ولاردىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىقتارىن شەكتەۋدە.

ەلباسى ماقالاسىندا: «2013 جىلى «حالىق – تاريح تولقىنىندا» باع­دارلاماسى ارقىلى الەمنىڭ ەڭ بەلدى ارحيۆتەرىنەن ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتتاردى جۇيەلى تۇردە جيناپ، زەرتتەدىك. مەن ەلىمىز مىقتى، ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ ءۇشىن بولاشاققا قا­لاي قادام باساتىنىمىز جانە بۇقارالىق سانا­­نى قالاي وزگەرتەتىنىمىز تۋرالى كوزقاراس­تارىم­دى ورتاعا سالىپ وتىرمىن. جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي.   جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس.   ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە، رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ ءتۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىس­تى­رىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل – تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلە­سىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىر­ناماسى. مەن حالقىمنىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ىقىلىم زاماننان ارقاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك دىڭگەگى ەتە وتى­رىپ، ءاربىر قادامىن نىق باسۋىن، بولاشاققا سەنىم­مەن بەت الۋىن قالايمىن.  ءتول تاريحىمىزعا، بابالارىمىزدىڭ ءومىر سالتىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك، شىنايى پراگماتيزمنىڭ تالاي جارقىن ۇلگىلەرىن تابۋعا بولادى».

«ءبىز قازاق ەدىك، كوك تۋى جەلبىرەگەن، جۇرەگى ەلجىرەگەن. كوك ءبورى ۇرپاعى ەدىك، كوزدەرى مولدىرەگەن. ءبىز قازاق ەدىك كەۋدەگە جالىن بەرگەن، ۇل-قىزعا ءتالىم بەرگەن. شىنىندا بىزدەر ەدىك، ارى ءۇشىن جانىن بەرگەن. ءبىز قازاق ەدىك ارقاشان ۇلتىم دەگەن، وتانىم، جۇرتىم دەگەن» - اتا-بابالاردان قالعان  بۇگىندە ءوشىپ بارا جاتقان وسى  تۇسىنىك-ويدى قايتا ورالتقان مازمۇنداعى مىنا   ەكى وقۋلىق  «قازاق ەلىنىڭ تاريحى» 2015 جىل «ءداۋىر» 600–بەت;  (5 عىلىم دوكتورلارىنىڭ  ساپالى وقۋلىق دەگەن  پىكىرلەرى بار). « قازاقستان تاريحى»  2012 جىل «ءداۋىر»  510-بەت.

بۇل وقۋلىقتار قر ادىلەت مينيسترلىگىنەن ساراپتامادان وتكەن  № 1541 جانە №1540 ساندى  19 قاراشا 2013 جىلى بەرىلگەن اۆتورلىق كۋالىكتەرى  بار.

قازاق ەلىنىڭ كەلەشەكتە مەملەكەت بولىپ ماڭگى جاساۋى، تەك عىلىمي نەگىزدە الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءتيىمدى تاجىريبەسىن ساراپتاي وتىرىپ پايدالانۋ ارقىلى جاڭادان قوعامدىق سانا قالىپتاستىرعاندا عانا مۇمكىن ەكەنىن ۇعۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ جاڭا قۇرىپ وتىرعان مەملەكەتىمىزدەگى قوعامدىق سانا  قالىپتاسۋ ءۇشىن، تەك مەملەكەتقۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق وزىندىك سانا سەزىمىن عىلىمي نەگىزدە  دامىتۋعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت.  وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ ەگەمەندى ەلىمىز، تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ شيرەك عاسىر ءومىر ءسۇرىپ وتىرسا دا ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ورتا وتكەن بوداندىق داۋىرىندەگى  قالىپتاسىپ قالعان قوعامدىق ساناداعى قۇلدىق مىنەزىنەن ايرىلا الماي وتىر. جاساندى ينتەرناتسيوناليزم شەڭبەرىنەن شىعا الماعان بيلىكتە ىقپالى بار ساياسي ەليتانىڭ كەيبىر وكىلدەرى ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق ۇيىسۋ، ۇلتتىق جىگەر دەگەن ۇعىمنان قورقاتىن سياقتى. ولار ۇلت دەگەن ۇعىمنان، مەملەكەت دەگەن ۇعىمدى جوعارى قويۋدان اسا الماي ءجۇر.  ال، الەمدەگى دامىعان زايىرلى مەملەكەتتەر  ۇلتتىق مۇدەلەرىن جوعارى قويا ءبىلۋ ارقىلى مەملەكەتتەرىنىڭ قۋاتتى، بەدەلدى بولۋىن جۇزەگە اسىرىپ وتىر. ياعني، بىزگە ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىنىڭ فۋندامەنتى، حالىق پەن بيلىكتىڭ بىرتۇتاستىعىنا كەپىل بولاتىن قوعامدىق سانا قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. ال، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىندە قولعامدىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى بولاتىن ۇلتتىق سانا ەكەنى بەلگىلى. ۇلتتىق سانا جەتىلمەگەن ەلدىڭ بولاشاعى جوق.

ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ادامداردىڭ سەزىمى مەن ارەكەتتەرىنە تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان سونىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قۇبىلىستاردى اجىراتىپ بەرۋدە،   ۇسىنىپ وتىرعان وقۋلىقتاردا زامان تالابىنا ساي جان-جاقتى تالدانعان.

ال اتالعان جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى بيلىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ، ۇلتتىق مۇددەنى وزدەرىنىڭ جەكە باس مۇددەسىنە ايىرباستاپ، نەگىزسىز «قىرىق سىلتاۋ» ايتىپ وزدەرى تىكەلەي قول قويماي پرورەكتورلارى ارقىلى جالتارما جاۋاپ بەرۋدە.

قازاق  ەلىنىڭ كەلەشەگى جاستارىنىڭ ءبىلىمى مەن تاربيەسى بارلىعىمىزدى الاڭداتپاي وتىرعان جوق. بۇگىنگى تاڭدا بولاشاعىمىز بۇلىڭعىرلانعان جاعدايدا ءار قازاق ازاماتى، مەلەكەتىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتۋعا، وركەنيەتتى ەلدەر دارەجەسىنە جەتۋگە ۇلەس قوساتىنداي ساپالى  شىنايى ءبىلىم الۋى ءتيىس. بۇل جولدا «اتتىڭ جەمىن جەپ، تايدىڭ ءجۇرىسىن جۇرگەن» قازىرگى كەزەڭدەگى كوزبوياۋشىلىقتان ارىلۋىمىز قاجەت.

ەجەلگى گرەك ويشىلى گەلۆەتسي «كىتاپ بولماسا ءبىز جابايى  كۇيىمىزدە  قالار ەدىك» دەگەن  تۇجىرىمىن بۇگىندە ادامزات بالاسى ءار ءتۇرلى قابىلدايدى. سولاي بولا تۇرسا دا ادامدار نەگىزگى  ءبىلىمدى كىتاپ ارقىلى  الاتىندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا  الماس. ارينە بۇگىندە وركەنيەت زامانىندا عالامتوردىڭ (ينتەرنەتتىڭ) دا ماڭىزى ارتىپ كەلەدى، بىراق كىتاپتىڭ ءرولىن اتقارا المايدى.

ەسەنعازى قۋاندىق، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

 Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالاعا پىكىر ايتىپ، ويىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە، مىنا پاراقشاعا جازىپ قالدىرىڭىز!

Abai.kz