قۇدىق تۇبىندەگى كوكباقانىڭ زارى نەمەسە ءاسفالتتى تاپتاعان «تراكتورلار» مەن اسپاندى ۋلاعان «ان-2»

قۇدىق تۇبىندەگى كوكباقانىڭ زارى نەمەسە ءاسفالتتى تاپتاعان «تراكتورلار» مەن اسپاندى ۋلاعان «ان-2»

د.يسابەكوۆتىڭ «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» اپتالىعىنىڭ 2010 ج. 1-جەلتوقسانداعى سانىندا جارىق كورگەن «قازاق ءالى ۇلت بوپ قالىپتاسقان جوق» («كازاحي كاك ناتسيا ەششە نە سفورميروۆاليس») اتتى سۇحباتىن  ايتتىم-ءبىتتى، كەستىم-ءۇزىلدى ايعايلاعان تاقىرىبىن وقىعاننان-اق  ءىشىمىز يت جىرتقانداي ءىرىپ، «اياعى جامان ءتوردى بىلعايدى، اۋزى جامان ەلدى بىلعايدى» دەگەن كونە ماقال ەرىكسىز كوكەيىمىزدە كولبەڭدەدى. بىلگىش اعامىز: «... مى كاك ناتسيا ەششە نە سفورميروۆاليس... پوكا وستاليس نا ۋروۆنە تولپى، پروشلوگو، سرەدنەۆەكوۆيا»، ياعني ۇلت ەمەس, ورتا عاسىرلىق توبىر دەپ ۇكىم شىعارىپ، تايقى ماڭدايىنا تاڭبا باسىپ بەرسە دە قايران قازەكەم ءدال وسى ماقالدى ءدوپ باسىپ تاۋىپ ايتقان سەكىلدى. دۋلات كوكەم، جوق، مەنىڭ اۋزىم تازا، «كولگەيتپەن» شوتكىلەپ كۇنىنە ءۇش مارتە جۋام دەپ داۋ ايتۋى مۇمكىن، جۋسا جۋار، بىراق الگىندەي ءسوز شىققان اۋىزدى ءوز باسىم جۇپار اڭقىپ تۇر دەپ ايتا المايمىن. بىرەۋدىڭ اتاسىن نەمەسە، شىمكەنتشىلەپ گاپىرعاندا، شەشەسىن التى قىردان ارى اسىرىپ تاستاۋعا بولار، بىراق كەشەگى الەمدى تىتىرەتكەن التىن وردا يمپەرياسىنىڭ تىكەلەي ميراسقورى، ءتۇبىن تۇگەندەسەڭ عاسىرلار تەرەڭىنە كەتەتىن، ۇلى مادەنيەت جاساعان بابا قازاقتى «توبىرسىڭ» دەپ تەپسىنىپ توبەسىنە تۇكىرگەن مەن-مەن پارىقسىزدىققا ءسىزدى قايدام، اعايىن، ەشقانداي جۇزگە دە، رۋعا دا قاتىسىم جوق، وسىناۋ عازيز حالىقتىڭ كىشكەنتاي بولشەگىمىن، قارشاداي پەرزەنتىمىن دەپ جۇرگەن مەن قورلانىپ وتىرمىن.

سوڭعى ۋاقىتتا ءتۇزۋ وتىرىپ قيسىق سويلەيتىن ادەت تاپتىق قوي. بىرەۋدى مۇقاتپاساق، بىرەۋمەن الىسپاساق ىشكەنىمىز بويىمىزعا تارامايتىن بولدى. وزىمىزدەن باسقانىڭ ءبارى جامان، تۇگەل كاكاي. اسىرەسە جازۋشى قاۋىم ءبىرىن-ءبىرى جامانداپ جاعادان العاندا الدىنا جان سالمايدى. ءتىرىسى تۇگىلى، ءولىسىن كوردەن سۋىرىپ الىپ، بوققا اۋناتىپ جاتىر. عابيتىڭىزدى «كارى سايقال» دەپ قارا تاقتاعا ءىلىپ قويدى. ساكەن، ءسابيتىڭىز... قانعا قولىن مالعان قاراقشى. («ءۇش قوڭىر» دەيتىن جاڭادان شىققان جاس پەرى گازەتتى قاراڭىز.) سونىڭ بارىنەن مىنە، دۋحاڭ اعامىز اسىپ ءتۇستى. ول كىسى «ءۇش قوڭىرداعى» اپەرباقاندار سياقتى جەكە-دارا جەر قاپتىرىپ وق شىعىندامايدى، جازۋشىلارىڭىزدى اكەسىن تانىتىپ «وپتوم» ءبىر-اق ۇرادى. بۇكىل جازۋشىلار وداعىن، ونداعى 700 مۇشەنى باستىق-ماستىقتارىمەن قوسا ىستەن العىسىز عىپ كۇرەسىنگە لاقتىرا سالعان سوڭ ايىزىڭ قانىپ جەكەباتىر دەمەسكە ءاددىڭ قايسى؟ كوپشىلىگىنىڭ جازعانى «ماكۋلاتۋرا»، وزدەرى «گرافومان» دەپ جيىركەنە مۇرنىن تىرجيتقاندا قوسىلا لوقسىعىڭ كەلەدى. وڭكەي «گرافومانداردىڭ» «ماكۋلاتۋراسىن» وقي-وقي ابدەن قاجىپ ساقال-شاشى اعارعان كوكەمىز قامقورلىقپەن الدى-ارتىنداعىلاردىڭ قىلت ەتكەنىن قالت جىبەرمەي قاداعالايتىنى سونشالىق، ءتىپتى وداقتىڭ اپپاراتىنداعى «شوشقا تاعالاپ» قالعىپ وتىراتىنداردىڭ كىتاپ دەپ «تەلەفون انىقتاماسىن» اكەلەتىندەردى مۇشەلىككە الا سالاتىنىنا دەيىن ءبىلىپ قويىپتى. نەتكەن قىراعىلىق دەسەڭشى! ەسىپ-شالقىعان كوكەمىزدىڭ كوزىنە الدى-ارتىندا وزىنەن باسقا جان كورىنبەيتىن بولعانى-اۋ، ءسىرا. سوندا سوڭعى لەكپەن مۇشەلىككە قابىلدانعان، البەتتە، دۋحاڭ سياقتى بولماسا دا، ادەبيەتىمىزدىڭ بولاشاق اۋىر جۇگىن كوتەرىسەتىن ز. جۇمانوۆا،ج.قۇليەۆ، ع. ءارىپ، ج. شاكەن، ق.سارسەنباي، ر.قوسبارماقوۆ، د.قىدىرالىۆ، ق.ءبىلال، ءا.سالىقباەۆ، س. بايمەنشە، س. راحمەتۇلى ت.س.س تالانتتى ءىنى-قارىنداستارىمىزدىڭ پروزالىق كىتاپتارى، جىر-جيناقتارى «تەلەفون انىقتاماسى» بولعانى ما؟ نەمەسە حالىققا ابدەن تانىمال م. جولداسبەكوۆ، ب. ادەتوۆ، د. مۇسانۇلى،  ز. قوڭىروۆا، م. توقاشباەۆ ت.ب  سىندى بەساسپاپ قالامگەرلەرىمىز «ماكۋلاتۋرا» جازاتىن «گرافومان» با؟ ءبىز د.يسابەكوۆتىڭ ءبىرتالاي جاقسى-جاقسى اڭگىمە-پوۆەست جازعان جاقسى جازۋشى ەكەنىن بىلەمىز. ا. ءۆولوديننىڭ «ستارشايا سەسترا»، «نوچنوي گوست»، ۆ. توكارەۆانىڭ «پامياتنيك» پەسالارىن وتە يجداھاتتى وقىپ «اپكە»، «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ»، «ەسكەرتكىش» ت.ب. تاماشا-تاماشا پەسا جازعان تانىمال دراماتۋرگ ەكەنىن دە بىلەمىز. ءبىر تاراپتان، ومىرگە تىم شىرقاۋ بيىكتەن قارايتىن ايرىقشا تالانت يەسىنىڭ كوزىنە تومەندەگى قىبىر-جىبىر ءپاندانىڭ جازىپ-سىزعانى «تەلەفون انىقتاماسى» بولىپ كورىنۋى ابدەن كادىك-اۋ.

ءجا، قايداعى ءبىر جەتى ءجۇز جازارماننىڭ جىرىن قويشى، ءتايىرى. بۇل اعاڭىز جەر بەتىندەگى ون ميلليون قازاقتىڭ وزىنە ازۋىن بىلەپ ايعا شاۋىپ وتىرعان جوق پا. قازاقتى كورگە تىعىپ باسىنا سۇڭقىلداتىپ قۇران وقىپ تاستاپتى. ەندى نە قالدى؟ ءجۇز قالدى، رۋ قالدى. ۋرا، جاساسىن توبىرلار! ءسىز بەن ءبىز ەندى ۇلت ەمەس، توبىر  بولدىق، اعايىن. يسابەكوۆتىڭ ءمور باسىپ، حاتتاپ بەرگەن اكسيوماسى وسى. امال جوق،  ول كىسىنىڭ ءوزىن دە  ەندىگى جەردە «توبىر جازۋشىسى»، «توبىرستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى»  دەيتىن شىعارمىز؟ دانىشپان لەنيننىڭ عىلىمي اينالىمداعى ۇلت تۋرالى حريستوماتيالىق سيپاتتاماسىنا ءبىزدىڭ اعامىز پىسقىرمايدى، الدە ديامات پەن  تاريحي ماتەرياليزمنىڭ ءالىپ-بيىنەن بەيحابار ما، قيسىنى قىزىق، ايتەۋىر. الدەبىر وبلىستىڭ  الدەبىر كوربىلتە اكىمى باسشى قىزمەتكە تەك ءوز ءجۇزىنىڭ ادامدارىن قويىپتى دەپ تاس-تالقانى شىعادى. اڭگىمەنى سودان ءوربىتىپ بۇكىل قازاقتى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستايدى. ءويتىپ «قازاقتىڭ بيتىنە» بولا «ەۆروپەيسكي دۋبلەنكاڭىزدى» وتقا جاعۋعا بولا ما؟ ماسەلەگە ول تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، دۇنيەدە ەشقانداي ۇلت جوق، ءبارى توبىر، ماسەلەنكي الەمنىڭ ءامىرشىسى بوپ وتىرعان ەۆرەيلەردىڭ ءوزى ءارتۇرلى ناسىلدەن قۇرالعان، ءتىلى دە، ءتۇرى دە بولەك، تەك ەۆرەيمىن دەپ سوققان ءبىر جۇرەك ءبارىن ءتاستۇيىن تۇتاستىرىپ تۇر. يمپەريانىڭ تىرەگى ورىستار دا تامبوۆتىقتار، موسكالدار، پەنزالىقتار... بوپ ءوز ىشىنەن قىرىق قيقىم. ءپۋتيننىڭ ءوزى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ قوس پالاتاسىنىڭ توراعاسىنان باستاپ ىقپالدى  قۇرىلىمداردىڭ باسىنا ءوز جەرلەستەرىن وتىرعىزىپ قويعان جوق پا؟ تۋىسىمىز تاتارلار قازاندىق، ميشەر، سىبىرلىك، قىرىمدىق بوپ بولىنەدى. وزبەكتەر دە سولاي. بىراق ەشقايسىسى ءبىز ءميللات ەمەسپىز، توبىرمىز دەپ داڭعارا قاعىپ جاتقان جوق قوي. راس،  ترايباليزم - قازاق قوعامىن كەڭىردەكتەپ كەلە جاتقان قاتەرلى دەرت، ءوز الدىمىزعا ەل بولىپ ەركىندىك العاندا جەتكەن ەڭ ۇلكەن «جەتىستىگىمىزدىڭ» ءبىرى وسى. كوسەمدەر سالعان سارا جولمەن سىرعىتىپ تارتا بەرسەك جەتەر جەرىمىز بەلگىلى. رۋشىلدىق - قازاقتىڭ تاريحي ساناسى ەمەس، وتارشىلداردىڭ جىبەرگەن ۆيرۋسى، ىشتەن ءىرىتۋ ءۇشىن اۋىق-اۋىق سونى قوزدىرۋمەن كەلدى. ەڭ وكىنىشتىسى، قازىرگى ۇلتتىق بيلىك جاۋدىڭ جىمىسقى ساياساتىن سول قالپىندا قايتالاپ ودان سايىن ورشىتۋدە. ۇيتقىسىنان ايرىلعان توبىردى ءبىر-بىرىنە ءۇريت-سوقتاپ قويىپ ەمەن-ەركىن بيلەپ-توستەۋ ەڭ وڭتايلى ءتاسىل. د.يسابەكوۆ ايتقانداي، قازاق «ورتاعاسىرلىق توبىر كۇيىندە» قالىپ قويعان جوق،  شىن مانىندە قانى دا، جانى دا ءبىر، سۇيەگىنە سىزات تۇسپەگەن اسىل تەكتى  قازاقتى ناعىز كەمەلىنە كەلىپ شالقيتىن بوستان زاماندا بەرەكەسىن  پىشىراتىپ ۇلتسىزدانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. پاتريوت، جاۋىنگەر، قايراتكەر ت.ت. جازۋشى كۇندە قولعا تۇسە بەرمەيتىن قادىرمەندى ەلباسىمەن جۇزدەسكەندە «مۇڭلىق-زارلىققا» كەسەنە سالدىرام، سوعان ءجۇز ميلليون كەرەك، ول اقشانى باسقالار جەپ قويادى، «تاعلىم»» دەگەن ءوزىمنىڭ قورىم بار، سوعان تىكەلەي اۋدارتساڭىز ەكەن دەپ الاقان جايعانشا، ءوزى جازعان ەسكى ەرتەگىلەردىڭ ۇزىن-سونار مازمۇنىن گاپىرعانشا («تۇركىستان» گازەتى، 25.11.2010ج.), «مۇڭلىق-زارلىقتىڭ» زارىنان گورى قازىرگى قازاقتىڭ زارىن ايتىپ، الەۋمەتتىك-رۋحاني ومىرىمىزدەگى دىلگىر ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ساليحالى ءسوز قوزعاپ، ۇلكەن كىسىگە وي سالۋى كەرەك-اق ەدى. كەرىسىنشە، ەلباسىنىڭ الدىنان شابىتتانىپ شالقىپ شىققان دۋحاڭ قازەكەڭدى «توبىرسىڭ» دەپ توبەسىنەن دۇڭك ەتكىزىپ سۇلاتىپ سالدى.

جالپى، ءبىزدىڭ يگى-جاقسىلارىمىز توسىندەگى  سىلدىرماق سولكەبەيلەرىن پۇلداپ، قىمس ەتسە پرەزيدەنتكە شاۋىپ باراتىن ادەت تاپتى. بيزنەسىنە اقشا سۇرايدى، شەن-شەكپەن سۇرايدى، بالا-شاعاسىنا ءۇي سۇرايدى... وبلىس-اۋدان اكىمدەرىنە جۋىپ كەتسە دە سولاي. ابدەن ىعىر بولعان جۇرت جازۋشى، ءارتىس كورسە، الادورباسى الدىنا تۇسكەن سۇرانشاق تىلەنشى  كەلە جاتقانداي كۇندىك جەردەن ۇرەيلەنىپ تۇراقاشاتىن دارەجەگە جەتتى. بۇل ءوزى كوپ بوپ ويلاسىپ، توسقاۋىل قويماسا، اسقىنىپ بارا جاتقان سوراقى قۇبىلىس. بارىنەن بۇرىن سۇراعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، كوكەمىزدىڭ پرەزيدەنتكە بارىپ وداقتىڭ باسشىلىعى ماعان ۇنامايدى ، اۋىستىرىڭىز دەپ قولقا سالعانى قاي ساسقانى؟ سوندا  جۇزدەگەن جازۋشىنىڭ ەرىك-قالاۋى، سايلاۋ قۇقى قايدا قالادى؟ وۋ، كوكەلەر-اۋ، پرەزيدەنت كونستيتۋتسيا مەن ۇلى مارتەبەلى دەموكراتيانىڭ باس  گارانتى ەمەس پە؟ جازۋشىلار وداعى - قوعامدىق ۇيىم، جوعارعى ورگاندارى - قۇرىلتاي، كونفەرەنتسيا، پلەنۋم بەكىتكەن ءوز جارعىسى بويىنشا قىزمەت اتقارادى. الدەكىمدەردىڭ امبيتسياسىنا قاراي جىعىلۋ مىندەت ەمەس. دەموكراتيانىڭ ەڭ قاراپايىم ءھام ەڭ قاسيەتتى ءپرينتسيپى- ازشىلىقتىڭ كوپشىلىككە  باعىنۋى. ونى بەلدەن باسا سالام دەۋ قۇر اۋرەشىلىك.  سىڭارجاق مالىمەتتەرمەن ۇلكەن كىسىنى ارانداتپاق بولعانى قالاي؟ اعامىز  قازاقتى  ورتاعاسىرلىق توبىر دەپ  ۇيعارعان سوڭ ەلباسىن دا ورتاعاسىرلىق ساناداعى  فەودال حان كورگەنى مە؟ ايتپەسە وسىنداي وتىنىشپەن بارۋدىڭ ءوزى، بەرى ايتقاندا، ول كىسىنى باسىنۋ، ارى ايتقاندا، قورلاۋ ەمەس پە؟

قۇداي بۇيىرتسا، كەلەسى قۇرىلتايدىڭ دا توبەسى كورىنىپ تۇر. دۋلات اعامىزدىڭ قۇرىلتاي الدىندا ىلعي دا بەلسەندىلىك تانىتىپ شيىرشىق اتاتىن قاشاننان ادەتى. وتكەندە دە سولاي بولعان، قازىر دە سولاي. اۋەلى «جاۋ شاپتىلاپ» وڭدى-سولدى گازەتتەرگە سۇحبات بەرىپ، ەلدى دۇرلىكتىرۋ. سودان كەيىن  جوعارى جاققا اشىق حات جازۋ، پرەزيدەنتكە بارۋ... ءبارى تانىس ستسەناري. بيىل دا «پەتيتسياعا» قول قويعانداردىڭ تۇگەلگە جۋىعى - سول باياعى سۇيەگى سىقىرلاعان ەسكى «گۆارديا»، قايتپايتىن قايسار كۇرەسكەرلەر. جاڭادان قوسىلعان جاس تالاپ  7-8 فاميليا بار ەكەن، ولاردىڭ دەنى «سىرتىمىزدان سۇيكەي سالىپتى»  دەپ ءوز قولدارىنان باس تارتىپ وتىر. \م. توقاشباەۆ، ق. ءابىلوۆ، ي. يسا، ب. توباياقوۆ ت.ب.\ وتكەن قۇرىلتايدا دا وسى كىسىلەردىڭ  «ۇندەۋىندە» اتى-ءجونى  جازىلعان كوپتەگەن دەلەگات مۇنداي  جالاقورلىق اكتسياسىنا ەش قاتىستارى جوق ەكەنىن  كوزبە-كوز جاريا تۇردە ايتىپ، ماسقارالارىن شىعارىپ ەدى، جاۋىر بولعان جابايى ءتاسىل شەكەلەرىنە تيمەي-اق قويدى، ايتەۋىر. اسىعا كۇتكەن قۇرىلتاي دا كەلەر. وتكەن جولعىداي «قوتىراشتاردان» قول جيناپ، كەتكەن ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن كوكەمىز بالكىم تاعى دا باق سىناپ كورەر؟ بىراق ول كىسىدەي كلاسسيك بولماسا دا، ىلدەبايلاپ «ماكۋلاتۋرا» مەن «تەلەفون انىقتاماسىن» جازىپ جۇرگەن «گرافوماندار» شىنىمەن توبىر بولىپ كەتپەسە، وداقتىڭ قاسيەتتى تورىنە جولاتا قويار ما ەكەن؟

كەيدە قازاققا قارسى جوسپارلى تۇردە الدەبىر قاستاندىق ارەكەتى ءجۇرىپ جاتقانداي كوڭىلدى قورقىنىش بيلەيدى. بايتاق جەرىمىز بەن كول-كوسىر بايلىعىمىزعا كوزىنىڭ قۇرتى تۇسكەن سىرتقى جاۋدىڭ تيىرمەنىنە سۋ قۇياتىن ءوز ىشىمىزدەگى نيگيليستەر  تە از ەمەس. انە، «قوجىق-بوجىقتار» وسى جىلى ورال قالاسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سيازىن وتكىزەمىز دەپ ەكى ەتەگىن  بەلىنە قىستىرىپ شاپقىلاپ ءجۇر، مىنا جاقتا «كوشەكتەر» ويباي، كىشى جۇزدەر بيلىكتىڭ ءبارىن باسىپ الدى، پرەزيدەنت جالعىز قالدى، ۇلى ءجۇز، ويان، ويباي، اتقا قون دەپ تاماعىن جىرتىپ ول جاتىر. ىلە-شالا سولاردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ دۋلات اعامىز «قازاق ۇلت ەمەس، توبىر» دەپ جاۋدىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ  بەردى. وسىدان كەيىن قازاقستانداعى ورىس-كازاكتىڭ «كوسەمى» - اتامان زاحاروۆتار: «ورىس بولماسا، قازاقتار ءوز بەتىمەن مەملەكەت بولا المايدى» دەپ تايراڭداماعاندا قايتەدى. وسىنىڭ ءبارى ويلانباي ءجاي ايتىلا سالعان  ۇششقارى ءسوز بە، الدە قازاقتى ىشتەي بولشەكتەپ توزدىرۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان جىمىسقى ارەكەتتىڭ كورىنىسى مە؟

ەگەر د.يسابەكوۆتىڭ «قازاق ءالى ۇلت بولىپ قالىپتاسقان جوق... ورتاعاسىرلىق توبىر» دەگەن ءسوزىن ورىس نە باسقا بىرەۋ ايتسىنشى، قوس قۇلاعى توبەسىندە تىكىرەيگەن ۇلت... تو ەست توبىر پاتريوتتارى تۇپ-تۋرا نامىستان جارىلىپ ولەر ەدى جانە سولاردىڭ قاق ورتاسىندا ايعاي ساپ دۋحاڭ كوكەم جۇرەرىنە سەنىمىم كامىل. جيرينوۆسكيدى دۋەلگە شاقىرعان حاسەن قوجا-احمەتشە توسىن ارەكەتكە بارماسا دا ءبىر-ەكى گازەتكە  دەرەۋ سۇحبات بەرىپ ساسىق اۋىز سۇمپايىنى  سۇلاتىپ سالارى ايدان انىق. جايشىلىقتا ەلگە-جەرگە، تىلگە  قاتىستى ءسال نارسەگە ءدۇر ەتە قالۋشى ەدى، تۇبىنەن ءبىر-اق قيىپ تامىرىن ۇزگەن سوڭ ەندى «توبىرعا» ءتىلدىڭ، ەل-جەردىڭ  نە كەرەگى بار دەپ ويلاي ما ەكەن، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى پاتريوتتار ازىرگە تىم-تىرىس. الدە پرەزيدەنت: «سامميت ءوتسىن. ەكەۋىمىز ەمىن-ەركىن وتىرىپ سويلەسەمىز» دەگەن سوڭ، تاعى نە ايتار ەكەن دەپ ءالىپتىڭ ارتىن باققان سىڭايى بولار. اماندىق بولسا، ەكىنشى راۋندتىڭ ناتيجەسىن دە كەزەكتى سۇحباتتان ەستىرمىز. تەك اڭىز كەيىپكەرلەرىنە كەسەنە سوعۋ، س.مۇقانوۆتىڭ «بالۋان شولاعىن» بايانداپ بەرۋ سياقتى بەسىنشى... ونىنشى قاتارداعى اكتۋالدى اڭگىمەلەرمەن ۇلكەن كىسىنىڭ التىن ۋاقىتىن ءراسۋالاماسا بولعانى دا. بالكىم، «توبىر» بولسا دا قازاقتىڭ بۇلىڭعىر بولاشاعىن ايتار. «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ ءاۋ باستان تۇيەمىزدىڭ جۇگى اۋىپ ەدى، اقىرى «قازاقستان حالقى» بوپ تىندىق. ەلدىڭ، جەردىڭ بايىرعى قوجاسى قازاقتىڭ ستاتۋسى ساناقتاعى بەس چۋكچا، ون نيۆحامەن بىردەي بولدى. ۋران- ورىستىكى، مۇناي- قىتايدىكى، شەكارا سىزىعىنان بۇيىرعانىن مىسە تۇتپاي «بوتا» كوز كورشىڭىز تاعى 2 ملن.گا جەرگە راپس ەگەم دەپ وڭمەڭدەيدى. مىس- كورەيدىكى. كورەتىن كينومىز دا كورەيدىكى، ميللياردەرىمىز دە كورەي... ول از دەسەڭىز، وڭتۇستىك كورەيانىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلى جەدەل وقىتىلىپ جاتىر. كيم - چون، تسوي - حوندار  باقىت، ساۋلە بولىپ، قازاقستانداعى كورەي قاۋىمداستىعىنىڭ كومەگىمەن ءوز بىلىمدەرىن ارى قاراي جەتىلدىرۋدە. قىتايدا دا سونداي  شارا  قولعا الىنىپ جاتۋى ابدەن ىقتيمال. باسقانى بىلاي قويعاندا، باسپاسوزدەگى سوڭعى دەرەك بويىنشا، ءبىر عانا الماتىنىڭ وزىندە بەس مىڭ قىتاي « ماحابباتتىڭ» قۇدىرەت-كۇشىمەن كۇيىپ-جانىپ قازاق قىزدارىنا ۇيلەنىپتى. قۇداي قالاسا، جيەن «ەل» بولىپ، «قۋانىشتان» توگىلگەن كوزجاسىمىز كول بولىپ  ءالى-اق جىرعايتىن شىعارمىز. بۇل - رۋحاني ەكسپانتسيانىڭ باسى دەگەن ءسوز. 20-30 جىلدان سوڭ كورەي - كەرەي بوپ، قىتاي - قىزاي بوپ ازيالىق جىڭىشكە ەسەپپەن  ارامىزعا ءسىڭىسىپ، باسىمىزعا اڭگىرتاياق ويناتپاسىنا كىم كەپىل؟.. ايتام دەسە ءسوز كوپ قوي، كوشەلى كوكەمىزدىڭ اۋزىنا ءسوز سالۋ ءبىزدىڭ نە تەڭىمىز. الدە، كوپشىلىك جازۋشى قاۋىم اتقارىپ وتىرعان ءىسىن تولىعىمەن قولداپ-قۋاتتايتىن وداقتى ىلىك تاۋىپ تاعى دا جەردەن الىپ، جەرگە سالا ما ەكەن؟ ءوز قالامداستارىنا كۇل شاشقاندا نە بارقادار تاپپاق؟ مەن بىلەتىن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە وداقتاعى ءىس-شارانىڭ ءبىر دە بىرىنە قاتىسپاعان، ىلعي دا سىرتتان ايعاي ساپ جۇرەتىن وسى اعامىزدىڭ تىرلىگىنە تاڭ قالامىن. شىن جاناشىر، كۇرەسكەر بولسا، كەشە مارقۇم ق.نايمانباەۆ، ت.ابدىكوۆ، ب.قويشىباەۆتار وداقتىڭ بۇكىل مۇلكىن ساباقتى ءجىبىن قالدىرماي ساتقانىن ساتىپ، تۋ-تالاقاي تالان-تاراجىعا سالعاندا قايدا قالدى، نەگە شىرىلداپ اراشاعا تۇسپەدى؟ \ اسىرەسە شىعارماشىلىق ءۇيدىڭ جانشوشىرلىق بەينەسى ءالى كوز الدىمىزدا. بومبا تۇسكەن ۇيدەي، ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيىپ، شاتىرداعى قاڭىلتىردان باستاپ ەدەندەگى توسەنىشكە دەيىن تونالىپ، «گورنىي گيگانتتىڭ» ماۋىققان  قىز-جىگىتتەرىنىڭ جىنويناعى مەن اجەتحاناسىنا اينالىپ ەدى عوي. وداق مۇلكىن وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەنى ءۇشىن بۇرىنعى باسشىلار جازاعا تارتىلۋى كەرەك ەدى، كەرىسىنشە كەيبىرى جوعارىلاپ ءوسىپ كەتتى. ۇيات-وبالدى ويلاۋدىڭ ورنىنا، ەندى مىنە، ءبارى ۇمىتىلدى دەگەن دامەمەن، قايتا جالدانىپ، اينالاسىنا توپ جيىپ ايعايشىعا دەم بەرىپ ءجۇر.\ ءوزى ايتقانداي، «ولىك شىعاراتىن ۇيگە» دە جاراماي قالعان وداقتىڭ عيماراتىن، قولدى بولعان باسقا دا مۇلكىن قايتارام دەپ ورازاليندەر تابانىنان تاۋسىلىپ 6 جىل سوتتاسىپ، كىنالى توپتىڭ كەسىرىنەن سوت شىعىنىنا 4 ميلليونداي تەڭگە تولەپ (بۇل جازۋشى قاۋىمنىڭ اقشاسى عوي، ءالى دە سوتقا جۇگىنىپ، وداق باسشىلارى تىم ليبەرالدىق تانىتا بەرمەي، ايىپتىدان ءوندىرىپ الۋعا بولاتىن شىعار) 49 رەت سوتقا بارعاندا نەگە كولەڭكەسىن كورسەتپەدى؟ ەندى كەلىپ، وداق ەڭسە تىكتەپ، الپىس ەكى تامىرىنا  قان جۇگىرىپ جۇمىس ىستەي باستاعاندا، تارعىل مىسىق سياقتى «شاڭىراقتاعى ەتتىڭ ساسىعىن-اي» دەيدى. بارىنەن بۇرىن  دۇنيە-مۇلىكتى تۋ-تالاپاي قىلىپ، ءبارىن بىلىقتىرعان وداقتىڭ بۇرىنعى «ادال» باسشىلارىمەن ءبىر توبەدە تابىسىپ سۇرەڭ سالىپ جۇرگەنى وكىنىشتى-اق.

سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اقىرىپ تۇرعان كەزىندە ۇيا بۇزباس موم-ماقان-اق كىسى ەدى، بۇل اعامىزدى بۇزعان - گورباچەۆتىڭ دەموكراتياسى. جەلىك ءبىتىپ سودان بەرى ءالى ايعايلاپ كەلەدى. اۋەلى وداقتى بولشەكتەيتىن جىكشىلدىك قوزعالىسىنا بەلسەنە اتسالىستى. «ءالي بابا جانە قىرىق قاراقشى» اتانعان توپ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. اقىرى «بەكزات» جازۋشىلاردىڭ پەن كلۋبىن قۇرىپ تىندى. بىراق ول ۇيىم نە تىندىرىپ جاتىر، دۇنيە-مۇلكى قانداي كۇيدە - بەيحابارمىز - «ايدالادا - اق وتاۋ، اۋزى-مۇرىنى جوق وتاۋ». مەنىڭ قايران قالاتىنىم، ءوزى ءبىر باسشىسى بوپ وتىرعان ەليتارلىق كلۋبتى دۋلات اعام كوركەيتىپ-دۇرىلدەتىپ، جۇرتتا قالعان جامان وداقپەن جاعالاسا بەرگەنشە «جۇمىس ىستەگەن، مىنە، بىلاي بولادى، كوكەشتەرىم!» دەپ ونەگەنىڭ كوكەسىن كورسەتپەي مە... توقتاڭىز، ونداي مايدا-شۇيدەنى قايتسىن، اعامىز قۇلاشتى كەڭگە سەرمەپ، كەسەك تۋراعاندى جاقسى كورەدى. ءجۇز ميلليونعا كەسەنە سوعۋ ءوز الدىنا، اتالمىش كەزدەسۋىندە قازاقستانداعى دەموگرافيا ماسەلەسىن قالاي شەشۋ جونىندە پرەزيدەنتكە اقىل دا قوسادى. «بيلل گەيتستىڭ مەندە اقشاسى بولسا، سونى قازاق حالقىنىڭ سانىن وسىرۋگە  جۇمسار ەدىم...ارنايى جەر الىپ، ەگىس ەگىپ، ارنايى ەلدىمەكەن سالاتىن بولسا، سول جەردە ءۇش ميلليون\؟\ جاس وتاۋ قۇراتىن بولسا \استىن سىزعان ءبىز-ت.س.\ ، باس-اياعى  ون-ونبەس  جىلدا ون ميلليونعا جەتەدى...» دەيدى \  «تۇركىستان گازەتى»، اتالعان نومەر\. بارەكەلدى، عاجايىپ قيال. بىرىنشىدەن، جەر بەتىندە  ونداعان عاسىر جاساپ، ءومىر بويى  ون ميلليونعا جەتە  الماي كەلە جاتقان قازاقتى  «باس- اياعى ون-ونبەس جىلدا» تاعى دا وپ-وڭاي ون ميلليونعا وسىرە سالاتىنداي بالانى بالاعىنان بيتشە دومالاتاتىن ول نە دەگەن اسل تۇقىمدى ۇرپاق؟ ەكىنشىدەن، ءۇش ميلليون جاس وتاۋ ءبىر جەرگە ءيىرىپ قويىپ، كۇزدە كۇيەك ءتۇسىرىپ، كوكتەمدە ءتول الاتىن وتار-وتار «ارحار- مەرينوس» پا ەكەن؟  تۇرمىس-كۇيدىڭ جوقتىعىنان قازاق بالا تاپپاي  ءجۇر مە؟ زاماناۋي ءۇردىس، سانا، مەنتاليتەتتى  قايدا قوياسىز؟ كوپكە ۋاعىز ايتقاننان گورى  اركىم وزىنەن باستاسىن. ماسەلەن، قازاق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ باس ديرەكتورى بولعان، تابىسى كول-كوسىر «جازۋشى» باسپاسىن باسقارعان، تاعى كوپتەگەن شۇرايلى توبەگە قوناقتاعان ىشەگى مايلى، ءىشى مايەكتى اعامىزدىڭ بارشىلىقتا مەلدەكتەپ وسكەن ءوز ۇرپاعى «قازاعىمىزدى كوبەيتىڭدەر» دەگەن اكەسىنىڭ، اتاسىنىڭ... زارىن تىڭداي قويار ما ەكەن؟

قازىر جاقسىعا دا، جامانعا دا وپپوزيتسيا بولا كەتۋ- كەيبىر اعايىنعا وڭتايلى پوزا. قازاق -  قالتاسىندا اقشاسى، قولىندا بيلىگى بار جۋان جۇدىرىق الدەبىر دوكەي نەمەسە ايعايشىل شوۋمەن پاتريوت ەمەس، جالپىلاما ۇعىم، ءجاي ءبىر ابستراكتسيا. ول تۋرالى نە ايتساڭ دا جاراسا بەرەدى. وسى كۇنى باۋرىنداعى بالاسىن تاربيەلەۋگە شاماسى كەلمەيتىن  كەي شىركىندەر شەرتيىپ ۇلتقا ۇستاز بولىپ ءجۇر. شايدىڭ قىزىلى جاقپاي قاتىنىنا قىرجيسا، ەسىكتەگى قۇلىنداي قازاققا زەكيدى. جوقشىسى جوق جەتىم قازاقتىڭ مۇددەسى كىم - كورىنگەن تابانىن سۇرتە سالاتىن تابالدىرىقتاعى شۇبەرەككە اينالعانداي. وڭتايىنا  قاراي سىلتەي بەر- بىرەسە ءتىلىن جوقتا، بىرەسە ءوزىن بوقتا (توبىر دەگەنىن ايتامىز). ءبارى دە ءوزىڭدى ەلگە كورسەتەتىن جارناما. جو-جوق، مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ تەرەڭنەن تۇيگەن فيلوسوفيالىق اكسيومانى جارناما ءۇشىن ايتىلعان جەڭىل ءسوز دەپ ارزانداتۋدان استە اۋلاقپىز. ويلاپ وتىرساق ، كوكەمىزدىڭ قازاققا دا، وداققا دا وكپەلەيتىن ورىنى بار ەكەن-اۋ. انا ءبىر جىلدارى قازاقستان پارلامەنتىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن دەپۋتات بولام دەپ بەلسەنگەندە، قازەكەم دە قىزىق-اۋ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ: «ءاۋپ، ازاماتىم!» دەپ اياعىن ۇزەڭگىگە سالىپ جىبەرگەندە دە عوي، ءبۇيتىپ توبىر اتانىپ، جىرتيعان كوزىنە توپىراق شاشىلماس ەدى. تاۋى شاعىلعانمەن، قازاق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ 3,5 مىڭ قىزمەتكەرىن ءبىر شىبىقپەن يىرگەن، «جازۋشى» باسپاسىنىڭ  تابىسىن سۋداي تاسىتقان، مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ مايەگىن كىلكىتىپ جامباسى جۇمساق كرەسلوعا ۇيرەنىپ قالعان كوكەمىز كىشىگىرىم مەكەمەنىڭ تاقىلداعان تاقتاي ورىندىعىنا قالاي كوندىكسىن. ەڭ بولماسا وداق توراعاسىنىڭ كرەسلوسى بولسا ءبىر ءسارى. كوڭىل شىركىن كۇركىرەپ توسكە شاپقانمەن، «گرافوماندار» جولىندا سۇلاپ جاتىپ العان جوق پا. ايتسە دە «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەن راس-اۋ وسى. ءبىز كورگەندە ءتۇسى قاشىپ، قاتتى ابىرجىپ الدەكىمگە ەسەپ بەرگەندەي تەلەفونمەن سويلەسىپ زالدا وتىرعان سياقتى ەدى، ءوزى تەمەكى تارتىپ سىرتتا ءجۇردىم دەپتى عوي، نە دەگەنمەن سول تەمەكىسى قۇرعىردى بەكەر-اق تارتقان ەكەن، باتىلدىعى جەتىپ ن.ورازالينمەن بىرگە كانديداتۋراسىن ۇسىنعاندا ەكى داۋىس بولسا دا الار ما ەدى، بالكىم؟ جالپى، ءبىزدىڭ ۇققانىمىز، قازاق ۇلت بولۋ ءۇشىن، گرافوماندار ماكۋلاتۋرا جازباي، «مۇڭلىق-زارلىق»، «باقىت قۇسى» سياقتى ەلباسى ساعات بويى جالىقپاي تىڭدايتىن تاماشا  تۋىندى جازىپ كلاسسيك بولۋ ءۇشىن دۋحاڭدار «ءايت» دەگەندە ءدۇر ەتىپ ورە تۇرەگەلىپ، «ءتايت» دەگەندە بۇعىپ جاتا قالۋ كەرەك ەكەن... جارايدى، قىزىل ءسوزدى قىزدىرمالاتىپ ءبىراز جەرگە كەتىپ قالىپپىز، تىزگىندى ءسال ىركىپ، التى الاشقا سارا جول سىلتەگەن سۇحباتقا قايتا ورالايىق. دۋلات كوكەم اتاقتى تەزيسىنەن كەيىن اراسىنا ءسوز قوسپاي «ءبىز بۇرىن سەن قاي جۇزدەنسىڭ دەپ سۇراماۋشى ەدىك» دەپ تاڭ-تاماشا بولادى. ءبىز دە تاڭ-تاماشا بوپ وتىرمىز. بۇكىل قازاق ۇلت ەمەس، ورتاعاسىرلىق توبىر بوپ وتىرعاندا، رۋ-ءجۇزىن سۇرامايتىن «ءبىزى» كىمدەر؟ قوڭىرات قازاققا جاتپاۋشى ما ەدى؟ الدە شىڭعىسحاننىڭ ناعاشىسى ەكەنىن بۇلداعانى ما؟ سەنبەيمىز. ەجەلدىڭ ەن-كۇنىندە «قت»، «دت» دەپ قىرىلىسىپ جاتاتىن وسى كىسىلەردىڭ اۋىلى ەمەس پە ەدى؟ جانە ءبىر جەرىندە «مەنىڭ مۇندايعا (رۋ-جۇزگە-ت.س.) ءمان بەرمەيتىن دوستارىم بار» دەيدى. تاعى دا سەنبەيمىز. كوكەمىزدىڭ جان دوسى مارقۇم اقسەلەۋ ءبىر ينستيتۋتتىڭ بىلدەي ديرەكتورى بوپ تۇرعاندا، قاتەلەسىپ كەتپەۋ ءۇشىن، قول استىنداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ تۇسىنا ۇ.ج، و.ج.، ك.ج.\ۇلى، ورتا، كىشى ءجۇز\ دەپ جازىپ قويادى ەكەن. كەيىننەن سول «جول نۇسقاۋشى» قاعازى  ءبىر سۇعاناق ءجۋرناليستىڭ قولىنا ءتۇسىپ جالپاق ەلگە جاريا بوپ كەتكەن جوق پا. وندايعا جانى قاس بولسا، اعامىزدىڭ: «اقسەلەۋ-اۋ، مىناۋىڭ ماسقارا عوي. ەلدىڭ جوقشىسى بوپ جۇرگەن سەن بۇلاي ىستەسەڭ، باسقالارعا نە جورىق!» دەپ نە كەيىگەنىن، نە گازەتكە ءبىراۋىز ءسوز جازعانىن ەستىپ-كورمەپپىز.

رۋشىلدىق -قازاقتىڭ قانىنا دارىعان گەنەتيكالىق قۇبىلىس ەمەس، اۋەلدە وتارشىلدار جەل جاقتان ۇرلەپ، كەيىننەن جەكەلەگەن مۇددەلى توپتاردىڭ ءوز امبيتسياسى ءۇشىن جاس ۇرپاققا جۇقتىرىپ جۇرگەن ساياسي «تۇماۋى». باياعىدا ورىس جايلاعان ورال مەن ارقانىڭ، تەرىستىك پەن شىعىستىڭ بالالارى اق قاعازداي جۇرەگىن الماتىعا كەلىپ بىلعايتىن، ياعني الماتىعا قازاق بوپ كەلىپ، اۋىلىنا رۋ بوپ ورالاتىن. وقىمىستى كوكەلەرىمەن سىيلاسا-سىرلاسا ءجۇرىپ، وزدەرىنىڭ قالاي «قت»، «دت»، «ك-700»، «ان-2» سياقتى «تراكتور»، «سامولەت» بوپ شىعا كەلگەنىن بىلمەي قالاتىن. ەندى سول «تراكتورلار» ارقا توسىنە ورلەپ، ەسكى اقمولانىڭ جاڭا ءاسفالتىن تاپتاپ، «ان-2»-لەر اسپانىن ۋلاپ ءجۇر.

تۇنىقتى لايلاپ، تازانى بىلعاپ جۇرگەن شالا ساۋات، ەرگەجەيلى ينتەلليگەنتتەر. اۋزىنا كەلگەنىن سويلەيدى، ءسال قولىنا تىزگىن تيسە اينالاسىنداعىلاردى «ۇ.ج.»، «و.ج.»، «ك.ج.» دەپ بولشەكتەپ، ەل ىشىنە الاشىلبىر سالادى. ءوزى قالاي بولسا، ەلدىڭ ءبارىن سولاي دەپ ويلايدى. قۇدىق تۇبىندەگى كولباقاعا اسپان قۇدىقتىڭ اۋزىنداي بوپ كورىنەتىننىڭ كەرى ءتارىزدى، ولارعا جالپاق قازاق مەشەل، توبىر بوپ ەلەستەيدى. توبىر دا، وبىر دا جەكەلەگەن ازعىندار. ولاردى قايمانا قازاقپەن شاتاستىرمايىق، اعايىن. ايتپەسە كۇرشىمنىڭ قىرىنداعى قويشى مەن قۇلسارىنىڭ قۇمىنداعى تۇيەشىدە  ءبىر-بىرىنە دەگەن توسىرقاۋ، جاتسىنۋ سەزىمى بار ما؟ كورگەن جەردە قۇدا-جەزدە، ناعاشى-جيەن بوپ ءتوس ءتۇيىستىرىپ شۇرقىراسا كەتپەي مە. اينالايىن  اڭقىلداق قازاقتىڭ شىن  پەيىلى وسى.

حالىقتان ۇلكەن ەشكىم جوق، مەيلى ۇلى قاھاننىڭ ناعاشىسى بولسا دا ودان اۋليە ەمەس. قالاي دەگەنمەن ءوزىن الپەشتەپ توبەسىنە تۇتقان  قازاعىن «توبىر» دەپ شىرت ەتكىزىپ جەرگە تۇكىرگەنىن تۇسىنە المادىق.

كوكەمىزدىڭ كەمەل سوزىنەن شابىتتانىپ كەتكەن ءتىلشى بۇدان بىلايعى جەردە ءبىر-بىرىمىزبەن: «سالەم، مەن نۇرسۇلتان - شاپىراشتىمىن; مەن بازارقۇل - ادايمىن!» - دەپ امانداسايىق دەپ، تانىسۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن ۇسىنىپتى. ۇزىن ءسوزدى قىسقا قايىرىپ ءبىز دە سول ادىپتەن جاڭىلماي: «چاو، دۋحا - قوڭىرات!»

دەمەكپىز.

وقىدىق، ايتتىق، بولدىق.

«اباي-اقپارات»