تومەندە نەمىس جۇرتىنىڭ الەمگە ايگىلى «ر.م.» جۋرنالىندا جاريالانىپ، باتىستىقتاردى ويلاندىرعان «ورازانىڭ پايداسى» اتتى زەرتتەۋ ماقالانى وقيسىزدار. نەمىس زەرتتەۋشىلەرى وسى ەڭبەكتەن كەيىن ورازانى ەكى-اق سوزبەن «پىشاقسىز وپەراتسيا» دەپ اتاعان ەكەن.

زەرتتەۋشى جوزەف چەپاچ ورازا تۋرالى ماقالا جازۋ ءۇشىن 1 ايدان استام ۋاقىت ورازا ۇستاپ كورگەن.

ونىڭ پىكىرىنشە، ورازا يسلام مەملەكەتتەرىنەن تىسقارى ەلدەردە دە وتە تەز تاراۋدا. بۇل تاقىرىپتى كوپتەگەن عالىمدار زەرتتەۋ ۇستىندە، ءارى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ناۋقاستارعا ورازا ۇستاۋ كەرەكتىگىن ايتاتىن دارىگەرلەردىڭ سانى دا كۇن وتكەن سايىن كوبەيە تۇسۋدە.

جوزەف چەپاچ مىنانداي دەرەكتەر كەلدىرەدى: قازىر گەرمانيانىڭ 29-كلينيكاسىندا ناۋقاستارعا ورازا ارقىلى ەم جاسالادى ەكەن. ورازا كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋمەن قاتار ارتىق سالماقتىڭ دا بولماۋىنا كومەكتەسەدى. ورازانى زەرتتەۋشى رەتىندە تانىلعان دوكتور گەلمۋت لاتسنەردىڭ ايتۋىنشا، ورازا – دەنەدەگى كوپ جىلدار بويى ساقتالىپ قالعان ۋلى، ارتىق لاس نارسەلەردەن ارىلتۋدىڭ ەڭ تابيعي جولى ەكەن.

جوزەف چەپاچ بۇل ماقالانى جازباي تۇرىپ العاشىندا 10 كۇن، كەيىننەن 25 كۇن بويى ورازا ۇستاعان. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە مىنالارعا انىق كوز جەتكىزگەن:

1) ورازا ۇستاعان كىسى ءوزىن اش سەزىنبەيدى.

2) ورازا دەنە مەن ويدىڭ سەزىمتالدىعىن ارتتىرا تۇسەدى.

3) ورازا ادامنىڭ دەنە ءبىتىمىن ءبىر قالىپتا ساقتايدى.

4) ورازا ۇستاۋ بارىسىندا ارتىق سالماقتان ارىلۋدى عانا كوزدەمەي، ونىڭ رۋحاني، ىشكى اسەرىن دە بىلگىم كەلدى. ويتكەنى، تاماقتانۋدىڭ ادامنىڭ دەنە مەن رۋحىنا دا قاتار اسەر ەتەتىنىن بىلگەندىكتەن، ودان قورعانعان كەزدە وي مەن رۋحتىڭ تازاراتىندىعىنا سەنە ءتۇستىم.

ورازا تەك قانا ادامعا ەمەس، بۇكىل جان-جانۋارلارعا دا ءتان. اپتالار بويى، نەمەسە ايلار بويى اش ءجۇرۋ - ءاربىر اڭدا بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس.

ءدال قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن دامىعان مەملەكەتتەر اسا توقشىلىقتا ءومىر سۇرۋدە. وسى توقشىلىققا ابدەن ۇيرەنىپ العاندىقتان، از عانا كۇن اشىعۋعا اسا قينالادى. بۇل مەملەكەتتەردە شامادان تىس كوپ تاماقتانۋدىڭ سالدارىنان اۋرۋ تۇرلەرى كۇن وتكەن سايىن مولايۋدا.

«ءدىني مەرەكەلەردىڭ رۋحاني ءدامىن سەزىنۋ ءۇشىن ورازا ۇستاپ دايىندالۋ كەرەك» دەگەن پسيحولوگ جۋرگەن ۆوم شەيد تاعى ءبىر سوزىندە:

«ورازا ۇستاماعان ادام ورازاداعى جاسىرىن، سىرلى قاسيەتتەردى بىلە المايدى. ياعني ادام دۇنيەگە سالىنعان سايىن، رۋحانياتتىڭ ءدامىن دە سەزبەيدى» دەيدى.

ورازانىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – اڭداردىڭ ۇستايتىن ورازالارى. سىرقاتتانعان نە قاتتى جارالانعان اڭدار ءىشىپ-جەۋدى ساپ تىيادى. دەنەگە قاۋىپ تونگەندە، ول اس قورىتۋمەن اينالىسقىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، دەنەنىڭ جيناعان ەنەرگياسىنىڭ ۇشتەن ءبىرى تاماققا جۇمسالادى. سوندىقتان دا ەنەرگيانى ءوز بويىنان الىپ، بار كۇشىن اۋرۋعا قارسى باعىتتايدى.

ورازانىڭ ۇمىتىلعان ەرەكشەلىكتەرىن باتىستىقتارعا قايتا ەسكەرتۋدە ايتارلىقتاي ۇلكەن ۇلەسى بار دوكتور وتتو باچينگەر (Otto Buchinger 1882-1970) «شيپالى ورازا» اتتى كىتابىندا قاتتى ءبىر اۋرۋعا شالدىققاندا ءوزىنىڭ ورازا ۇستاعاندىعىن جازعان.

بۋىن رەۆمانتيزمىنە ۇرىنعان باچينگەر اۋرۋى ارتقان سايىن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ سۋالعانىن، باۋىرى ءىسىپ، ءوتىنىڭ قايتا-قايتا اسقىنعانىن كورگەندە ورازا ۇستاي باستاعان.

باچينگەر ەڭ وزىق نەمىس مامانى گۋستاۆ ريەدلدىڭ باقىلاۋىمەن ورازا ۇستاپ، اۋرۋىنان قۇلان-تازا ايىققان.

دوكتور باچينگەر ون مىڭداعان اۋرۋعا جۇرگىزگەن زەرتتەۋىن بىلاي قورىتىندىلايدى:

«تەمپەراتۋرانى تۇسىرۋدەن باستاپ ورازا مىڭ دا ءبىر اۋرۋعا ەم. ورازا – پىشاقتى قاجەت ەتپەيتىن وپەراتسيا».

پسيحولوگ جۋرگەن ۆوم شەيد بۇل جايلى بىلاي دەيدى:

«ءوزىن ءار نارسەگە ابدەن تاۋەلدى قىلىپ تاستاعاندار ءۇشىن ورازا اسا ماڭىزدى. ورازا كەزىندە ولار وزدەرىن ەركىن سەزىنەدى. سونىمەن قاتار، ورازا ارقىلى نەبىر اۋرۋلاردى، ناشاقورلار مەن اراققا سالىنعانداردى دا پسيحوتەراپەۆت جولىمەن ەمدەۋگە بولادى».

سونىمەن، جوزەف چەپاچ ورازا بارىسىندا وي مەن رۋحتا مىنالارعا كوز جەتكىزگەن:

1) ورازا بارىسىندا بار زەيىنىمدى تولىقتاي ءبىر نۇكتەگە جيناقتاي الدىم.

2) دەنەممەن مەن قوسا ويلاۋ، سەزىنۋ قابىلەتىم ارتا ءتۇستى.

3) كۇندەلىكتى بويكۇيەزدىكتەن ارىلدىم. تىرىسقاقتىعىمنىڭ ازايعانىنا كۋا بولدىم.

4) ۆەلوسيپەدكە ءمىنۋ، جاياۋ ءجۇرۋ سەكىلدى جەڭىل سپورت تۇرلەرىندە دەنەمدە جەڭىلدىك سەزىندىم.

ورازا زەرتتەۋشىسى دوكتور لاتسنەر بۇرىنعى 10 مىڭ مەترگە جۇگىرۋشىلەردەن 54 جاستاعى ءبىر سپورتسمەننىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەگە 49-ىنشى ورازا كۇنىندە قول جەتكىزگەندىگىن ايتقان.

ورازانى زەرتتەۋشىلەردەن حەلگا باحلەر حانىم «اشتىق جاريالاۋ» مەن «ورازانىڭ» اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بىلاي اتاپ كورسەتكەن:

«ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءبىر عانا ەرەكشەلىك – ول ادامنىڭ نيەتىندە. ورازا – ءوز قالاۋىڭمەن بولاتىن ءىس. ال، اشتىق جاريالاۋ بولسا، ءبىر نارسەگە كوڭىل تولماۋشىلىقتان، قاتتى اشۋلانۋدان بارىپ تۋىندايدى. اشۋلانۋ مەن ەرەگەس سالدارىنان اسقازان وكسيد بولەدى، ال، بۇل وكسيد بولسا قارىندى قاتتى اشتىرادى. ورازا ۇستاعان كىسى اشتىقتىقتى سەزىنبەيدى دە، اشتىق جاريالاعاننىڭ قارنى تەز اشادى».

دوكتور گەلمۋت لاتسنەر «ورازانىڭ ارقاسىندا جاڭا تۋعاندايمىن» دەگەن كىتابىندا:

«ورازا ۇستاۋشىنىڭ اشىعۋ كەزدەرى – ونىڭ ەمدەلۋ سەانستارىنا ۇقسايدى، دەيدى. بۇل كەزدەر – زياندى نارسەلەردىڭ بىرتە-بىرتە دەنەدەن اجىراتىلا باستاعان ساتتەرى. ورازا كەزىندە كەيبىرەۋلەردە كەزدەسەتىن اۋىز بەن تەر يىستەرى وسى زياندى نارسەلەردىڭ دەنەدەن سىرتقا شىعۋى».

دوكتور گەلمۋت لاتسنەر ءسوزىن بىلايشا جالعاستىرادى:

مىنانداي پايدالارىن بىلگەننەن كەيىن ورازا ۇستاۋدىڭ قاسيەتىن ۇعىنا تۇسەرىڭىز انىق:

- رۋحانياتتىڭ ءوسۋى.

- جان مەن دەنەگە دەگەن بايلانىسىڭىزدىڭ ارتا ءتۇسۋى.

- ەسكە ءتۇسىرۋ قابىلەتىڭىزدىڭ جوعارىلاۋى.

- وزىڭىزگە دەگەن سەنىمنىڭ كۇشەيۋى...

Abai.kz