1997 جىل. باستاۋىش سىنىپتا وقيمىن. ارقالىق قالاسى اباي اتىنداعى ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە «نارىق ەكونوميكاسى» دەگەن ءپان بولدى. اتا-انالار تاراپىنان «ەكىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى نە تۇسىنەدى؟ وعان بۇل ءپان نە كەرەك؟» دەگەن اڭگىمەنىڭ ايتىلىپ جاتقانى ەسىمدە. ال، ءبىز بولساق، ساباقتا اقشانى قالاي ۇنەمدەۋ كەرەك؟ نارىق دەگەن نە؟ ءۇش تەڭگەگە ساتىپ العان داپتەردى التى تەڭگەگە قالاي ساتامىز؟ دەگەن سۇراقتاردى تالقىلاپ، كادىمگىدەي «بيزنەس-جوسپارىمىزدى» ۇسىنىپ، ۋلاپ-شۋلاپ جاتاتىنبىز. قازىر ويلانىپ قاراسام، سونىڭ پايداسى بولىپتى.

كاسىپكەرلىك جولدى تاڭداماسام دا، ەكونوميكا سالاسىنا بارماسام دا، كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ وزىندە قارجىلىق ساۋاتتىلىق كەرەك-اق ەكەن. سول كەزدىڭ وزىندە قالىپتاسقان داعدىنىڭ پارمەنى ۋاقىت وتە بايقالدى. ال، ەندى ناقتى اڭگىمەگە كوشەلىك. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ وشاقتارى جاپپاي كاسىپكەرلىك ءبىلىم بەرۋگە بەت الۋدا. جوعارى وقۋ ورىندارىن بىلاي قويىپ، مەكتەپتەردىڭ وقۋ جوسپارىنا  2019 جىلدان باستاپ «بيزنەس جانە كاسىپكەرلىك نەگىزدەرى» دەگەن ءپان ەنگىزىلمەك. وعان ارنايى وقۋلىق تا جازىلىپ قويعانعا ۇقسايدى. بۇنداعى ماقسات - قازىرگى قازاق قوعامىندا بيزنەس سانانى قالىپتاستىرۋ دەيدى. الايدا، قازاق تانىمىنا كاسىپكەرلىك تاڭسىق ەمەس. «ۇلى جىبەك جولى»، قوياندى جارمەڭكەسى،ت.ب. سونىڭ ايعاعى. قازاق حالقىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس تۋرالى ماماندار جازىپ تا ءجۇر. تەك بۇگىنگى زامان سۇرانىسىنا ساي سمارت تەحنولوگيانى دامىتۋ، يننوۆاتسيالىق - ستارتاپ جوبالاردى قولداۋ دەسەك، اڭگىمە بولەك.

قازاق ءتىلىن بيزنەستىڭ تىلىنە اينالدىرۋ ءۇشىن...

كەزىندە «سمارت-بەسىكتى» جاساعان  سەرىكبول شايمەردەن بيزنەسكە قاتىستى ادەبيەتتەردىڭ جوقتىعىن، قازاق تىلىندە بيزنەس-ترەنينگ جۇرگىزەتىن بيزنەس ترەنەرلەردىڭ ازدىعىن ايتقان ەدى. جوبانى بايقاۋعا قاتىستىرۋ ءۇشىن ونىڭ بيزنەس-جوسپارىن ورىس تىلىندە جازۋعا ءماجبۇر بولعانىن ەستىپ، قىنجىلعانىمىز دا بار. ارادا ءبىراز جىل ءوتىپ، ءبىر سەرىكبول ەمەس، مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعانىن كوزىم كوردى. جو-جوق، ەشكىم «سەن ورىسشا جاز» دەمەيدى، بىراق، ولاي بولماعان جاعدايدا، ءوتۋ-وتپەۋىڭ ەكىتالاي. سەبەبى، سەنىڭ جوباڭدى تىڭدايتىن، باعالايتىن كاسىپكەر، ينۆەستورلارىڭ ءورىستىلدى. بۇل ءبىر جەكەلەگەن توپتار، مەكەمەلەر وتكىزگەن بايقاۋ بولسا، ءبىر ءجون. بىلدەي ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وتكىزىپ، وعان ەلىمىزدەگى مەكتەپ وقۋشىلارىنان باستاپ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن  ۇزىن ىرعاسى 10 مىڭ ادام قاتىسقان اۋقىمدى شارا. بيزنەس يدەيالارىن ىسكە اسىرعىسى كەلگەن جاستار ينۆەستورلار الدىندا بارىن سالىپ قورعاۋلارى ءتيىس. «Startup Bolashak – مەنىڭ ارمانىم» ۇلتتىق بايقاۋىنىڭ باستى تالابى - وسى. ايماقتارداعى ىرىكتەۋ قاڭتاردان مامىر ايىنا دەيىن ءوتتى. ماڭعىستاۋ، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا، اتىراۋ، جامبىل وبلىستارىندا وتكەن ىرىكتەۋ كەزەڭدەرىندە-اق تۋىنداعان ءتىل ماسەلەسىن ءبىلىم مينيسترلىگى شەشە المادى. شەشە المادى ەمەس، شەشۋگە نيەت تە بىلدىرمەدى. قازاق تىلىندە اقپارات الا الماعان، ورىس تىلىندەگى ترەنينگتەر كوڭىلىن كونشىتپەگەن ستۋدەنتتەر قولدارىن ءبىر سىلتەپ، شىعىپ كەتىپ جاتتى...

كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن تالاپ ەتىپ تابانداپ تۇرۋعا جاستاردىڭ نەگە قاۋقارسىز ەكەنى تۇسىنىكتى... الايدا، سول جاستارعا ايتقىم كەلەتىنى: كەشەگى بودان بولعان قازاقتىڭ قوعامداعى ورنىن دالەلدەپ، حالىقارالىق قاتىناستارعا دا توتەپ بەرگەن ءتىلى بولعان. ول - قازاق ءتىلى!  ەندەشە بۇگىن قازاق ءتىلىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەن مارتەبەسى تۇسە قالدى دەيمىسىڭدەر؟! ولاي ەمەس! كەرىسىنشە، ءتىلدى پايدالانا الماي جۇرگەن الدىمەن، وزدەرىڭ كىنالىسىڭدەر! قانداي جاعداي بولماسىن، قاي كەزدە بولماسىن تالاپ ەتۋ كەرەك! قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىستى تۋدىراتىن سەندەرسىڭدەر! ماسەلە، تالاپتىڭ سولقىلداقتىعىندا!

كەشەگى جيىندا مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قازاق بالالارىنا ورىس تىلىندە: «ءبىز ەكىنشى يلون ماسكتى» تۋدىرۋىمىز كەرەك دەدى. ءيا...قازاق ودان دا زورىن تۋدىرۋعا قابىلەتتى. بىراق، رۋحى كوتەرىلگەندە عانا! ال، وزگە ۇلتتىڭ تىلىندە ول رۋح كوتەرىلمەيدى! سىزگە انا ءتىلى بولىپ كەتكەن ءتىل قازاق جاستارىنا جانسىز. جات ءتىل. سونى ءتۇسىنىڭىز، ورساريەۆ مىرزا! 10 پايىز وزگە ءتىلدى بالالار ءۇشىن 90 پايىز قازاقتىلدىلەردىڭ قۇقىعىن تاپتاماڭىز!

«قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ ارتۋىنا ورىس تىلىنە دەگەن باسىمدىق كەدەرگى»

عالىم جانبولات زياتۇلىنىڭ پىكىرىنشە،  بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ قوعامدا بيزنەس نەگىزىنەن ءورىستىلدى اۋديتوريانىڭ قولىندا. قازاق ءتىلى كاسىپتىك تىلگە اينالا الماي وتىر جانە وعان بيلىكتەگى بەلگىلى ءبىر توپ ىرىق بەرمەي كەلەدى. ەكىنشىدەن، باسشىلىق قىزمەتتە وتىرعان ءبىزدىڭ ءوز ازاماتتارىمىزدا وتانشىلدىق، ۇلتتى ويلاۋ، سول ارقىلى مەملەكەتتى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋ ارەكەتتەرى از. استانادا وتكەن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ماقساتىنداعى بايقاۋ دا سونى كورسەتەدى. ءتىلدى دارىپتەۋ، قۇرمەتتەۋ، ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدى ناۋقانشىلدىق جۇمىستاردىڭ فورماتىنا سالىپ تاستادىق. مەملەكەتتىك بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان كەي باسشىلار وسىلايشا، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، قازاق تىلىندەگى اقپاراتقا ءزارۋ اۋديتوريانىڭ قۇقىعىن ورەسكەل بۇزۋدا. كارل ماركستىڭ سوزىمەن ايتساق،  «تۇرىپ جاتقان مەملەكەتىنىڭ تىلىندە ناقۇرىس نەمەسە باسقىنشىلار عانا سويلەگىسى كەلمەيدى». ايتپاقشى، وسى ويدى وزبەك ەلىنەن اتالمىش شاراعا كەلىپ، قاتىسىپ كەتكەن ء(وز ءتىلىن دارىپتەي سويلەگەن) وزبەك اعايىنداردان ەستىپ، جەرگە قارادىق.

زارينا ادىلبەك

اbai.kz