باسى

باسى

قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ التى تومدىق «قىلمىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومى قازاقستاندا تۇڭعىش رەت 2005 جىلى  حالىق جازۋشىسى ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «تاس تۇرمەنى بۇزىپ شىققان تارلان ءسوز» اتتى كىرىسپەسىمەن جاريالانعان-دى.  كىتاپتىڭ بەتاشارىنا ەنگەن بۇل ماقالانى سەكسەننەن اسقان عۇمىرىنىڭ قاق جارتىسىن تۇرمەدە وتكىزگەن قاجىعۇمار شابدانۇلى تۋرالى ەڭ العاشقى زەرتتەۋ دەپ قاراعان ءجون. مۇندا التى تومنىڭ جازىلۋ تاريحى مەن جانرلىق سيپاتى، ق.شابدانۇلىنىڭ اباقتىدا ۇزاق وتىرۋدان دۇنيەجۇزىنىڭ رەكوردتار كىتابىنا كىرگەن تۇرمەدەگى كەزەڭى تولىق كورسەتىلگەن. قىتايداعى 1950 جىلدىڭ سوڭىندا باستالعان «تاريح تاپسىرۋ»، «ۇشكە قارسى»، «بەسكە قارسى» دەگەن ارەكەتتەر، «جەر ارەنداسىن كەمىتۋ»، «ستيل تۇزەتۋ» سياقتى دابىرالى ناۋقاندار كەزىندە «ۇلتشىل» اتانىپ، 1958 جىلدان 1978 جىلعا دەيىن تابانى كۇرەكتەي 20 جىل ۋاقىتىن تاكلاماكان شولىندەگى تارىم لاگەرىندە وتكىزگەن ق.شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىن جازۋى وسى جىلداردان باستالادى. قىتاي كوسەمى ماۋزىدۇڭ ولگەننەن كەيىن بوستاندىققا شىققان جازۋشى كوزدەگەن ماقساتىنا دەندەپ كىرىسەدى.  «قىلمىس» رومانىنىڭ العاشقى ەكى تومى كەزىندە، دالىرەك ايتساق 1982,1985 جىلدارى ۇرىمجىدەگى شىڭجان حالىق باسپاسىنان 15-20 مىڭ تيراجبەن تاراتىلعان ەكەن، ال ءۇشىنشى تومى تۇپتەلىپ جاتقاندا ۇستالىپ، ورتەلەدى. قىرسىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى وسى جەردە اينالدىرادى.  ق.شابدانۇلى «كەڭەس  وداعىنىڭ استىرتىن ۇيىمدارىمەن بايلانىس جاساپ، ۇلتتىق دەربەستىكتى كوزدەيتىن «ءۇمىت» اتتى پارتيا قۇرعان شەتەل جانسىزى» دەگەن جەلەۋمەن 1986 جىلى قايتا ۇستالىپ، سودان ۇرىمجىدەگى  № 1 اباقتىدا سار توسەك بولىپ 15 جىل  جاتادى. «قىلمىستىڭ» قالعان تومدارى وسى تۇرمەدە جازىلادى. ونىڭ 1989 جىلى جارىق كورگەن شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قاھارمانى زۋقا باتىر ءسابيتۇلى تۋرالى «پانا» رومانى دا - تۇرمە تۋىندىسى. بۇل رومان قازاقستاندا 2004 جىلى باسپادان شىعارىلدى. «حالىقارالىق راقىمشىلىق»  (امنەستي ينتەرنەشنل) ۇيىمى ونى «ار-وجدان تۇتقىنى» دەپ تانىپ، قىتايدىڭ قۇزىرەتتى رەسمي ورىندارىنان ءادىل تەرگەۋ مەن اشىق سوت جۇرگىزۋىن جۇيەلى تۇردە تالاپ ەتكەندىكتەن، ابدەن قارتايعان شاعىندا عانا وعان بوستاندىق بەرىلدى. اباقتىدان بوساعان سوڭ، ۇنەمى باقىلاۋدا بولاتىن ءۇي قاماعى مەن ستۋدەنت كەزىندە گوميڭداڭ تۇرمەسىندە جاتقان ەكى جىلدى قوسقاندا، قاجەكەڭنىڭ قاماۋداعى ستاجىنىڭ قىرىق جىلدان اسىپ جىعىلاتىنىن ق.ءجۇمادىلوۆ ءوز زەرتتەۋىندە اتاپ كورسەتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا  كوزى تىرىسىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، «قاجىماس قايراتتىڭ، مويىماس قايسار مىنەزدىڭ ەتالونى» اتانعان، اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ قاجىعۇمار شابدانۇلى شىڭجاننىڭ شاۋەشەك قالاسىنداعى «مىرزا قاماقتا» ء(ۇي قاماعىندا) تۇرىپ جاتىر. «جازىلعان تىلدەي قاعازداردى استىرتىن سىرتقا شىعارۋ، جازعاندارىن ءتۇرلى تاسىلمەن ساقتاۋ، كەيىن ول كىتاپتار مەن قولجازبالاردىڭ ءارتۇرلى جولدارمەن شەكارا اسىپ، مەنىڭ قولىما جەتۋى - ءوز الدىنا بولەك حيكايا»، - دەيدى ق.ءجۇمادىلوۆ جوعارىدا اتالعان العىسوزىندە. مىنە وسى تىلدەي قاعازدار ارقىلى تار قاپاستان جارىق دۇنيەگە شىققان «قىلمىس» رومانىنىڭ تولىق نۇسقاسى 2009 جىلدىڭ سوڭىڭدا عانا قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ قولىنا ءتيدى. «كوپتومدى «قىلمىس» رومانىن اراب جازۋى ۇلگىسىندەگى توتە جازۋدان كيريليتساعا تۇسىرتكەن، باسپاعا دايىنداپ، جالپى رەداكتسياسىن قاراعان - قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ» دەگەن ءسوز ءار كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە تۇر. 2005 جىلعى تۇڭعىش تومعا جازىلعان «تاس تۇرمەنى جارىپ شىققان تارلان ءسوز» اتتى جازۋشىنىڭ «بەتاشار» ءسوزى دە سول قالپىندا بەرىلىپتى. البەتتە «قىلمىستىڭ» التى تومى وڭايشىلىقپەن وقىرمان قولىنا تيگەن جوق. بۇل - تازا ق.ءجۇمادىلوۆ باستاعان جانكۇيەر، تىلەۋلەس ازاماتتاردىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا جارىققا شىقكان عاجايىپ قازىنا.  ونى قاراۋ، سۇزگىدەن وتكىزۋ، تاعى باسقا تەحنيكالىق جۇمىستارىن قوسپاعاندا، ءباسپاسوز بەتىندە قوعامدىق پىكىر تۋعىزاتىنداي الدەنەشە ماقالا جاريالاتىپ، التى تومدىق كىتاپ قاشان جارىق كورگەنشە تاعات تاپپاي، وكشە ىزىنە  تۇسكەن بىردەن-ءبىر ادام ق.ءجۇمادىلوۆ بولعاندىعىن كوزى قاراقتى وقىرمان تۇگەل بىلەدى. ونىڭ بۇل ەڭبەگىن 24 قاراشا 2009 جىلى  الماتىداعى ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا وتكەن «قىلمىس» رومانىنىڭ تۇساۋكەسەر راسىمىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ تە اتاپ ءوتتى. (ابدىلحانقىزى س. تۇرمەدە جازىلعان «مىڭ ءبىر ءتۇن». //ايقىن. - 2009, 25 قاراشا). «قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ بۇل شىعارماسى شىڭجان قازاعىنىڭ 1930-1980 جىلدار ارالىعىنداعى جارتى عاسىرلىق تاريحىن جۇيەلى تۇردە قامتيتىن، قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىنان سىر شەرتەتىن ەپوپەيالىق شىعارما» دەگەن ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ وسى ماجىلىستەگى پىكىرىن  رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ بارلىعى دا جارىسا جاريالادى. «ءسويتىپ، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا تۇڭعىش رەت دۇنيەگە كەلگەن التى تومدىق روماننىڭ كىندىگى تۇرمەدە كەسىلدى. قانداي ءتوزىم، قانداي ەڭبەكقورلىق، ادەبيەتكە دەگەن نەتكەن قۇشتارلىق دەسەڭىزشى؟! ءوزى زىنداندا جاتقان، جارىق دۇنيەگە امان شىعار-شىقپاسى ەكىتالاي ادامنىڭ ۇلى ماقساتتان اينىماي، بولاشاق ۇرپاققا ارناپ كىتاپ جازۋىنان اسقان ەرلىك بولا ما؟!- دەپ تامسانعان وسى جولداردىڭ اۆتورى ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ ءوز ۇمتىلىسى دا ەرلىككە پارا-پار ەمەس پە؟!

جانرى جاعىنان بۇل شىعارمالاردى ق.ءجۇمادىلوۆ مەمۋار ياعني عۇمىرنامالىق رومانعا جاتقىزعانىمەن دە، مۇندا سۋرەتكەردىڭ ءومىر جولى عانا باياندالىپ قويمايتىندىعىن، سونىمەن بىرگە جارتى عاسىرعا سوزىلعان تۇتاس ءداۋىر شىندىعى قوسا قامتىلاتىندىعىن  جازۋشى وتە ورىندى اتاپ كورسەتكەن. قازىرگى ۋاقىتتا روماننىڭ سان  ءتۇرى بار. كەيىنگى كەزدە تاريحي رومان تۇرلەرىنىڭ قاتارىنا اسكەري-ەپيستوليارلىق، اسكەري-تاريحي رومان تۇرلەرى  قوسىلىپ، ب.مومىشۇلىنىڭ شىعارمالارىن وسى تۇرعىدان تالداۋ قولعا الىنا باستادى. ال ق.شابدانۇلىنىڭ  اتالمىش شىعارماسى ءسوز جوق، مەمۋار، سونىڭ ىشىندە تاريحي عۇمىرنامالىق رومان دەۋگە بولادى.

كوپتومدىقتىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا 1925 جىلى بۇرىڭعى سەمەي وبلىسى، اياگوز اۋدانىنا قاراستى (قازىرگى شقو، ءۇرجار اۋدانى) تاڭسىق اۋلىندا  دۇنيەگە كەلگەن ق.شابدانۇلىنىڭ قانداي وتباسىندا تۋعاندىعىنان باستالىپ، 1930 جىلدارداعى قازاقستان ومىرىندەگى زوبالاڭ، ودان 1932 جىلى بولاشاق جازۋشىنىڭ جەتى جاسىندا اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلمەن بىرگە شاۋەشەككە ءوتۋى، جات جەردەگى بوسقىندار تىرلىگى، ولاردىڭ بىرتە-بىرتە قىتايدىڭ شىڭجان ايماعىنا قاراستى ءدۇربىلجىڭ اۋدانىنا ءسىڭۋى ءسوز بولادى. بۇل جەر (شاۋەشەك، ءدۇربىلجىڭ) ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش»، «تاعدىر» روماندارى ارقىلى قازاقستان جۇرتشىلىعىنا جاقسى تانىس. كىتاپتىڭ باستالۋىنداعى «كىرىسپەنىڭ» ورنىنا «كىرىسۋ» دەپ العانىنىڭ وزىنەن-اق  جازۋشى جاڭالىعىنىڭ ۇشقىنىن كورەمىز. سەبەبى كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبى، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى تۇرعىسىنان بۇل روماندى ادەتتەگىدەي باستاۋ مۇمكىن دە ەمەس. سوندىقتان دا جازۋشىنىڭ «كىرىسۋ» دەگەن ءسوزى ناۋقانشىلدىقتىڭ بەلگىسىن بىردەن اڭعارتادى. ءبىرىنشى كىتاپتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ اتى «تۋعان جەر» ەمەس، «تۋعان اپان»، ودان كەيىنگى بولىمدەر «قاشاعان بولتىرىك»، «ءۇيىرلى ۇرى»، «ادالانعان الباستىلار»، «تالاستا»، «اجال اۋزىندا» دەپ كەلسە، كەيىنگى كىتاپتاردا «الاساپىراندا»، «تارتىستا»، «شايقاستا»، «جەڭىس قۇشاعىنداعى جەڭىلىس»، «اشىلعان قۇپيا» دەپ كەتە بەرەدى. بارلىق كىتاپتارداعى بولىمگە قويىلعان تاقىرىپتاردىڭ وزىنەن-اق وقيعانىڭ قالاي ءوربيتىنىن شامالاپ، شەبەر ورىلگەن كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمنىڭ كۋاسى بولاسىز. كەلەسى كىتاپتاردا شىڭجانداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، رەفورمالار مەن توڭكەرىستەر، وكىمەت باسشىلارى اۋىسقانمەن دە ءمان-ماعىناسى وزگەرمەگەن سىرەسكەن قوعامدىق جۇيە تىزبەكتەلىپ بەرىلىپ وتىرادى. ق.ءجۇمادىلوۆ: «ءبىز وسىنىڭ بارىمەن اۆتوردىڭ ەكىنشى «مەنى»، باس كەيىپكەر بيعابىلدىڭ باسىنان كەشكەندەرى ارقىلى تانىسامىز»،  - دەي كەلە، ونىڭ باتىسقا ەلىكتەمەي، ءوزى جاقسى بىلەتىن شىعىستىڭ اڭىز-ەرتەگىلەرىن سونىڭ ىشىندە تەمىرقازىقتاي جول نۇسقاعان - «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىن ءدوپ باسىپ كورسەتۋى بۇل شىعارماعا بەرىلگەن العاشقى  جاراسىمدى پىكىر دەۋگە بولادى. ق.شابدانۇلىنىڭ ءوز شىعارماسىنا وسىنشاما ۇزاق ۋاقىتتى، سان الۋان وقيعالاردى سيعىزاتىنداي تاماشا فورما تاۋىپ، شىعىستىق جەلىنى شەبەر پايدالانا بىلگەندىگىن حالىق جازۋشىسى  عاجايىپ دەپ تانيدى. ولاي دەيتىن ءجونى بار.

راسىندا «قىلمىس» رومانىنىنىڭ باستالۋىنىڭ ءوزى ەرەكشە. نەگىزگى كەيىپكەر اۆتوردىڭ ءوزى تەرگەۋدە وتىرادى دا، «قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز» دەپ كەسەتىپ الادى. بۇل ءسوز التى روماننىڭ ءون بويىن شارلايدى. بىلايشا ايتقاندا - ءوز الدىنا تابىلعان ايرىقشا مەتامورفوزالىق ءپىشىن. گرەكتىڭ ەللينيستيكالىق كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن  (ب.ە.د.ءىۇ- ىع) ەرتەدەگى ءريمنىڭ سوڭعى اتاقتى ۇلى اقىنى پۋبليا وۆيدي نازون (43ج.ب.ە.د - 17ج. ب.ە.)  انتيكالىق ادەبيەتتىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ ميفولوگيالىق  اڭىزدارى مەن سارىندارىن جيناقتاپ، جۇيەلەي كەلە 15 كىتاپتان تۇراتىن  «مەتامورفوزا» دەگەن پوەما جازىپ شىققان.  وسى پوەماسى ارقىلى گرەكتىڭ Metamorphosis - وزگەرۋ دەگەن سوزىنە تۇبەگەيلى جاڭا مازمۇن ءبىتىرىپ، انتيكالىق ميفولوگيانى ولەڭ تىلىمەن  جاڭادان ءتۇزىپ شىعادى. مۇنىڭ پوەما تۇرىندەگى اۋدارماسى عانا ەمەس، قاراسوزبەن اۋدارىلعان نۇسقالارى دا كەزىندە دۇنيەجۇزىنە  تاراپ كەتكەن. ال ق.شابدانۇلى روماندارىنداعى قارسىلىعى دا قايشىلىعى دا مول شىم-شىتىرىق وقيعالاردى اۆتوردىڭ تىزگەن مونشاقتاي جىمداستىرىپ بايانداۋى، ەشتەڭەسىن قالدىرماي ءبىر جەلىگە باعىندىرىپ بايلاپ شىعۋى - پۋبليا وۆيدي نازوننىڭ «مەتامورفوزاسىمەن» سارىنداس. تۇرلەندىرىپ ايتساق، بۇل «مىڭ ءبىر ءتۇن» مەن «مەتامورفوزا» اراسىنان  وزگەشە كوكتەپ شىققان جاراتىلىسى مۇلدە بولەك وسىمدىك ءتارىزدى. سەبەبى جازۋدان بۇرىن قالامگەردىڭ قارىمىنا ساي  قالىپ تاۋىپ، وزىندىك ۇلگى  جاساپ العانى اقيقات. ەڭ الدىمەن جازۋشى جاڭالىقتارىنىڭ  جارقىن ءبىر  كورىنىسى وسىندا عوي دەيمىز. وسى ارقىلى ق.شابدانۇلى قازىرگى قازاق پروزاسىندا اۆتوردىڭ ەكىنشى «مەنى» اتىنان باياندالاتىن شىعارمالاردىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتىپ بەردى دەي الامىز. بۇكىل وقيعا بيعابىل كەيدە جاقىن-جۇراعات، دوس-جاراندارىنىڭ بيعا دەپ وتىراتىن اۆتوردىڭ ەكىنشى اتىمەن بەرىلەدى.

شىعىس ادەبيەتىندەگى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىندەگى ءۋازىردىڭ قىزى شاحريزادانىڭ «و، قۇدىرەتتى پاديشام» دەپ باستالاتىن بىرىنەن ءبىرى وتكەن حيكايالارى سياقتى روماننىڭ ءار ءبولىمى «قۇدىرەتتى تەرگەۋشىمنەن» باستالىپ، رومان وقيعاسى تۇتقىننىڭ تەرگەۋشىگە قايتارعان جاۋابى تۇرىندە باياندالادى. مۇنداعى  ايقىن تاڭبا وقيعادان كەيىن تاعى دا «قۇرمەتتى تەرگەۋشىم، ادىلەتتى تەرگەۋشىم، كورەگەن تەرگەۋشىم، دانىشپان تەرگەۋشىم، كەمەڭگەر تەرگەۋشىم، قاھارلى تەرگەۋشىم، قيسىق كوز، قىتىمىر تەرگەۋشىم» دەپ باستالىپ، اۆتوردىڭ  استارلى كەكەسىن مەن مىرس ەتكىزەر مىسقىلعا،  سىن-سىقاققا تولى قورىتىندى ويىمەن كەسەك-كەسەك ءتۇيىن جاسالادى. ءار وقيعانىڭ سوڭىن بۇلايشا تۇجىرىمداپ وتىرۋ «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىندا جوق. ءار تومنىڭ ءتىپتى ءار ءبولىمنىڭ سوڭى تەرگەۋشىگە قاراتىلىپ ساياسي اجۋامەن اياقتالىپ، شىعارمانىڭ باس-اياعىنىڭ جىمداسىپ وتىرۋى كىتاپقا جاڭا سيپات، جالىندى قۋات بىتىرگەن.

ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى ەڭبەگىندە جازبا ادەبيەتتى ءدىندار ءداۋىر، ءدىلمار ءداۋىر دەپ ەكىگە بولەدى دە، قيسسا، حيكايات، مىسال، ناسيحات (ۇگىت), ءمىناجات، ماقتاۋ، داتتاۋ، ايتىس، تولعاۋ، تەرمە سياقتى جانرلارعا جەكە-جەكە توقتالىپ، بۇلاردى ءدىندار داۋىرگە جاتقىزادى.   (بايتۇرسىنوۆ ا. اق جول. - الماتى: جالىن، 1991).

يسلام ءدىنى تاراعاننان بەرگى جازبا ادەبيەتتىڭ باسى قاسيەتتى اللا  اتىمەن باستالىپ، جاراتقانعا ءمىناجات ايتۋمەن اياقتالاتىنى تۋرالى ماعلۇمات - تۇپنۇسقالار قايتا جارىق كورە باستاعان كەزدەن ياعني تاۋەلسىزدىك العاننان  كەيىنگى ۇلتتىق جاڭعىرۋ ۇردىسىمەن ۇندەس دۇنيە. ال ا.بايتۇرسىنوۆ پوەزيالىق شىعارمالاردان مىسال كەلتىرىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ءمىناجات جانرى تۋرالى مۇلدە حابارسىز بولدىق دەۋگە بولادى. ءتىپتى  بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ى.ءالتىنساريننىڭ  كادىمگى «كەل، بالالار، وقىلىق» ولەڭى دە «ءبىر اللاعا سيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق» دەپ باستالۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس، بۇل ا.بايتۇرسىنوۆ ءدىندار ءداۋىر دەپ بولگەن ادەبيەتتىڭ وزىنە ءتان تاڭباسى  ەكەندىگىنە ەندى عانا كوزىمىز جەتكەندەي. ال قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىندا وسى ءداستۇردى جاڭا قىرىنان جاڭعىرتۋى كەزدەيسوق ەمەس. قىتايداعى قازاقتاردا  حح عاسىردىڭ باس كەزىندە 24 تاڭبادان تۇراتىن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋى ءوزى «قازاق جازۋى» دەپ اتاعان «ءالىپ ءبيى» شىققانعا دەيىن اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن شاعاتاي جازۋى قولدانىلعانى بەلگىلى. جالپى كەڭەستىك جۇيە ورناعانعا دەيىن كەز-كەلگەن قازاق العاشقى ساۋاتىن ءدىني وقۋدان باستاعان. حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا قازاقستانداعى ءدىني وقۋ مۇلدە جويىلىپ كەتسە، قىتايداعى قازاقتاردا كەرىسىنشە بۇل كەزەڭدە ءدىني وقىتۋ جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن مەكتەپ، مەدرەسەلەر كوپتەپ اشىلعان.  سوندىقتان دا بۇل ولكەدە كونە تۇركى جازۋىمەن جازىلعان (شاعاتاي) شىعىستىڭ الەمگە ايگىلى كلاسسيكالىق ادەبيەت ۇلگىلەرىن قيسسا، داستاندارعا اينالدىرىپ، قايتا جاڭعىرتىپ جىرلاۋ سالتقا اينالعان. مىنە جازۋشىنىڭ ەۆروپاعا ەلىكتەمەي-اق، وزىنە دە حالقىنا دا ەتەنە تانىس شىعىستىق ۇلگىگە جۇگىنۋى، ياعني نازيرالىق ءتاسىلدى شەبەرلىكپەن پايدالانۋى ەشكىمگە ۇقسامايتىن سونى رومان جازۋعا سەبەپ بولدى. بۇل جەردە قىتايداعى قازاقتار شاعاتاي جازۋىمەن تاراعان كىتابي ادەبەتپەن عانا سۋسىندادى دەگەن وي تۋماسا كەرەك. حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قىتايداعى قازاقتاردىڭ مادەني، وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنىڭ دامۋىنا شەن شيتسايدىڭ اتاقتى «التى ساياساتىنىڭ» ءبىرى كەڭەس وداعىمەن جاقسى كارىم-قاتىناستا بولۋى دا بەلگىلى مولشەردە ىقپالىن تيگىزدى. انا تىلىندە وقىتاتىن باستاۋىش قازاق مەكتەپتەرى بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ، بارلىق وقۋلىقتار قازاقستاننان جەتكىزىلدى. اباي ولەڭدەرىنەن باستاپ، سول تۇستاعى شەتەل ادەبيەتىنىڭ اۋدارمالارىمەن دە ول ولكە جاقسى تانىس بولاتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ وقۋ-اعارتۋعا كوڭىل بولۋىمەن بىرگە، 1936-1938 جىلدارداعى قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىندى قىتايداعى قازاقتار دا اينىتپاي باسىنان وتكىزگەن. بۇل ناۋقان قىتايداعى قازاقتار اراسىندا وقتىن-وقتىن جۇزەگە اسىرىلىپ، ودان «مادەني توڭكەرىسكە» ۇلاسىپ، وكىمەت باسىنا دەن ءشاۋپين كەلگەن  1980 جىلدارعا  دەيىن جۇرگىزىلگەنى امبەگە ايان. ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانى ارقىلى حح عاسىردىڭ 1962 جىلعا دەيىنگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىمەن ءبىرشاما تانىس بولساق تا، ق.شابدانۇلىنىڭ رومانىندا مۇنىڭ ءبارى باستان-اياق كەيىنگى كەزگە دەيىن جۇيەلى تۇردە ءسوز بولادى. قازاقستانداعى ادەبيەتپەن دە، قىتاي جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەگىنەن دە حاباردار ق.شابدانۇلى اباي ولەڭدەرىنە عانا دەن قويا وتىرىپ، «سوتسياليستىك رەاليزم» شيىرىنا تۇسپەي، ءوز الدىنا جاڭا فورما تابۋى ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق پروزاسىن جاڭا بيىككە كوتەردى دەۋگە تولىق حاقىمىز بار.

ءدىندار داۋىرگە جاتاتىن  شىعارمالاردا قۇدىرەتى كۇشتى جاراتۋشى يەگە شىن جالبارىنۋ ءتان بولسا، مۇندا بولەك. بۇل شىعارمادا «ۇلى مارتەبەلىگە» لايىق كەلەتىن  دارىپتەۋ ءسوز استارلى كەكەسىندى تۇردە قىزمەت اتقارعان. وسى ارقىلى تەرگەۋشىنىڭ قاسكۇنەمدىگى، ايارلىعى، ەكىجۇزدىلىگى عانا اشىلىپ قويمايدى، بۇكىل قوعامنىڭ ءىرىپ-شىرىگەن حال-كۇيىنە دەگەن ءوزىنىڭ دە كەگى مەن قىجىلى قاتار كورىنەدى. «دانىشپان تەرگەۋشىم، ماعان قىلمىس-قىلمىس دەپ قىلقىلداي بەرۋىڭىزدەن حانىمىڭىز قىلمىسقا جەرىك بولىپ قالعان با دەپ تاڭىرقاي بەرۋشى ەدىم. بۇل جارىقتىقتىڭ قاسيەتىن الميساقتان بەرى بىلەدى ەكەنسىز. قىلمىس دەگەن قاشان دا قۇدايى يىگەن شاراپاتتى جەردەن شىعاتىن كيەلى ءونىم عوي. بۇرىن كوبىنەسە مانساپتى، داۋلەتتى، اۋليە-ماشايىق شاڭىراقتارىنان عانا مۇڭكۋشى ەدى. بۇگىن قۇقىعى جوعارى «داناقور كوممۋنيزمشىلەردىڭ» شاڭىراقتارىنان دا بۋداقتاي باستادى»

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»