اقش-نىڭ بۇگىنگى سۋپەردەرجاۆالىق ىقپال مەن جەتەكشىلىك قارىمعا قالاي قول جەتكىزگەن تاريحى كىمگە بولماسىن قىزىقتى ەكەنى اقيقات. قازىرگى تاڭدا قۇلدىق مەنتاليتەتى باسىم بولا تۇرا قىتاي قازىر الەمگە جەتەكشىلىك ەتۋ ءۇشىن بارىن سالىپ جاتقانى بەلگىلى. وسىنداي تۇستا وتكەننەن ساباق الۋ ءۇشىن اقش-تىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ءبىر سارالاپ قويعاننىڭ ارتىقتىعى بولماس دەگەن ويمەن تومەندەگى ماقالانى جازىپ وتىرمىز. 

1776 جىددىڭ 4 شىلدەسىندە ۇلىبريتانيا قولاستىنان دەربەستىك جاريالاپ شىعىپ، 1789 جىلى 13 ايماقتىڭ باسىن قۇراپ وداقتاس ۇكىمەت قۇرعان اقش، جەر كولەمى 900 مىڭ شارشى شاقىرىم، جان سانى 4 ملن.عانا شاعىن اۋىلشارۋاشىلىق ەلى بولاتىن. ءبىر عاسىر وتكەندە، 1890 جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جەر اۋماعى 3.6 ملن.ش.ش-عا، جان سانى 63 ملن.-عا جەتكەن، يندۋستريالاندىرۋدى تولىق ەڭسەرگەن، ءجىو انگليادان اسىپ، الەمنىڭ الدىنا وزعان باقۋاتتى ەلگە اينالدى. وسىناۋ ەكونوميكالىق الەۋەت امەريكالىقتاردىڭ ءباسىن ۇستەتىپ، سەنىمىن نىعايتىپ قانا قويماي، سۇيىكتى وتاندارىنىڭ الەمدىك ارەناداعى جاڭاشا ءرولىن سومداۋدى قاراستىرۋعا يتەرمەلەدى. 1898 جىلى مەملەكەتتىك حاتشى لاۋازىمىنان ەندى بوساعان Richard Olney گارۋارد ۋنيۆەرسيتەتىندە جاساعان بايانداماسىندا ەل اتاسى ۋاشينگتوننىڭ ەۋروپا ىستەرىنە باس سۇقپايتىن وقشاۋلانۋشىلدىق ۇستانىمىنان باس تارتىپ، ەلدىڭ قازىرگى قۋاتىنا ساي حالىقارالىق رولىنە كىرىسۋ كەرەكتىگىن ۇسىنادى. قۇراما شتاتتاردىڭ 32-پرەزيدەنتى، سول تۇستاعى Princeton ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى Thomas Wilson دا “125 جىل بۇرىن انگليانىڭ قولاستىنان ءبولىنىپ شىققان شاناقتاي ەلدىڭ بۇگىندەرى ەسەيىپ، حالىقارالىق ىستەرگە ارالاسۋعا قاۋقارلى بولعانىن قۋاتتايدى.

“قۇلاقتىڭ قاسۋىنا، شۇرىپپەنىڭ باسۋى” دەگەندەي، 1-ءشى دۇنيە جۇزىدىك سوعىس وسى كۇنگە دەيىن جەر شارىنا ۇستەمدىك جۇرگىزىپ كەلگەن ەۋروپا ەلدەرىن تيتىقتاتىپ بىتكەن ەدى. قانسىراعان ەۋروپا ونەركاسىپتىك قۋاتى، اسكەري الەۋەتى ۇستەم امەريكانىڭ كومەگىنە ءجانتاسىلىم ءزارۋ-ءدى. سوعىستىڭ بىتۋىمەن ەۋروپا جەتەكشىلىك ەتەتىن بايىرعى الەمدىك ءتارتىپتىڭ دە كۇنى بىتكەن بولاتىن. كەزەگىندە مۇرناعى پروفەسسور، ەندىگى پرەزيدەنت Wilson مىرزا حالىقارالىق ءتارتىپتىڭ 14 تارماقتان تۇراتىن جاڭاشا جوباسىن ۇسىنادى. بۇل ەندى سوعىسقا قاتىسۋشى ەلدەر باسشىلارىنىڭ بارلىعىنىڭ قۇپتاۋىنا، اسىرەسە، عاسىرلار بويعى قىرقىستان ىعىر بولعان ەۋروپا حالقىنىڭ القاۋىنا يە بولادى.

انگليانىڭ پاريج بەيبىت كەلىسىمىنە قاتىسۋشى وكىلى، ايدىك ەكونوميس John Keynes كەزىندەگى جاعداي جايلى بىلاي جازادى: “…امەريكانىڭ قۇرلىق ارمياسى اسكەر سانىمەن عانا ەمەس، جاتتىعۋ ورەسى مەن جابدىقتالۋ دەڭگەيىنە دەيىن ءوزىنىڭ تاريحي سامعاۋ شىڭىندا تۇرعان-دى. ەۋروپا ازىق-تۇلىكپەن قامتىلۋ جاعىنان تۇتاستاي امەريكاعا تاۋەلدى بولاتىن. فينانس سالاسىندا امەريكا باسى ءبۇتىن ۇستەم ورىندا-تىن، ەۋروپانىڭ امەريكاعا بەرەشەگى ونىڭ قايتارۋ قۋاتىنان الدەقايدا اسىپ كەتكەنى بىلاي تۇرسىن، ول امەريكانىڭ جالعاستى قوماقتى كومەك بەرۋىمەن عانا اشتىق پەن قۇرىدىمنان سۇيرەتىلىپ شىعا الاتىن جاعدايدا ەدى”.

ەندى Wilson مىرزا ەلىن جەر شارىنىڭ بەيبىتشىلىگىن باياندى ساقتاۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنعا الۋعا شاقىرادى. امەريكانىڭ دۇنيەگە جەتەكشىلىك ەتۋگە كەرەكتى قۋات پەن سالاۋاتقا يە بولۋمەن بىرگە، وعان بەدەلىنىڭ دە جەتكىلىكتى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسقان اقش پرەزيدەنتى: “دۇنيە ءجۇزى حالقى بىزگە ىلەسۋدە، ءبىزدىڭ ولاردى باستاۋىمىز كەرەك” دەپ جار سالدى. الايدا، Wilsonنىڭ الەمگە جەتەكشىلىك ەتۋ يدەياسى وقشاۋلانۋشىلداردىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىنا تاپ بولادى. ەۋروپانى شىرىكتەسۋ مەن قاستاندىقتىڭ، ءاۆتوريتاريزمىنىڭ ۇياسى سانايتىن وقشاۋلانۋشىلدار ەۋروپاعا جولاۋ امەريكانىڭ ەركىن، ءادىل، دەموكراتيالىق ءداستۇرىن بۇزادى دەپ قارايدى. Wilson-نىڭ سوعىستىڭ شاشىلعان جۇرتىن جيناۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان “حالىقارالىق وداقتى” پايدالانىپ دۇنيە جۇزىنە جەتەكشىلىك جاساۋ ويىن ولار، ونداي وداققا كىرۋ امەريكانى ەۋروپانىڭ بارلىق بىلىعىنا ارالاستىرىپ، ونداعى قالىڭ قىرقىس پەن بەرەكەتسىزدىكتىڭ قاتىسۋشىسى ەتىپ قويادى دەپ ۋاجدەرىن ايتتى. قىسقاسى، پارلامەنتتى باسىپ وتىرعان وقشاۋلانۋشىلدار باسىمدىققا يە بولىپ، امەريكانى “Wersailles شارتىنا” قول قويۋدان باس تارتقىزىپ، 1920 جىلى قاۋىمداسقان “حالىقارالىق وداققا” كىرگىزبەي تاستادى. امەريكا دۇنيەگە جەتەكشىلىك ەتۋ ورايىن تۇڭعىش رەت وسىلايشا قولىنان سۋسىتىپ الدى.

تۇتاس 20 جىلداردى ءوزىن الەمگە باس بولۋدان اۋلاق، ء“وزىن ەسكى الەمنىڭ (ەۋروپانى مەڭزەيدى) الەگىنەن” وقشاۋ ۇستاپ كەلگەن اقش 1929 جىلعى الەمدىك داعدارىس كەزىندە كەزەكتى مارتە دۇنيە جۇزىلىك باسشىلىق جاۋاپكەرشىلىگىن ۇسىندى. جەر شارىنداعى ەكونوميكالىق ەڭ قۋاتتى ەل جانە الەمدىك قارجى ورتالىعى سانالعان وعان تۇتاس الەم شىنايى ءۇمىت ارتتى، دۇنيەجۇزى ەلدەرىن وسى الاپاتتان جەتەلەپ الىپ شىعار دەپ وراسان سەنىم ءبىلدىردى. اقش-تىڭ انگليانىڭ 1815 جىلعى waterlo شايقاسىنان 1914 جىلعا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىندا عاسىرعا ۇلاسقان قۋاتىنا پاراپار قۋاتى دا بار ەدى. الايدا، Wilson-نىڭ جولىن قۋشى، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك جانە ەركىن ساۋدا-ساتتىق ءپرينتسيپىن قۋاتتايتىن، 1933 جىلى بيلىككە كەلگەن Franklin Rooseveit-ءتىڭ ءوزى ەكى مارتە سايلانعان لاۋازىمىنىڭ ءبىرىنشى مارتەسىندە امەريكانىڭ ەۋروپانىڭ بىلىعىنا شاتىسىپ كەتپەۋىن باسشىلىققا الىپ، ەلدىڭ باسقا مەملەكەتتەرمەن ساۋدا-ساتتىق جانە قارجىلىق بارىس-كەلىسىن مەيلىنشە شەكتەپ، داعدارىستان شىعۋدىڭ جەكە-دارا قورعانىمپازدىق جولىنا جۇگىندى. پارلامەنت پەن تۇرعىندار دا امەريكانىڭ حالىقارالىق تىرلىكتەرگە باس سۇعۋىنا مەيلىنشە قارسىلىق تانىتتى. حح عاسىردىڭ ەڭ ۇزدىك ءجۋرناليسى سانالعان، بۇگىندەرى الەمگە ايگىلى «زامان»، «بايلىق»، «تۇرمىس» جۋرنالدارىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى Henry Luce اتاپ كورسەتكەندەي، “1918 جىلى دۇنيەگە جەتەكشىلىك قۇقىعى بارشاسىنىڭ قۇپتاۋىمەن اقش-قا تابىستالدى، بىراق امەريكا حالقى جانە اقش-تىڭ سول تۇستاعى ۇكىمەتتەرى ونى قىزىپ تۇرعان قىسقاش ەسەبىندە قاراپ، ونى قولعا الۋعا كوڭىلدەرى داۋالامادى”. دەمەك، اقش الەمدىك جەتەكشىلىكتى قولعا الۋدان تاعى دا باس تارتتى.

ناتيجەسىندە، الدىڭعى جەتەكشى - انگليانىڭ كادۋەلگى نەسيە تاراتۋشى جانە حالىقارالىق ساۋداعا اشىق نارىق ۇسىنۋشى تۇعىرىنان، حالىقارالىق كۇن ءتارتىبىن بەلگىلەپ، ەرەجەلەر بەكىتەتىن قاۋقارىنان ايىرىلعان: اقش-تىڭ ونىڭ ءرولىن الىپ كەتۋگە قۇلىقتى بولماعان ءولىارا جاعداي، ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ونان ارى اسقىنۋىنا، حالىقارالىق ءتارتىپتىڭ ونان سايىن بەيبەرەكەتسىزدىگىنە سايىپ، كەزەكتى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇتانۋىنا اكەلىپ سوقتىردى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وت الۋى امەريكانىڭ ەسىن جيعىزدى دەسە بولادى. پرەزيدەت Rooseveit تە ءوزى قالايتىن ينتەرناتسيونالدىق باعىتقا اۋىپ، انگليا مەن كەڭەس وداعىنا كومەك بەرۋگە بەكىدى. الايدا، بۇل «اقش ءبىرىنشى كوميسسياسى» دەپ اتالاتىن وقشاۋلانۋشىلاردىڭ تاباندى قارسىلىعىنا تاپ بولادى. امەريكانىڭ قوس مۇحيتتان دا وڭاشا “ىقتىن” جاعراپيالىق ورنىنىڭ ونىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل بولاتىنىنا سەنەتىن ولار، انا ەكەۋىنە قول ۇشىن بەرۋ - امەريكانى كوپە-كورنەۋ سوعىسقا ايداعانمەن تەڭ دەپ پايىمدايدى. تارتىس قىزىپ جاتقان تۇستا، جاپونيانىڭ پەرل-حاربورعا تۇتقيىل شابۋىلى امەريكانى سوعىستىڭ قىزعان ورتاسىنا يتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى. ەندىگارى بەيتاراپشىلدىق، وقشاۋلانۋشىلىق دارىپتەمەلەرى قول بولماي قالادى. سونشاما قۇدىرەتتى قۋاتقا يە وتاندارىنىڭ الەمدىك جاڭا ءتارتىپ ورناتۋعا باستاماشى بولۋعا ءتيىس جانە وعان لايىق ەكەندىگى اقش حالقىنىڭ دا سانا سۇزگىسىنەن ءوتىپ، قابىلدانادى. 1943 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا «ءبۇتىن امەريكالىق حريستاندارى فەدەراتسياسى باسقارماسى» مەملەكەتتى ونىڭ “قۋاتىنا جانە ول ءدوپ كەلىپ وتىرعان ورايعا ساي سىندارلى ارەكەت جاساۋعا” شاقىرعان ۇندەۋدى جاريالايدى. ونىڭ كوكەيتەستى ويى اقش-تى “دۇنيەنىڭ كوشباسشىسى” بولۋعا ۇگىتتەۋ بولاتىن. 1949 جىلى 19 قىركۇيەكتە پرەزيدەنت Harry Truman ءوزىنىڭ پارلامەنتكە جاساعان توتەنشە جولداۋىندا بىلاي باياندايدى: “مەيلى ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، مىنانى مويىنداۋىمىز كەرەك-ءتى، ءبىزدىڭ جەتكەن جەڭىسىمىز دۇنيەگە ارى قاراي باسشىلىق جاساۋدىڭ اۋىر مىندەتىن امەريكا حالقىنىڭ يىعىنا ارتىپ وتىر. دۇنيەجۇزىنىڭ بولاشاقتاعى بەيبىتشىلىگى، كوبىنەكي ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا جالعاستى كوشباسشىلىق جاساۋ ءرولىن ويناۋعا شىنايى بەكىنگەن-بەكىنبەگەندىگىنە بايلانىستى بولماق”.

مۇنان شىعاتىن قورىتىندى، ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس امەريكاعا مىنالاردى ۇعىندىردى: عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ قازىرگى دامۋ جاعدايىندا، قوس مۇحيتتىڭ دا ارعى جاعالاۋىنا قونىستانۋ مەملەكەتتى الدەقانداي اسكەري شابۋىلدان اراشالاپ قالا الماق ەمەس; وقشاۋلانۋشىلىق سەنىڭ سەنىم تۇتاتىن ەركىندىك، دەموكراتيا، تەڭدىك قاعيداتتارىڭدى الدەقانداي قاعىنعاندار مەن استوريتاريستەردىڭ باس سالۋىنان قورعاپ قالا المايدى; دۇنيە جۇزىلىك ەڭ بەلدى مەملەكەت رەتىندە، سول الەۋەتكە لايىقتى ارەكەت جاساپ، ىقپال كورسەتپەۋ وزىڭە دە، بۇكىل ادامزاتقا دا اپاتتى زارداپ اكەلەدى. وسى ساباقتاردان ءتيىستى قورىتىندى تۇجىرعان اقش پارلامەنتى، 1945 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ 28-ىندەگى «بۇۇ جارعىسىن» 89:2 داۋىسپەن ماقۇلداۋمەن ءبىر ۋاقىتتا (1920 جىلى حالىقارالىق وداققا كىرۋ-كىرمەۋدى داۋىسقا سالعاندا بۇل كورسەتكىش 49:35 بولعان ەدى), الەمدىك كوشباسشىلىقتى موينىنا العاندىعىن دا يشارالادى. سودان بەرگى 70 جىل بويى اقش الەمگە وكتەمدىك جۇرگىزىپ كەلەدى.

بۇل تاقىرىپتىڭ ماڭىزى مىنادا. دەن رەفورماسىنان بەرى كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتكەن ءبىزدىڭ قۇدايى كورشى، ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز قحر-نىڭ وڭىرلىك مەنمەندىگى مەن دەرجاۆالىق پيعىلى اسقىنىپ بارا جاتقانداي. كوپتەگەن فاكتورلاردان الەمدىك جەتەكشىلىك شارتتارىنا، جۇمسارتىپ ايتقاندا، قازىرشە جاۋاپ بەرە الماسىنا قاراماي، وسى رولگە توتەنشە قۇلشىنۋدا. ول، ارينە - ءوز قالاۋى. دەسە دە، كوتەرە الماس شوقپار بايلانۋدىڭ كىم-كىمگە دە ابىروي اپەرمەسى تاريحتان بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە مىنا جايتتار الاڭ تۋدىرادى. اقش الەمدىك كوشباسشىلىقتى ءتورت كوزى تۇگەل تۇرىپ، الەم قوسقولداپ ۇسىنىپ تۇرعاننىڭ وزىندە قابىل العان جوق. ويتكەنى، اقش مەملەكەتى مەن حالقىنىڭ سول تۇستاعى مۇددەسى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلىپ قاراستىرىلدى. ال قازىرگى قىتاي ءۇشىن حالىقتىڭ ءالى دە 70 پايىزىن قۇرايتىن تومەن تابىستىلارىنىڭ جاعدايىن كۇيتتەۋدەن گورى الەمنىڭ تىزگىنىن مەڭگەرۋ كوكەيتەستى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بايانداعانىمىزداي، اقش-قا دا اتقارۋ جۇيەسى كوشباسشىلىق مارتەبەگە تالپىنعانىمەن، بيلىك تارماقتارىنىڭ ءبولىنىسى شارتىندا، قاداعالاۋ جۇيەسى — پارلامەنت وعان جول بەرە قويعان جوق. قىتايدىڭ ءبىر پارتيا بيلەگەن جاعدايىندا، مۇنداي تەجەم بولماعاندىقتان، الىنعان شەشىم مەيلى ول وڭدى بولسىن، تەرىس بولسىن، كۇشىندە قالا بەرەتىنى تىم الاڭداتارلىق جايت. اقش-تا حالىق  قالاماعان جاعدايدا Wilson دا، Rooseveit تە باستامالارىن وتكىزە دە، تىقپالاي دا العان جوق. قىتايدا بۇل مۇمكىن ەمەس جاعداي. ويتكەنى، بۇل ءبىر جاعىنان ساياسي جۇيەگە بايلانىستى بولسا، ەكىنشى جاعىنان باسشى ايتسا قۇلدىق دەيتىن مەنتاليتەتكە دە بايلانىستى. بۇعان قىتاي جۇرتىنىڭ دۇرمەككە ەرە شاباتىن شالاعاي بوسپەلىگىن قوسىڭىز. وسىلاردىڭ بارلىعى قىتايدى ۇمتىلعان باعىتىنا ۇشكىرتە تۇسەتىندەي.

قۇرمەت قابىلعازىۇلى

Abai.kz