بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى قوس ماسەلە - كوشى-قون مەن دەموگرافيالىق ءوسىم ەكەنى تۇسىنىكتى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ سارابدال ساياساتى دا اتالعان ماسەلەنى وڭتيلى شەشۋگە قاراتا باعىتتالىپ وتىرعانى جايلى جازىپ كەلەمىز.

قازاق حالقى نەبىر الماعايىپ كۇندەردى باستان كەشتى. دەسە دە، حالقىمىز «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» بۇگىنگىدەي باقىتتى، بەيبىت كۇندى ەشقاشان كورمەگەن بولار. بابالارىمىزدىڭ اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاعان بايتاق دالاسى بىزگە قالاي ميراس بولسا، وسى ەل مەن جەردىڭ تالەيىنە تۋعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ الىستاعى اعايىندى وتان قۇشاعىنا ورالتىپ، قازاق تاريحىندا التىن پاراقتار اشتى.

1999 جىلعى  ساناق جۇرگىزىلگەن كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بولىنىسىنە سايكەس، ونىڭ اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بىرلىگىنەن 84 قالا جانە 200 كەنت، 2036 وكرۋگ جانە 7684 اۋىلدىڭ ەلدى مەككەندەر كىرەدى. رەسمي ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 56%-ءى  قالالىق ەلدى مەكەمەەردە، 44%-ءى اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردە تۇرادى.

ادەتتە قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى. سوندىقتان ونجىلدىقتاعى ولاردىڭ قالالىقتارعا اينالۋ قارقىنى جوعارى.

كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتى باسقارماسىنىڭ سوڭعى مالىمەتى بويىنشا، ءاربىر ءۇشىنشى قازاق شەت ەلدەرگە تۇرادى. الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەگى جالپى قازاقتىڭ سانى 6 ملن 100 مىڭ ادام.

قازاقتاردىڭ 2000 جىلدىڭ باسىنداعى بارلىق سانى:

قازاقستاننىڭ وزىندە 8 ملن 590  مىڭ. بۇرىنعى پوستكەڭەستىك، قازىرگى دەربەس رەسپۋبليكالاردا 3 ملن 837 مىڭ.

شالعاي شەتەلدەردە 2 ملن 263 مىڭ. ال 1999  جىلدىڭ اياعى مەن 2001 جىلدىڭ باسىنداعى وتپەلى مارگينالدار مەن مەتيستەرى قوسقاندا ءيسى قازاق سانى 15 ملن-عا تولادى. سونىڭ 12,5 ملن تازا قازاقتار قالعاندارى ۇلتتىق مەنتاليستى انىقتالماعان ءدىلى شالا قازاقتار.

ولاردىڭ ورنالاسۋى بويىندا سانىن كورسەتسەك: الىس شەتەلدەردە جانە جاقىن شەت ەلدەردەگى قازاقتار:

وزبەكستاندا                        2560 مىڭ

رەسەيدە                               1000 مىڭ

تۇركىمەنستاندا                 140  مىڭ

قىرعىستاندا                      95 مىڭ

ۋكراينادا                          15 مىڭ

بەلورۋسسيادا                     5 مىڭ

ازەربايجاندا                    4 مىڭ

گرۋزيادا                             3  مىڭ

مولاۆادا                            3 مىڭ

پريبالتيكادا                    2,5 مىڭ.

قىتايدا                           2000 مىڭ

مونعوليادا                    100 مىڭ

اۋعانستاندا                    30 مىڭ

تۇركيادا                         25 مىڭ

اقش-تا                          14 مىڭ

يراندا                            10 مىڭ

المانيادا                      9 مىڭ

كانادادا                         7  مىڭ

فرانتسيادا                      9 مىڭ

يراكتا                             5 مىڭ

الىس جانە جاقىن شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ سانى 6 ملن 100 مىڭ (مەتيس پەن مارگينالدارىمىزبان بىرگە).

قازاقستانعا ميگراتسيالىق اعىم وسى رەسپۋبليكا مەن ەلدەر جاعىنان بىرتىندەپ كۇشەيە تۇسۋدە.

ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىز بويىنشا سوعىستان بەرگى سوڭعى جىلدارى قاراقالپاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى، تۇركىمەنستانداعىلاردىڭ ۇشتەن ەكىسى وزدەرى شىققان اتامەكەنى قازاقستانعا قايتقان. بۇل پروتسەس وسىلايشا ستيحيالى تۇردە جۇرە وتىرىپ 2020-2030 جىلدارى قازاقتىڭ ەتەك جەڭى ءبىرشاما جينالىپ قالادى. ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىز بويىنشا الداعى ون جىلدىقتا قازاقستانعا 300 مىڭداي قازاق قايتۋى ىقتيمال، 1996 جىلى مونعويادان 130 مىڭعا جەتەرلىك باۋىرلارىمىز كوشىپ كەلگەن ەكەن.

وسىنداي ميگراتسيانىڭ 12-17 مىڭدىق مولشەرى جىل سايىن الدا ساقتالا بەرمەك. ءدال بۇگىنگى كۇنى جىل سايىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردان قازاقستانعا 10-15 مىڭعا جىق قازاقتار قايتىپ ورالۋدا. ول 1992 ج 24 مىڭعا دەيىن جەتتى. الدا وسى سياقتى ءوز ەلىنە بەرەكە مولشىلىق الا كەلەتىن “مايتاباندار” كوشى-قونى بۇداندا كەڭ ەتەك جويادى. بۇل قوزعالىس جاقىن بولاشاقتا رەسپۋبليكامىزداعى قازاقتار سانى كەلەسى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن 4-5 ملن قوماقتى ۇلەس قوسا الادى.

قازىرگى تاڭدا پرەزيدەنگتىمىزدىڭ جولداۋى بويىنشا ءار جىل سايىن مەملەكەتتىك كۆوتانىڭ كولەمىن كەڭ دەگەندە 15 مىڭنىڭ ۇستىندە ۇستاپ وتىرىپ، ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا وراي كۆوتالار سانىن بۇدان 2 ەسەگە كوبەيتۋ جوسپارلانىپ وتىر.

ۇكىمەتتىڭ جوسپارلاپ وتىرعان  جىلىنا 15000 كۆوتا مەن ءبىز شەتە ەلدەردەگى قانداساترىمىزدى جاقىن ارادا كوشىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىز جاعدايى كەلگەندەرى ياعني ءوز كۇشىمەن كوشىپ كەلە الاتىندارى كۆوتاعا قاراماي ءوز قاراجاتارىمەن كەلەۋدە.

ورالماندار ءوز تاريحي وتانىنا كەلۋ ءۇشىن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا كەزدەسەدى:

—تۇرعىلىقتى جەرىنەن وتانىنا قايتۋ ءۇشىن  رۇقسات الۋى كەرەك. ول مەملەكەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن  كوشى-قون تۋرالى كەلىسىم شارت جاساسقان بولسا وندا قانداسىمىزعا ۆيزا الۋ كوپ قيىندىق بولمايدى. ال ەگەر دە ونداي كەلىسىم-شارت جاسالماسا وندا  ۆيزا الۋ دا كوپ قيىندىقتار بولادى.

—قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىنگى ازاماتتىق الۋ قيىندىقتارى. ازاماتتىق العاننان كەيىن بەرىلمەيتىن جاردەم اقىنىڭ توقتاتىلۋى. ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تابۋ، ەگەردە ماماندىعى بولماسا جۇمىس تابۋ قيىندىعى، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى ت.ب.

كوشىپ كەلۋدىڭ ءتۇرلى قيىندىقتارىنا  قاراماستان  كوشتى توقتاتپاۋ كەرەك.ۇكىمەتتىڭ وسى ماقساتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستارى دا ورالمانداردى قولداۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلۋدە. شەت ەلدەردەگى ۇانداستارىمىزدى كوشىرۋدەگى ماقساتتىڭ ءبىرى ول ءومىر  ءسۇرىپ جاتقان حالىققا ءسىڭىسىپ كەتۋ قاۋىپى. مىسالىعا: وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتۋدە.   قارجى قيىنىقتارىنا بايلانىستى ول ەلدەگى مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى، سوڭعى ۋاقىتتاعى ەكى ەل اراسىنداعى سالقىندىقتا ەكى ەل اراسىنداعى كوشى-قون ماسەلەسىن تەجەۋدە. وسى ماسەلەلەردى شەشۋدە  ەكى جاقتى كەلىسوزدەر جۇرگىزىلۋدە.

قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ  باتىستى يگەرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتى ياعني قىتايلاردىڭ سانى ازداۋ  باتىس ايماعىن يگەرۋ بۇل.باتىستى مەكەن ەتەتىن قازاق ۇلتىنا قيىندىقتار تۋدا، ويتكەنى سانى كوپ قىتايلىقتار   از ساندى قازاقتاردى جۇتىپ جىبەرۋى مۇمكىن . مىنە وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ قىتايداعى قانداستاىمىزدى تەز ارادا كوشىرىپ الۋ جولدارىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. وسى ەلدەرمەن قاتار تارىداي شاشىلعان قانداستارىمىزدى كوشىرىپ اكەلە الساق. پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي 2020 جىلى قازاقستانداعى حالىقتىڭ سانىن 20 ملن ادامعا جەتكىزۋگە بولادى. قانداستارىمىزدى اكەلۋ ءوز رەسپۋبليكاسىندا   سانى از قازاق ۇلتىنىڭ كوبەيۋىنە  ياعني ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋىنا اكەلەدى.

Əر مەملەكەت حالقىنىڭ قۇرامى تۋرالى مəلىمەتتەرگە مۇقتاج

قازىرگى كەزدەگى مەملەكەتتىك بيلىك كۇننەن كۇنگە حالىق سانىنىڭ ءوسىپ-ونۋىنە ۇلكەن نازار اۋدارۋدا. ادام سانىن ەسەپتەۋ مەملەكەتكە ءوزىنىڭ əلەۋمەتتىك فۋنكتسيالارىن اتقارۋ ءۇشىن قاجەت. ول ءوز كەزەگىندە بارلىق ەڭبەك رەسۋرستارىن انىقتايدى، سونىمەن قاتار، əلەۋمەتتىك دامۋ سالاسىندا بەلگىلى ءبىر شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن جəنە باسقا مەملەكەتتىڭ فۋنكتسيالارىن ورىنداۋ ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى.

حالىقتىڭ تۋ مەن ءولىم كورسەتكىشتەرىنىڭ جاقسى جاققا وزگەرۋىنە، كوشى-قون مəسەلەلەرىن شەشۋدە مەملەكەت فۋنكتسياسىنىڭ ءرولى زور. دەموگرافيالىق ۇردىستەر ادامنىڭ ەركىنەن پايدا بولمايدى. مەملەكەت پەن قۇقىقتىڭ ءوزارا əرەكەت ەتۋى وتە كۇردەلى ءۇردىس. دەموگرافيالىق ۇردىستەردى جۇيەلى جəنە جان-جاقتى تالداۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك بيلىك قاجەت. مەملەكەتتىڭ əلەۋمەتتىك جəنە باسقا دا فۋنكتسيالارىن اتقارۋدا دەموگرافيا وتە اۋقىمدى فاكتور بولىپ تابىلادى. قازىرگى كەزدە مەملەكەت فۋنكتسياسى ىشىندە دەموگرافيا فۋنكتسياسى وتە كۇردەلى بولىپ وتىر. سەبەبى قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جاڭا، بۇرىن-سوڭدى بولماعان فۋنكتسيالار قالىپتاسۋدا.

قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە دەموگرافيالىق مəسەلەلەردىڭ دامۋى كوپ عالىمداردى قىزىقتىرۋدا. دەموگرافيالىق ۇردىستەردى زەرتتەۋشى عالىمدار كوبىنەسە ونىڭ تەك ەكونوميكالىق قىرىن زەرتتەۋمەن اينالىسۋدا. قازىرگى كەزدەگى دەموگرافيا ول ۇلكەن عىلىم. ول قوعامنىڭ بارلىق جاعىن قامتيدى. سونىڭ ىشىندە ستاتيستيكاعا كوپ سۇيەنەدى. ستاتيستيكا بولماسا، حالىقتىڭ ۇلتتىق، əلەۋمەتتىك جəنە باسقا دا əر ءتۇرلى دەڭگەيىن زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەردە زاڭ عىلىمىنا كەلسەك، وندا دەموگرافيالىق ۇردىستەرگە مەملەكەت پەن قۇقىقتىڭ əسەرى تەوريالىق تۇرعىدان زەرتتەلمەگەن. وسى كۇنگە دەيىن دەموگرافيالىق ءۇردىس əلەۋمەتتىك ءۇردىستىڭ ءبىر بولىگى بولىپ كەلدى. قازىرگى دۇنيەجۇزى جاھاندانۋ كەزەڭىن باستان كەشىرىپ، ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ تۇعىرىندا تۇرعان قوعام ءۇشىن، əلەۋمەتتىك ۇردىستەردى ونىڭ ىشىندە دەموگرافيالىق ۇردىستەردى رەتتەۋدە مەملەكەت پەن ونىڭ فۋنكتسياسىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ تالاپ ەتىلىپ وتىر. مەملەكەت تاراپىنان قابىلدانىپ جاتقان əر ءتۇرلى دەموگرافيالىق ستراتەگيالاردى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ەڭ نەگىزگىسى دەپ ءبىلىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا كوشۋ كەرەك. نارىقتىق زامانعا كوشە باستاعاندا مەملەكەتتىڭ ەڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق ماقساتى ەڭبەك ءوندىرىسىن كوتەرۋ ارقىلى حالىقتىڭ əل-اۋقاتىن كوتەرۋ بولعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ تىرشىلىگىن جاقسارتۋ ءۇشىن ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋ، بəسەكەلەستىكتى دامىتۋ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋدى بەلگىلەيتىن ەڭبەك جəنە اقشا نارىقتارىن جاساۋدى كوزدەگەن. جالاقىنىڭ كوتەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەدەيشىلىكپەن كۇرەسۋ جəنە əلەۋمەتتىك قورعانۋدىڭ بىردەن- ءبىر امالى رەتىندە كورسەتىلگەن. بۇل مəسەلەلەردىڭ بارلىعى جۇزەگە اسىرىلعان جوق.

جاھاندانۋ كەزەڭىنە مەملەكەتتىڭ əلەۋمەتتىك فۋنكتسياسى، نارىقتىق  ەكونوميكانىڭ تالاپتارىنا ساي كەلمەيدى. حالىقتى əلەۋمەتتىك قورعاۋدا əر ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ  قىزمەتىن جاقسارتۋ قاجەت. ولاردىڭ باستى ماقساتى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ بولۋ كەرەك. بۇل اتالعان ماقسات–مىندەتتەر مەملەكەتتىڭ الدىنا قويعان مىندەتتەردىڭ ءبىر عانا بولىگى.

حالىقتىڭ دەموگرافيالىق دامۋ كورسەتكىشىن بىلمەي، ەلدىڭ ۇلتتىق قۇرامىنىڭ  قالاي وزگەرگەنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن زەرتتەۋ قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن مەملەكەتتىك باسقارۋ ءۇشىن ماڭىزى بار. دەموگرافيالىق ۇردىستەردىڭ وزگەرۋىمەن، مەملەكەتتىڭ دە ماڭىزدى ەكونوميكالىق، ساياسي، əلەۋمەتتىك جاقتارى وزگەرەدى.

دەموگرافيالىق ۇردىستەردى قۇقىقتىق جəنە ساياسي قۇرالدار ارقىلى باسقارۋعا بولادى. مەملەكەتتىڭ دەموگرافيالىق ۇردىستەرىن ەلدەگى تۋىلىم، ءولىم جəنە كوشى-قونى مəسەلەلەرى قۇرايدى. قازىرگى قازاقستان جاعدايىندا زاڭي تۇرعىدا اتالعان دەموگرافيالىق ۇردىستەردى ناقتى تۇردە رەتتەۋ قاجەت. تۋىلىم، ءولىم، كوشى-قونى مəسەلەلەرى بۇگىنگى تاڭدا كولەمى جاعىنان دا، دəرەجەسى جاعىنان دا ۇلكەن پروبلەمالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. زاماننىڭ اعىمى وسى مəسەلەلەردى قۇقىقتىق رەتتەۋدى تالاپ ەتتى. سونىڭ نəتيجەسىندە وسى ۇردىستەردى رەتتەيتىن بىرقاتار  نورماتيۆتىك–قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلداندى.

قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە قازاقستان ءۇشىن بۇرىن - سوڭدى قۇقىقتىق رەتتەۋ اياسىنان تىس بولعان قاتىناستاردى رەتتەۋگە باعىتتالعان جاڭا زاڭداردى قابىلداۋ قاجەتتىلىگى بايقالىپ وتىر.

مەملەكەتىمىز دەموگرافيالىق ۇردىستەردى شەشۋگە باعىتتالعان نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋدا باسقا شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ تəجىريبەسىن پايدالانسا جاقسى بولار ەدى.

ەلدىڭ دەموگرافيالىق داعدارىستان شىعۋى ءۇشىن كوشى–قونى ۇردىستەرىن رەتتەۋ قاجەت. قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىڭ əلەۋمەتتىك جəنە ەكونوميكالىق دامۋى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مۇددەلەرى كوشى– قوندى رەتتەۋدە جاڭا جولداردى تالاپ ەتىپ وتىر. مەملەكەتىمىزدە بايىرعى كەزدە əر ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كوشىپ كەتكەن شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ەلىنە قايتا ورالۋىنا جاعدايلار جاسالۋدا. مەملەكەت əر جىلى ورالمانداردى قابىلداۋدا كۆوتالار بەلگىلەيدى. ەلىمىزدە زاڭسىز كوشىپ كەلۋشىلەر مەن بوسقىندار سانى وسۋدە. حالىقتىڭ ءوسىپ-ءونۋى ونىڭ وزگەرۋى، تۋىلىم، ءولىم، كوشى-قونى كورسەتكىشتەرىن دامۋىن قامتيدى. سوڭعى كەزدەرى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ادامداردىڭ شەكارا ارقىلى قونىس اۋدارۋى، وزدەرىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرلەرىن اۋىستىرۋى ماڭىزدى مəسەلە بولدى.

كوشى-قونىن ادامداردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىن وزگەرتۋ نىسانى دەپ قاراۋعا بولادى. كوشى-قون دەگەنىمىز تۇرعىلىقتى وزگەرتۋ نە وعان قايتادان قايتىپ كەلۋ ماقساتىندا ادامداردىڭ شەكارا ارقىلى بەلگىلى ءبىر اۋماق ارقىلى قوزعالىسى بولىپ تابىلادى.

1997 جىلعى 13 جەلتوقسانداعى «حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا سəيكەس: «كوشى-قون – جەكە تۇلعالاردىڭ ءبىر مەملەكەتتەن باسقا مەملەكەتكە، سونداي-اق مەملەكەت ىشىندە تۇراقتى نەمەسە ۋاقىتشا، ەرىكتى نەمەسە ءمəجبۇرلى قونىس اۋىستىرۋى» - دەپ تۇسىنىلەدى.

ەلىمىزگە حالىقتىڭ تابيعي از ءوسىمىنىڭ ورنىن تولتىرعان كوشىپ كەلۋشىلەر اعىمىن رەتتەۋگە باعىتتالعان جاڭا جولدار ىزدەپ تابۋ قاجەت. ولاردى جىنىستىق، جاستىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي، دەنساۋلىعىنىڭ جاعدايىنا، كəسىبىنە قاراپ پايدالى ەتىپ ىنتالاندىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار حالىق سانىن ساقتاپ قالۋدى ويلاي وتىرىپ، شەتەلدەن جوعارى كəسىبي مامانداردى جۇمىس كۇشى ەتىپ تارتۋدى دامىتۋ قاجەت. ەلىمىزدىڭ ىشكى كوشى –قونىن رەتتەۋ بارىسىندا،  ازاماتتاردىڭ تىرشىلىك ەتۋىن قولداي وتىرىپ، جۇمىس كۇشىن كوتەرمەلەۋگە باعىتتالعان شارالار كەشەنىن جاساۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. رەسپۋبليكامىزدا كوشى–قون ۇردىستەرىن رەتتەيتىن زاڭنامالاردىڭ ىسكە اسۋى باياۋ ءجۇردى. كسرو–نىڭ ىدىراۋىمەن تەز ارادا بىرقاتار زاڭداردى قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. قازاقستان تəۋەلسىزدىك   الۋىمەن   شەتەلدەرگە   كوشىپ   كەتۋشىلەرمەن، جاقىن ەلدەردەن  كوشىپ كەلۋشىلەردى مەملەكەتتىك قۇقىقتىق تۇرعىدان رەتتەۋ كەرەك بولدى. وسى رەتتە 26 ماۋسىم 1992 جىلى قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشىپ كەلۋ تۋرالى زاڭىن، 1992 جىلى الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىن اتاپ كەتكەن ءجون.

كوشى–قوننىڭ جاعىمدى جاقتارىنا قازىرگى ەلىمىزدىڭ باسىنان كەشىرىپ جاتقان ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعۋعا ىقپال جاسايتىن ەكونوميكالىق بەلسەندى ادامداردىڭ ءوسۋىن تالاپ ەتەدى. مۇنداي كوشىپ-كەلۋشىلەردىڭ كوبىسى جەكە بيزنەسپەن اينالىسۋعا ۇمتىلادى. ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەڭبەك نارىعىمىز قىزىقتىرادى.

كوشى–قوننىڭ جاعىمسىز جاقتارى دا بار: بىرىنشىدەن، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ مىنەز-قۇلقى، تۇرمىس – سالتى، مəدەنيەتى ەلىمىزدىڭ تۇرعىلىقتى حالقىنىڭ دىلىمەن، مəدەنيەتىمەن ۇقساس پا، جوق ودان الىس پا سوعان كەرى əسەر ەتۋى مۇمكىن; ەكىنشىدەن، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ شەتەلدەن كەلگەن ادامدى قالاي قابىلدايتىنى ول دا بەيمəلىم مəسەلە.

Əر ءتۇرلى ەتنيكالىق، راسسالىق، ءدىني نانىم–سەنىمدەرى بار حالىقتىڭ ارالاسىپ ءومىر ءسۇرۋى ادامداردىڭ قارىم-قاتىناس جاساۋدا قيىنشىلىققا əكەلىپ سوعۋى مۇمكىن، ولاردىڭ اراسىندا قاقتىعىستاردىڭ بولۋى مۇمكىن. ونىڭ نəتيجەسى كورشى بولىپ تۇرعان ادامداردىڭ قاقتىعىسىنان باستاپ، əر ءتۇرلى توپتىق بۇزاقىلىق پەن ميتينگ، دەمونستراتسيالارمەن اياقتالۋى مۇمكىن.

حالىقارالىق قۇقىقتىق دەڭگەيدە كوشى–قون ءۇردىسىن رەتتەيتىن قۇجاتتاردى اتاپ كەتكەن ءجون: 1951 جىلعى «بوسقىنداردىڭ مəرتەبەسى تۋرالى» كونۆەنتسيا جəنە 1967 جىلعى ونىڭ حاتتاماسى، بۇۇ-نىڭ «ەڭبەك ەتۋشى–ميگرانتتار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بارلىق قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» كونۆەنتسياسى. تمد مەملەكەتتەرى شەڭبەرىندە قابىلدانعان حالىقارالىق قۇجاتتاردى، مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر مەن شارتتاردى ايتىپ كەتكەن ءجون: تمد مەملەكەت–قاتىسۋشىلارىنىڭ زاڭسىز كوشى–قونمەن كۇرەسۋدەگى ىنتىماقتاستىق تۋرالى ءəرتۇرلى شارتتار جəنە ت.ب.

سونىمەن قاتار، كوشى-قونى ءۇردىسىن رەتتەيتىن بىرقاتار ۇلتتىق زاڭنامالار دا بارشىلىق.  ولار،20 جەلتوقسان 1991 جىلى قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى، 19 ماۋسىم 1995 جىلى «شەتەلدىكتەردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى. بۇل زاڭ شەتەل ازاماتىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا كىرىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋىن جəنە شىعۋىن رەتتەيدى.

سونىمەن بىرگە كوشى-قون ءۇردىسىن رەتتەيتىن əر ءتۇرلى تۇجىرىمدامالار مەن باعدارلامالار قابىلداندى. ولار: «ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا قايتا ورالۋى  تۋرالى» تۇجىرىمداما، «جىبەك جولى: وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ ماقساتىندا مۇددەلەردى كۇشەيتۋ» وڭىرلىك باعدارلاماسى، «2009-2011 جىلدارعا ارنالعان نۇرلى كوش» باعدارلامالارى.

ەلىمىز ورالماندارعا كەرەكتى əلەۋمەتتىك كومەك بەرىپ، قولداۋ كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە ءبىر ۋاقىتىلى جəردەماقى، تۇرعىن ءۇي الۋعا اقى، ءجۇرىپ تۇرعانى مەن مۇلكىن تاسۋىنا ورتا ەسەپپەن 5 ادامنان تۇراتىن وتباسىعا 833 مىڭ تەڭگەدەن بولىنەدى. ەلىمىزدە ورالمانداردى ۋاقىتشا ورنالاستىراتىن 14-كە جۋىق ورتالىقتار قىزمەت ەتەدى.

كوشى-قونى ۇردىسىندە كوشىپ جۇرەتىندەردىڭ قۇقىقتارىن رەتتەۋ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى بولىپ - ازاماتتىق ينستيتۋت تابىلادى. ونىڭ ماڭىزى كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن الۋعا نيەت بىلدىرگەنىنەن باستالادى. وسىعان وراي ازاماتتىقتى الۋ مەن توقتاتۋدىڭ دا قۇقىقتىق رەتتەلۋىنىڭ ماڭىزى زور. 20 جەلتوقسان 1991 جىلى قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى بويىنشا ازاماتتىقتى الا المايتىندار بەلگىلەنگەن. ولار: قىلمىستىلىقپەن بايلانىستى; قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ بىرلىگى مەن بىرتۇتاستىعىن بۇزۋعا بايلانىستى; حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە زيان əكەلەتىن; مەملەكەتارالىق، حالىقارالىق جəنە ءدىني الاۋىزدىقتى جاندىراتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ قىزمەت ەتۋىنە قارسىلىقتىڭ بولۋىنا بايلانىستى; باسقا مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتىعىندا بولۋىمەن بايلانىستى جاعدايلاردى قامتيدى. وتانداستار ءۇشىن بۇل زاڭدا ازاماتتىق الۋ ءتəرتىبى جەڭىلدەتىلگەن. ەلىمىزدە ازاماتتىق مəسەلە تەك ۇلتتىق زاڭنامالارمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، حالىقارالىق قۇجاتتارمەن دە رەتتەلىنەدى. مىسالى، 19 قاڭتار 1996 جىلى مəسكەۋ قالاسىندا تمد مەملەكەتتەر-قاتىسۋشىلار ازاماتتارىنىڭ ازاماتتىق الۋ ءتəرتىبىنىڭ جەڭىلدەتىلۋى تۋرالى كونۆەنتسيا قابىلداندى. بۇل قۇجاتتا تمد مەملەكەتتەر– قاتىسۋشىلاردىڭ ازاماتتارىنىڭ ازاماتتىق الۋ ءتəرتىبىنىڭ جەڭىلدەتىلگەن نىسانىن كوزدەيدى. ەگەر ارىزدانۋشى بۇرىن كسرو–نىڭ ازاماتتىلىعىندا بولىپ، سول اۋماقتا 21 جەلتوقسان 1991 جىلعا دەيىن جəنە كونۆەنتسيانىڭ كۇشىنە ەنۋىنە دەيىن تۇرسا جəنە دە ەگەر ارىز بەرۋشىنىڭ تۋعان– تۋىستارى، ەرى نە زايىبى، بالاسى، əكەسى نە اناسى، اعاسى، اتاسى نە اپاسى، نەمەرەلەرى كەلىسىلىپ جاتقان جاقتىڭ اۋماعىندا تۇراقتى تۇرىپ، ونىڭ ازاماتى بولسا، ازاماتتىقتى جەڭىلدەتىلگەن تۇردە الادى. سونىڭ ىشىندە بەلورۋسسيا رەسپۋبليكاسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى، قىرعىز رەسپۋبليكالارى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىندا ازاماتتىقتى الۋ ءتəرتىبىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى كەلىسىمدەرى جاسالعان.

ەڭبەكتىڭ ىشكى نارىعىن قورعاۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى رەسپۋبليكا اۋماعىنا ەڭبەك قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەنگىزىلەتىن شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنە كۆوتا بەكىتىپ، ونىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

قازاقستاندا زاڭدى كوشىپ كەلۋشىلەرمەن قاتار، زاڭسىز كوشىپ كەلۋشىلەر دە بار. تمد مەملەكەتتەرىنىڭ شەكارالارىندا قاتاڭ باقىلاۋ جۇزەگە اسىرىلماعاندىعى، قازاقستان اۋماعىنىڭ گەوساياساتتىق ورنالاسۋى جəنە زاڭ اكتىلەرىنىڭ جەتىلمەۋى، قولايلى ەكونوميكالىق جاعدايى، əلەۋمەتتىك-ساياسي تۇراقتىلىق، زاڭسىز كوشى-قونىنىڭ پايدا بولۋىنا əسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتورلار بولىپ تابىلادى. زاڭداستىرۋ بارىسىندا قازاقستان اۋماعىندا زاڭسىز ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن 164,5 مىڭ شەتەل ازاماتتارى ۇستالىندى.

وسى مəسەلەنى قاراستىرا كەلە، مەملەكەتتىك كوشى-قون ساياساتى جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىلىگى بايقالادى، ونىڭ ىشىندە كوشى-قونى اعىمدارىن رەتتەۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە بولىپ وتىر. قازاقستان مەملەكەتىنىڭ سانىن تولتىرۋ ءۇشىن، دامىپ جاتقان كوشى-قون ءۇردىسىنىڭ تەرىس سالدارلارىنىڭ الدىن- الۋ قاجەت. زاڭسىز كوشى-قونىنىڭ قاۋىپتىلىگى ەلدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا دا əسەر ەتەدى، مەملەكەتتىڭ وزىنە دە قاۋىپتى.

ەلىمىزدە ءəلى دە بولسا شەشىلمەگەن بىرقاتار مəسەلەلەر بار. قازىرگى ۋاقىتتا ىشكى ميگراتسيانىڭ سانى وسۋدە. ىشكى كوشى-قوننىڭ نەگىزگى بولىگى اۋىلدىق جەرلەردەن كوشۋمەن جالعاسىپ وتىر. وسىعان وراي كوشى-قون ايىرىمى تومەندەپ وتىر. بىلىكتى مامانداردىڭ ازايۋ قاۋپى بار. ورالماندارعا əلەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋ جۇيەسىن ارى قاراي جەتىلدىرۋ قاجەت. يمميگرانتتاردىڭ كۆوتاسىنا ەنگىزىلگەن əلەۋمەتتىك جəردەماقىنىڭ نەگىزگى بولىگى تۇرعىن ۇيمەن قولداۋعا جəنە وتباسىلارىن كوشىرۋگە كەتەدى.

شەتەلدەردەگى قازاق دياسپورالارىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا اقپاراتتىق-ناسيحاتتايتىن جۇمىس جۇرگىزىلۋدىڭ تيىمدىلىگى تومەن.

حالىق سالاسىنداعى əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مəسەلەلەر، سونىڭ ىشىندە كوشى-قون سالاسىنداعى مəسەلەلەردە قازىرگى تاڭدا بارلىق دامىعان مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى مəسەلەسى بولىپ وتىر. اقش، كانادا، اۆستراليا جəنە ت.ب. بىرقاتار ەۋروپالىق مەملەكەتتەر دە قازىرگى كەزدە كەلىپ جاتقان شەتەل ازاماتتارىنا قاتىستى يمميگراتسيالىق ساياساتتىڭ سۇرىپتالعان ەرەكشە ءتۇرىن جۇرگىزۋدە. مىسالى، اقش مەملەكەتى ءوز ەلىنە قاجەتتى دەپ تاپقان شەتەل ازاماتتارىن تارتادى (عالىمداردى، ونەر ادامدارىن، سپورتسمەندەردى). سونىمەن قاتار، گەرمانيا، يزرايل جəنە پولشا سياقتى بىرقاتار مەملەكەتتەر حالىقتىڭ ۇلتتىق ەتنيكالىق قۇرامىن ساقتاۋ ماقساتىندا ارنايى ەتنو-تاريحي كوشى- قون ساياساتىن جۇرگىزەدى.

ەلباسىمىزدىڭ باستاماسىمەن حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭدار قابىلداندى جəنە شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتاردى ءوز ەلىنە قايتارۋ جونىندە بىرقاتار مەملەكەتتىك باعدارلامالار دا قابىلداندى. زاڭ عىلىمىندا بۇل ءۇردىس ەتنيكالىق رەپاترياتسيا دەپ اتالادى. پرەزيدەنتىنىڭ جىل سايىنعى حالىققا جولداۋىندا ەلدەگى دەموگرافيالىق مəسەلەنىڭ ۋشىعۋى وزەكتى پروبلەما بولىپ قالا بەرەتىندىگى جونىندە ايتىلادى. وسىنىڭ نəتيجەسى دەموگرافيالىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ، جاعدايدى جاقسارتۋ جونىندە شارالاردى قامتيتىن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازالاردى جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگىنىڭ وزەكتى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ وتىر.

ەلىمىزدە عالىمدار مەن ارنايى مامان يەلەرىن دايىنداۋ ءۇشىن ءبىلىم، عىلىم جəنە ەكونوميكا سالاسى بويىنشا مەملەكەت ۇزاق جəنە كولەمدى قارجىلاي ينۆەستيتسيالار جۇمسايدى. بىراق ولاردىڭ كوبىسى بولاشاقتا شەتەلگە قايتىپ ورالۋدى قالايدى.

كوشى-قون بويىنشا حالىقارالىق ۇيىمنىڭ مəلىمەتتەرىنە سəيكەس قازاقستان مەملەكەتى ەڭ كوپ كوشى-قون ۇردىستەرى بولاتىن مەملەكەتتەر قاتارىنا جاتقىزىلعان. قازاقستانداعى كوشى-قون ۇردىستەرىنىڭ كولەمى ءوسىپ، ولاردىڭ ساياسي جəنە əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارعا əسەر ەتۋى كەڭەيەدى. قازىرگى كەزدىڭ وزىندە رەسپۋبليكامىز كوشى-قون اعىمىنىڭ əسەرىن سەزىنىپ جاتىر. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە كوشى-قونىنىڭ ۇلتتىق، وڭىرلىك جəنە əلەمدىك باعىتتا دامۋىنا مۇمكىنشىلىك بەرەتىن مونيتورينگ جۇيەسى جوق.

مەملەكەتتە كوشى-قون اياسىنداعى قىزمەتتى جەتىلدىرۋ مەن ءمəجبۇرلى كوشى-قون بويىنشا كوشىپ كەلگەندەردىڭ قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ قيىندىققا ۇشىراپ وتىر. رەسپۋبليكادا پاسپورتتىق- ۆيزالىق رەجيمدى نىعايتۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، مەملەكەت اۋماعىنا كەلۋشى شەتەل ازاماتتارى مەن ازاماتتىعى جوق ادامداردى تىركەيتىن جۇيەنى جەتىلدىرۋ قاجەت. باسقا مەملەكەتتەردەن رەسپۋبليكا اۋماعىن بولەتىن شەكارا قىزمەتىن كۇشەيتۋ قاجەت.

وسى اياداعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنىڭ ءبىرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 12 شىلدە 2000 جىلى قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالقىن قۇجاتتاندىرۋ مەن تىركەۋ ەرەجەسى تۋرالى» № 1063 قاۋلىسى بولىپ تابىلادى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا پاسپورتتىق–ۆيزالىق قۇجاتتاردى دايارلاۋ مەن ەنگىزۋدە جاڭا تəسىلدەر قولدانىلۋدا. سونىمەن قاتار، تمد ەلدەرىنەن شەكارا ارقىلى ءوتۋ كەزىندە ۆيزاسىز وتەتىن جاعدايلاردىڭ ءتىزىمىن قىسقارتۋ قاجەت. شەكارادا قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزىلۋىن جەتىلدىرۋ كەرەك. وسىنداي شارالاردى  جۇزەگە  اسىرۋ  ارقىلى ەلدىڭ دەموگرافيالىق  جاعدايىن ءبىرشاما جاقسارتۋعا بولادى. حالىقتىڭ   سانىن  كوشى-قونى  تۇرعىسىنان تولىقتىرۋدىڭ نəتيجەسى ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى قيىنداتپاۋ قاجەت.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ ماقساتى - ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بىردەيلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ جəنە دامىتۋ شەڭبەرىندە زاڭسىز كوشى-قوندى قىسقارتۋ مەن سۇرىپتاۋشىلىق كوشى-قوندى قالىپتاستىرۋ جولىمەن كوشى-قون پروتسەستەرىنىڭ كەلەڭسىز سالدارىن ازايتۋ بولىپ تابىلادى.

سونىمەن، مەملەكەتتىڭ ميگراتسيالىق قىزمەتى، مەملەكەتتىڭ باسقا دا قىزمەتتەرى سياقتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموگرافيالىق مۇددەلەرىن قورعاۋعا، دەموگرافيالىق ۇردىستەردى رەتتەۋگە، شەشۋگە باعىتتالعان.

ەلدەگى حالىق سانىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەتىن، ۇلكەن ماڭىزعا يە بولىپ تابىلاتىن كوشى-قون ۇردىستەرىن رەتتەۋدەگى مەملەكەتتىڭ قىزمەتىن دەموگرافيا سالاسىنداعى مەملەكەت قىزمەتىنىڭ ءبىر بولىگى ەتىپ بەلگىلەۋگە بولادى. جوعارىدا اتالعان مəسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن دەموگرافيالىق ۇردىستەردىڭ ءبىر بولىگىن قامتيتىن كوشى-قون ساياساتىن ءتيىمدى ەتىپ جۇرگىزۋ قاجەت. ول ءۇشىن كوشى-قون ساياساتى، سونىمەن قاتار، دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ءوزى دە مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولۋى  ءتيىس. ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ وتىرعان كوشى-قون ساياساتى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، əلەۋمەتتىك جاعىنان ءوسىپ-وركەندەۋگە ىقپال ەتۋگە، ەگەمەندىلىك پەن تəۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋعا، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، اۋماقتىق بىرتۇتاستىقتى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالۋى قاجەت. وسى ماقساتتا كوشى-قون سالاسىن رەتتەيتىن قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي زاڭنامالاردى جەتىلدىرىپ، دامىتساق جەتكىلىكتى ءىس.

Abai.kz