ء(الiمحان ەرمەكوۆ)

ء(الiمحان ەرمەكوۆ)

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "ول كەزدە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردiڭ اراسىندا، پارتيا مەكەمەلەرiندە: "قازاقستاندى ورتالىق ازيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا قوسادى ەكەن-مىس. ءسويتiپ قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ دارەجەسiنە كوشەدi ەكەن-مىس" - دەگەن قاۋەسەتتەر شىعىپ ءجۇردi. بۇل ءۇشiن قازاقستاننىڭ سولتۇستiگiندەگi ورىستار قونىستانعان اۋدانداردا مەجەلەۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلۋi تيiس ەكەن. وسى ماسەلە جونiندە قۇرامىندا: موسكۆادان كەلگەن ەجوۆ، ولكەلiك كوميتەتتەن سادۋاقاسوۆ، مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiنەن مەن بار - ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. مەن ءوز پiكiرiمدi ەجوۆ جولداسقا اشىق تۇردە: ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا قازاقستاندى قوسىپ، سولتۇستiك ايماقتىق شەكارانى مەجەلەۋ شارۋاشىلىق مۇددەسi تۇرعىسىنان دا، مادەني بايلانىس تۇرعىسىنان دا پايدا اكەلمەيتiنiن ايتتىم...".
ءيا، بۇل ۇلكەن داۋلى جانە شەتiن ماسەلە. قانداي دا قۇرامدا بولماسىن قازاق جۇرتىنىڭ دiلi ءمۇسليمي شىعىسپەن سiڭiسiپ كەتە المايتىنى انىق ەدi. ەگەر بۇل جوسپار جۇزەگە اسسا، وندا ورىستاردىڭ ەجەلگi ارمانى ورىندالىپ: سولتۇستiك شىعىستاعى شىعىس قازاقستان، سەمەي، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ، قوستاناي، اقتوبە وبلىستارى - رەسەيدiڭ قۇرامىندا; ال الماتى، تالدىقورعان، تاراز، شىمكەنت، قىزىلوردا وبلىستارى - وزبەكستاننىڭ، ماڭعىستاۋ تۇبەگi - تۇركمەنستاننىڭ قۇرامىندا قالعان بولار ەدi. سەمەي گۋبەرنياسىن س.سادۋاقاسوۆ زورلىقپەن قازاقستاننىڭ قۇرامىنا قوسقان ەدi. ەندi تاعى دا ن.ي.ەجوۆپەن جولدارى جولىعىستى. تاريحشى د.امانجولوۆا اينالىمعا جiبەرگەن قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، 1924 جىلى قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi, 1925 جىلى 3-حاتشى مiندەتiن اتقارعان ەجوۆ ءوزiنiڭ 1925 جىلى ۆ.م.مولوتوۆقا جازعان حاتىندا:
"بۇل توپتار ستالين جولداستىڭ سوڭعى سوزiندە اجىراتىپ ايتقانىنداي اۋىتقۋشىلىقتارعا جاتاتىن بولسا، جارتىلاي عانا كەسiرi تيەر ەدi, وندا وسى توپتاردى ءوزارا جiككە ءبولۋ ساياساتى ارقىلى كۇرەس جۇرگiزۋ الدەقايدا جەڭiلگە تۇسەر ەدi. مەنiڭ ويىمشا، وسى توپتاردىڭ ارقايسىسىمەن بiر باعىتتا جۇمىس جۇرگiزiپ، ولاردى بiر-بiرiنە قارسى قويۋ ارقىلى پارتيالىق ارناعا تۇسiرگەن دۇرىس... ءسويتiپ ولاردىڭ اراسىنا جiك سالا تالقانداپ، قىزمەتتەن شەتتەتiپ، ماسكەۋگە جiبەرiپ، وندا №2 قازاقستان ۇيىمداستىرىپ، iستi وڭعارۋ كەرەك", - دەگەن (سوندا، 281-بەت) ۇسىنىس جاساعان.
سەمەيلiكتەر "كەنە", "بۇرگە" دەپ اتاپ كەتكەن ن.ي.ەجوۆ ءوزiنiڭ وسىنداي تاقىس ءادiسiن شەكارالىق مەجەلەۋ جۇمىسىندا دا قولدانىپ، ەل اراسىنا قاۋەسەت تاراتىپ، ارانداتۋشى كوممۋنيستەر ارقىلى وڭتۇستiك وبلىستارداعى تۇرعىنداردىڭ اراسىنا iرiتكi سالدى. مىسالى سارىسۋداعى تامالار - تۇركiستانعا، تاراقتىلار - قازاقستانعا قارايمىز دەسiپ بارىمتالاسىپ، اقىرى ءبارi دە بۋتىركا تۇرمەسiنiڭ "تورiنەن ورىن الدى". سول ەجوۆپەن قىزمەتتەس بولعاندىعىن دا تەرگەۋشiلەردiڭ الدىنا كۋا ەتiپ تارتتى:
ءا.ەرمەكوۆ (7-قاراشا كۇنگi جاۋاپتىڭ جالعاسى): "...20-جىلدان 24-جىلعا دەيiنگi سەمەي گۋبەرنياسىنداعى شاعىن قالاداعى - قارقارالىداعى II باسقىشتاعى مەكتەپتiڭ مەڭگەرۋشiسi بولعان كەزدەگi قىزمەتiم - باسماشىلار كوتەرiلiسiنە قاتىسقاندىعىمنىڭ ايعاعى رەتiندە تانىلىپ، ماعان 59 باپتىڭ 3-تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلىپتى. كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا قاتىسقاندىعىما قانداي ارەكەتiم ايعاق بولعانىن بiلمەيمiن. ال پارتيا مەن كەڭەس قىزمەتiنiڭ شارالارىن بۇرمالاپ پايدالانۋعا تىرىستى دەلiنiپ، 58-باپتىڭ 7-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا كەلەتiن بولسام، وندا مەن ناقتى ادامداردى كۋاعا تارتامىن جانە ولاردىڭ بiرازى موسكۆاداعى ورتالىق مەكەمەلەردە iستەيدi, مىسالى سەمەي مەن قىزىلوردادا - دوسوۆپەن، ەجوۆپەن، بانكتە - بالپاەۆپەن، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiندە (جوسپارلاۋ كوميتەتiندە) - نۇرماقوۆپەن، قازاق ۋنيۆەرسيتەتiندە قازiر مگۋ-دە دەكاننىڭ ورىنباسارى بوپ جۇرگەن - مانسۇروۆپەن بiرگە iستەدiم..."
بۇدان ءارi وسى ويىن دامىتقان. ەجوۆتىڭ ول تۇستا قىزمەت باسپالداعىمەن ورلەپ، ماسكەۋدەگi قۇقىق مەكەمەلەرiنiڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، قاندى قول شەڭگەلiن قومداپ كەلە جاتقان كەزi. العاشقى جازالۋ شارالارىنىڭ قۇرباندىعىنا سەمەيدەگi "ەجەلگi جاۋلارى" حالەل عابباسوۆ پەن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ iلiندi. تۋرا وسى ماعىنالاس حاتتى تاعى دا ەكi رەت كوشiرiپ جازىپتى. بiراق تا تيiستi جەرiنە جولدانباي، iسكە تiگۋلi كۇيiندە قالعان سياقتى. دەگەنمەن دە جەلتوقسانداعى كورسەتiندiسiندەگi:
"مەن ءوزiم تۇتقىنعا الىنعاننان بەرi پوپوۆ جولداسقا: رەۆوليۋتسيانىڭ ساياسي جاعدايى مەن لوگيكاسى تۋرالى پiكiرiمدi بiرنەشە رەت قايتالاپ ايتتىم. مەنiڭ ويىمشا: قازان توڭكەرiسi قازاقستاندا 28-جىلدان باستاپ ناقتى كۇشiنە كiردi. دالالىق جارتىلاي فەوداليزم مەن كاپيتاليزمنiڭ تامىرى ەندi عانا جۇلىنا باستادى. بۇرىن ساياساتپەن اينالىسقان ادامدار وسىنداي قىسىلتاياڭ ساتتەردە سىناقتان ءوتۋi تيiس دەپ ويلايمىن", - دەگەن سياقتى ەكiجاقتى ماعىنا بەرەتiن پiكiر بiلدiردi.
الايدا قالاي جايداقتاتا بۇلتاقتاتىپ، تۇلكi بۇلاڭعا سالعانىمەن، تۇزاقتان قۇتىلا المادى. جەردi مەجەلەۋ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىن انىقتاۋ، قونىستاندىرۋشىلار لەگiن توقتاتۋ، جەرگە مەنشiك قۇقىعى تۋرالى ماسەلەلەر ءالiمحان ەرمەكوۆتi پروفەسسورلىق مiنبەدەن تۇرمەنiڭ نارىنا باستاپ اكەلدi.
ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ 1931 جىلعى 25 ءساۋiر كۇنگi جەر تۋرالى قوسىمشا مالiمدەمەسi II تومنىڭ 573-بەتiنەن باستالادى:
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "26-جىلدان باستاپ تاشكەنتتەگi قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنا اۋىسۋىما بايلانىستى ونىمەن تiكەلەي اينالىسپاعاندىقتان دا، مەنiڭ جەر ماسەلەسi تۋرالى قازiرگi پiكiرiم جالپىلاما جانە ەرتەرەكتە مەن ورىنبور مەن قىزىلوردادا قىزمەت iستەگەن كەزدەرiمدەگi ماسەلەلەر تۋرالى عانا بولماق. رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كەزەڭiندە پاتشالىق وتارلاۋ باعىتىنداعى جەرگە قونىستاندىرۋ ساياساتى تۋدىرعان بۇل ماسەلە وتە شيەلەنiستi دارەجەدە ەدi. 21-22 جىلدارداعى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەڭبەكشi قازاقتاردىڭ تالابىن ەسكەرiپ، قونىستاندىرۋ تۋرالى ماسەلە كۇن تارتiبiنە قويىلعاندا، مەنiڭ دە ارالاسۋىما تۋرا كەلدi. 24-جىلى مينيسترلiكتiڭ كوللەگياسى ءوتتi, سوعان قاتىستىم. 25-جىلى ورىنبورعا مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiنە جۇمىسقا شاقىرىلدىم. وندا جەرگە ورنالاستىرۋ ساياساتى جونiندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا ءۇش رەت وتىرىس جاسادى. وعان رەسپۋبليكا باسشىلارى دا قاتىستى. وندا قازiرگi شارۋاشىلىق جۇيەسiن، بۇرىنعى جەر يەلەنۋ قۇقىن ساقتاپ قالۋعا ۇيعارىم جاسالدى. كوميسسيا مۇشەلەرi دە، ونىڭ iشiندە مەن دە قازاقستانعا جاڭا قونىستانۋشىلاردى اكەلۋگە ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولدىق. ەڭ الدىمەن پاتشالىق جەر قونىستاندىرۋ ساياساتى تۇسىندا جەرi تارتىپ الىنعان جەرگiلiكتi ۇلتتى، سودان كەيiن قازiرگi ورىس تۇرعىندارىن تولىقتاي جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، سودان اسقانىنا عانا قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋعا بولادى دەگەن شارت قويدىق. وسىدان بارىپ جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسi جونiندە تالاس تۋدى. ولكەلiك پارتيا كوميتەتiندە بۇل ماسەلە ارنايى قارالىپ، الدىڭعى كوزقاراس قولداۋ تاپتى. وندا:
1) قازiرگi قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسiنە تۇبiرiمەن وزگەرiس جاساۋ مۇمكiن ەمەس.
2) جەر ءبولiسi تاپتىق تۇرعىدان جۇرگiزiلiپ، وعان ەڭبەكشi بۇقارا كەڭiنەن تارتىلۋى تيiس - دەگەن جالپى ەرەجە قابىلداندى.
مەن بۇعان سەنە قويعانىم جوق جانە شەشiم تاباتىن جاڭا جول دا جوق بولاتىن. قىزىعى سول، ءدال سول كەزدەگi قالىپتاسقان جەرگە قونىستاندىرۋ جۇيەسi تۇسىندا وسىناۋ شەتسiز دە شەكسiز كەڭ دالادا جەرگiلiكتi ۇلت جەردەن قىسىمشىلىق كورەتiن. ەندi ونى تاپتىق تۇرعىدان بولiسكە سالسا، وندا قازاق ەلi جەرسiز قالاتىنى انىق ەدi. ولكە بويىنشا جەردi مادەني يگەرۋدiڭ باعدارلاماسى جاسالۋى تيiس ەدi. بۇل باعدارلامانى جاساۋ قولدارىنان كەلمەدi مە، جوق جاساعىسى كەلمەدi مە، بiلمەيمiن ايتەۋiر، جۇزەگە اسپاي قالدى. 23-26 جىلدارى مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiندە iستەگەن تۇستارىمدا اتالعان ماجiلiستەرگە قاتىسىپ ءجۇردiم. جەتەكشiلەرi الiبەكوۆ پەن قاراتiلەۋوۆ بولاتىن. ودان كەيiن ءاليحان بوكەيحانوۆ اينالىستى. كورسەتiلگەن ماسەلەلەردiڭ iشiندەگi جەر ءبولiسi تۋرالى پiكiرلەردi ولار تولىق ءتۇسiندi. سادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەكوۆ تە سول ۇستانىمدا بولدى. 22-23 جىلدارى جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارى كادىلوۆ (قادىروۆ، قاراتiلەۋوۆ - ؟) بولدى. بارلىق ماسەلەلەردi بوكەيحانوۆپەن كەڭەسە وتىرىپ شەشتi. تەك سونىڭ ماقۇلداۋىمەن عانا iستi جالعاستىرىپ، باعىت-باعدار الىپ وتىردى. بۇل پiكiر الىسۋلاردا بiز (ۇيىمداسقان توپ ەمەس، حالىقتىڭ قامى ءۇشiن شىن جانى اشىعاندار): قالايدا اسىرا سiلتەۋشiلiكتەر بولادى - دەپ ەسەپتەدiك. ونداي اسىرا سiلتەۋشiلiك، مىسالى سەمەي وبلىسىندا ورىن الدى. ناتيجەسiندە ساياسي تۇرعىدان دا، اتقارىلعان شارانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىنا دا كەرi اسەرiن بەردi. تىڭدى يگەرۋدiڭ شارۋاشىلىققا اكەلەتiن زيانى ءوسiرiپ كورسەتiلدi. سوعان قاراماستان كەڭەس وكiمەتiنiڭ شارالارىنا قارسى كۇرەسەتiن ەشقانداي دا ۇيىم بولعان ەمەس، ونداي ايىپتى جوققا شىعارامىن.
شالعىندى جەرلەر مەن بايلاردى تاركiلەۋگە قارسى ەشقانداي iس-ارەكەت جاساعامىن جوق، مەن ول كەزدە تاشكەنتتە قازاق پەدينستيتۋتىندا قىزمەت iستەپ جۇرگەمiن. سوندىقتان دا سانالى نەمەسە ساناسىز تۇردە، نەمەسە زاڭدىق تۇرعىدان العاندا دا ونداي ارەكەتكە بارعان ەمەسپiن جانە بارا دا المايتىنمىن. بۇل ماسەلە جونiندەگi قوعامدىق پiكiر قاتتى شيەلەنiسiپ تۇرعاندىقتان دا، مۇنداي الەۋمەتتiك ماسەلەگە كوڭiل بولمەي، ساڭىراۋ بولىپ قالۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. قۇلاق تۇرە ءجۇرiپ جەكە اڭگiمەلەر مەن پiكiر الىسۋلاردا جوعارىداعى پiكiرiمدi بiلدiردiم. مەنiڭ تiكەلەي قىزمەتiم مۇلدەم باسقا ماسەلەلەرمەن اينالىسۋعا باعىتتالعان ەدi. 26-27-جىلدارى ءوزiمنiڭ بۇل ماسەلەلەر جونiندەگi قارسى پiكiرلەرiمدi بەلگiلi بiر توپقا عانا ايتتىم. ونى بۇرىنعى جاۋاپتارىمنىڭ بiرiندە كورسەتكەنمiن. پارتيا مەن ۇكiمەتتiڭ شەشiمدەرiنە قارسى ءوز كوزقاراسىمدى جەكە ادامدارمەن بولiسۋگە قاقىم بار دەپ ەسەپتەدiم. بiز ول شەشiمگە مۇلدەم قارسى ەدiك. قورشاعان ورتا، قالىپتاسقان ءداستۇر ءبارiن قابىلداۋعا مۇمكiندiك بەرمەيتiن".
جەردi مەنشiككە بەرۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانار تۇستا مۇنداي حالىقتىق پiكiر الماسۋلاردىڭ بولماعانى، ارينە، وكiنiشتi. ونىڭ زاردابىن قازاق ەلi جارتى عاسىردان كەيiن تارتاتىن بولادى. ويتكەنi ءا.ەرمەكوۆتiڭ: "قىزىعى سول، ءدال سول كەزدەگi قالىپتاسقان جەرگە قونىستاندىرۋ جۇيەسi تۇسىندا وسىناۋ شەتسiز دە شەكسiز كەڭ دالادا جەرگiلiكتi ۇلت جەردەن قىسىمشىلىق كورەتiن. ەندi ونى تاپتىق تۇرعىدان بولiسكە سالسا، وندا قازاق ەلi جەرسiز قالاتىنى انىق ەدi",- دەپ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، جەردi مەنشiككە بەرۋدiڭ سالدارىنان، اسiرەسە قۇنارلى ايماقتارداعى قازاقتار قارجىلىق جانە اكiمشiلiك قىسىمنىڭ، الپاۋىتتاردىڭ بوپساسىنىڭ كەسiرiنەن ەكi-ءۇش جىلدىڭ iشiندە جالدامالى شارۋاعا اينالىپ شىعا كەلدi.
ارينە، وتپەلi ساياسات وتكiنشi كەزەڭنەن سوڭ ءادiرا قالادى دا، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتiك تەڭسiزدiك، جەر جەگiسi, ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك ماسەلەسi قۇنارلى توپىراقتى قۋارتقان اششى وزەككە اينالادى. شامكوستەنەتiن شاعىم ەمەس، بۇل - تاريحي جانە ەكونوميكالىق زاڭدىلىق.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "ماعان قويىلعان: شۆەتسوۆ جەتەكشiلiك ەتكەن، بوكەيحانوۆ قۇرامىندا بولعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى تۋرالى سۇراققا كەلەتiن بولسام، ول جوعارىدان شەشiلگەن عىلىمي ماسەلە. ەكسپەديتسيا جوعارىدا كورسەتiلگەن ەسكi كوزقاراس تۇرعىسىنان زەرتتەۋ جۇرگiزدi. ولار قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسiن ساقتاۋدىڭ جولدارىن زەرتتەدi. ستاتيستيكالىق ەسەپتەردiڭ بارلىعى دا عاسىرلار بويى دالا توسiندە قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسiن (بiرنەشە مىڭ جىلدان بەرi ساقتالىپ كەلە جاتقان ءومiر ءسۇرۋ ءتاسiلiن) ساقتاۋدىڭ امال تاسiلدەرiن اقتاپ قالۋدىڭ جولدارىن iزدەستiردi. ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىستارىمەن تانىس ەمەسپiن. مەن جوسپارلاۋ مەكەمەسiندە iستەپ جۇرگەندە ونىڭ نەگiزگi باعىتتارى عانا انىقتالعان بولاتىن. جەردi قالاي پايدالانۋ جونiندەگi عىلىمي باياندامامەن تانىس ەمەسپiن، كورگەن دە جوقپىن. مەن شارۋاشىلىقتى جۇرگiزۋ جۇيەسi تۇرعىسىنان عانا ول پiكiرگە قوسىلدىم. جەر وڭدەيتiن نەمەسە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋداندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعى كوشپەلi ومiرگە بەيiمدەلگەن. نەگiزiنەن مال شارۋاشىلىعىنا سۇيەنگەن كاسiپشiلiككە بارىنشا جاقىن. بiر ايماقتا ءارi ەگiنشiلiكپەن، ءارi مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ دا تابيعي دامىعان. دەگەنمەن دە ولاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىق ۋشىعىپ كەلە جاتقان.
بiزدiڭ بەس جىلدىق جوسپارىمىزدا كورسەتiلگەن جەرگە جاڭادان قونىستانۋشىلار تۋرالى كوپ تالقىلاندى. وسى مەرزiم iشiندە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى بەس ميلليوننان اسادى دەستi. بۇنداي جوسپارعا قارسىلىق بiلدiرە وتىرىپ، ورتالىق جانە ولكەلiك مەكەمەلەرگە ارنايى مالiمەت دايىندادىم. وندا: "مۇنى قوزعاپ وتىرعان بۇرىنعى وتارلاۋشى جۇيەنiڭ جۇرناعى - قونىس اۋدارۋشىلار مەكەمەسi. ەگەردە مۇنداي جوسپاردىڭ بولعانى راس بولسا، ونى ورتالىق جانە ولكەلiك مەكەمەلەر قولداماۋى تيiس. ءدال سولاي بولا قالعان جاعدايدا ءوز كوزقاراسىمدى قورعاۋدىڭ جالعىز-اق جولى بار ەدi. ول - كەڭەستiك باسشىلاردىڭ پيعىلىن اشكەرەلەۋ نەمەسە كەڭەس مەكەمەلەرi تۋرالى پiكiرلەرiمدi اشىق بiلدiرۋ",- دەگەن ماعىناداعى پiكiرلەر ايتىلعان".
قايتالاي باعامداساق، الاش يدەياسىنىڭ ءتۇپ قازىعى بولعان جەر جەگiسi تاۋەلسiزدiك تۇسىندا شەشiلiپ بارىپ، قايتا شيەلەنiسiپ كەتتi. ءا.ەرمەكوۆتiڭ وسى كورسەتiندiسiندە ايتىلعان پiكiرلەرi مەن دالەلدەرi تاريحي، ەكونوميكالىق تۇرعىدان سارالانبادى. ساياساتتىڭ جەلiگiنە جەم بولىپ كەتتi. سونىڭ سالدارىنان قازاق جەرiن مەكەندەگەن قازاقتار قازاق ەلiندە از ساندى جەر يەسiنە اينالدى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "كولحوزدار بەن سوۆحوزدار تۋرالى كوزقاراسىما كەلسەم، وكiنiشكە وراي، ءوزiمنiڭ ەسكi يدەولوگيالىق باعىتىمدى قاتاڭ ۇستانا وتىرىپ، ونىڭ تاجiريبە جۇزiندە جۇزەگە اسۋ مۇمكiندiگiنە ءمان بەرمەستەن، وسى ماسەلە جونiندەگi سول كەزدەگi جينالىستاردا مەن ۇنەمi قارسى سويلەدiم. شارۋاشىلىقتاردىڭ وندiرiستiك نەگiزگە كوشۋi بۇرىنعى پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتى تۇتە-تۇتەسiن شىعارعان قۋاڭ، جارتىلاي قۋاڭ شولەيتتە، تابيعي جۇتقا جيi-جيi ۇشىرايتىن ايماقتىڭ جەرiن پاتشالىق جىرتقىشتار تالان-تاراجعا سالىپ بiتكەن ەدi. جارتىلاي رۋلىق قۇرىلىمداعى فەودالدىق قوعامدى سونشاما قىسقا مەرزiم iشiندە سوتسياليستiك قۇرىلىمعا اۋىستىرۋ مۇمكiن ەمەس دەپ ەسەپتەدiم. قازاقستاندا سوتسياليستiك قۇرىلىستىڭ نىعايۋىنا جول اشاتىنىن بولجاي المادىم".
ءيا، سانالى دا ساڭلاۋلى ساناق جۇرگiزiپ، اڭعارلى اقىلمەن سارالاساق، قازاقتاردىڭ مەنشiگiنە كەشەگi "وتارلاۋ ساياساتى تۇتە-تۇتەسiن شىعارعان قۋاڭ، جارتىلاي قۋاڭ شولەيت، تابيعي جۇتقا جيi-جيi ۇشىرايتىن", لاتيفۋنديستەر مەن ونەركاسiپ الپاۋىتتارى "تالان-تاراجعا سالىپ بiتكەن" جەردiڭ بۇيىرعانى انىق اڭعارىلار ەدi. تۋرا وسى ماسەلە بۇگiن دە كوكەيدi كەسiپ تۇر. ەندi, سول "قۋاڭ، شولەيiت جەرلەر" اراب حاليفاتىمەن يزرايلدiڭ جانە قىتايدىڭ مەنشiگiنە بەرiلەتiن بولسا، وندا قازاقتىڭ ءورiسi عانا ەمەس، تىنىسى مەن تiرشiلiگi عانا تارىلىپ قويماي، كەڭدiكتi اڭساعان دiلi دە تىلسىمدا تۇنشىعىپ، شاراسىزدىققا ۇرىناتىن بولادى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "بۇدان كەيiن: يمپەراليستiك وتارلاۋ مەن جارتىلاي وتارلىق جۇيە ارتتا قالعان حالىقتارعا ۇستەمدiك جاساپ تۇرعان جاعدايدا ولار بiرتە-بiرتە قۇرىپ كەتەدi, سونىڭ iشiندە شارۋاشىلىق مادەنيەتi تومەن قازاق ۇلتىن دا سونداي تاعدىر كۇتiپ تۇر دەگەن iشتەگi كۇمان سوناۋ 20-جىلداردان باستاپ وزگەرiسكە ءتۇستi. ارتتا قالعان حالىقتار سوتسياليستiك دامۋ جولىنا ءسوزسiز ءتۇسۋ كەرەك ەكەن دەگەن وي كەلدi. بiراق ول جولدىڭ سورابى بەلگiسiز ەدi جانە تولىق قۇرىلىمى مەن جۇرەر جولى ءالi ناقتى تابىلماعان بولاتىن. ەندەشە بiزدi اسا قاۋiپتi الەۋمەتتiك سiلكiنiستەردiڭ كۇتiپ تۇرعانى انىق ەدi. شارۋاشىلىقتى جۇرگiزۋ تۇرعىسىنان تۇسiنiكتi بولعانىمەن دە، ادامداردىڭ تاعدىرى تۇماندى بولاتىن. ونىڭ ۇستiنە قازاقستاننىڭ اسا قاتال تابيعاتى دا قالىپتاسقان جۇيەدەن اۋىتقىسا اپاتقا الىپ كەلەتiن ەدi. ال كاپيتاليستiڭ جەكە باسى ەشقاشاندا تاۋەكەلگە بارمايتىن. ول كوبiگiن عانا قالقىپ الاتىن. جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ ءوزi مۇنداي سىناققا توتەپ بەرە المايتىن. ال بiز قاتال تابيعاتتىڭ تالابىنا بەيiمدەلiپ ءومiر سۇردiك. ال قازiر بiز وزگە كورiنiستiڭ كۋاسi بولىپ وتىرمىز...".
بۇدان ءارi ءا.ەرمەكوۆ سوتسياليستiك قۇرىلىستىڭ ارتىقشىلىعىن تiلگە تيەك ەتiپ، ماقتايدى. مۇنىڭ جاي-جاپسارى الدىڭعى كورسەتiندiلەردە باياندالعاندىقتان دا جانە ول پiكiرلەر ءا.ەرمەكوۆتiڭ شىن ويى ەمەس، تەك جاداعاي ءسوز بولعاندىقتان، ونى بۇل ارادا كەلتiرiپ جاتۋدى ارتىق سانادىق.
وسى تومنىڭ 894-902 بەتتەرiندە تۋرا وسى ماعىناداعى 1931 جىلى 20 ساۋiردە بەرگەن جاۋابى تiگiلگەن. وزگەشەلiگi, مۇندا لاتىن الفاۆيتiنە كوشۋ ماسەلەسiنە توقتالعان. جەر، ءارiپ رەفورماسى، مادەنيەت سالاسى تۋرالى بايانداي كەلiپ، بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆقا قاراتا:
"بۇل ماسەلەلەر جونiندە ەكەۋiنiڭ دە ىقپالى كۇشتi. جاندوسوۆ تا ولاردىڭ الدىنان وتپەيدi. قازiر ەكەۋi دە قارتايدى. ەندi ولار وزدەرiنiڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋi قيىن. مەن لاتىن ھارپiن جاقتادىم", - دەگەن پiكiر بiلدiرگەن.

4.
تەرگەۋ iسi بۇدان كەيiن جەكەلەگەن ادامدار مەن جەكە ماسەلەلەرگە قاراي بەت بۇرادى. جاۋاپ الۋ بارىسىندا تەرگەۋشiلەر ءا.ەرمەكوۆ پەن م.اۋەزوۆتiڭ "قىلمىسىن" ءوزارا ساباقتاستىرۋعا ۇمتىلعان. سوعان قارسى ارەكەت رەتiندە ءا.ەرمەكوۆ بۇل "ايىپتى" مويىنداۋدان باس تارتادى:
"وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنا ماعان 58 باپتىڭ 7, 11; 59-باپتىڭ 3-تارماقتارى بويىنشا تاعىلعان ايىپتاردى 58 باپتىڭ 7, 8-تارماقتارىنا اۋىستىرۋ تۋرالى مالiمدەمە.
وگپۋ-دiڭ وكiلi پوپوۆتىڭ ءتۇسiندiرۋi بويىنشا ماعان 58 باپتىڭ 10-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا - مەنiڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىمداعى جەر ماسەلەسi جونiندەگi پiكiرiم نەگiز بولىپتى. قولتاڭباسىنا قاراعاندا شىندىعىندا دا حاتتى جازعان مەنمiن. بiراق ونداي ماعىناداعى حاتتى مۇحتار اۋەزوۆكە ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆقا جازعانمىن. ول كەزدە مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ بولiمiندە iستەيتiنمiن جانە قازاق حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسiن نەگiزدەۋمەن اينالىستىم، سونىمەن قاتار ول (بوكەيحانوۆ - ت.ج.) فەدەرالدىق كوميتەتتiڭ مۇشەسi بولاتىن (ەگەردە سول كەزدە تاراتىلىپ كەتپەسە). وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرiپ قازاقستان ءۇشiن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. ءوزi ماسكەۋدە تۇراتىن، قىزمەت بابىمەن ارا-اراسىندا لەنينگرادقا باراتىن. ليزا بوكەيحانوۆا مەن شوقانەۆانىڭ (؟) ايتۋىنشا، وندا اۋەزوۆتiڭ ۇيiنە توقتايتىن. بۇل حاتتىڭ جازىلۋ ءمانiسi تومەندەگiدەي".
بۇل وقيعانىڭ شىندىعىن قاۋiپسiزدiك كوميتەتiندەگi تەرگەۋ iسi تولىقتاي دالەلدەيدi. تەرگەۋ iسiنە تiركەلگەن تومەندە بiز كەلتiرەتiن حات سونىڭ ايعاعى. بۇل حاتتى مۇحتار 1928 جىلدىڭ باسىندا العان. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ونىڭ ۇيiندە قوناقتا جاتقانى سول قاڭتار، اقپان ايلارى بولسا كەرەك. سەبەبi: ءالiمحان ەرمەكوۆ لەنينگرادتاعى مۇحتاردىڭ مەكەن-جايىنا ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارناپ حات جولداعان. ول حاتتى 1928 جىلى 21 ناۋرىز كۇنi وگپۋ-دiڭ تەرگەۋشiلەرi قولعا تۇسiرگەن دە، iلە وگپۋ-دiڭ كسسر بويىنشا توتەنشە وكiلi پەتروسيانعا:
"وسى حات ارقىلى ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ مۇحتار اۋەزوۆتiڭ اتىنا جولداعان قۇجاتتارى مەن ونىڭ فوتوكوشiرمەلەرiن جولداپ وتىرمىز", - دەپ تۇسiنiكتەمە بەرگەن.
وگپۋ-دiڭ بۇل تۇسiنiكتەمەسi تاشكەنت قالاسىنان جولدانعان. حاتتىڭ سىرتىنا: "لەنينگراد. دەكابريستەر كوشەسi, 14 ءۇي، 1 پاتەر. مۇحتار اۋەزوۆكە - جولداۋشى ءالiمحان ەرمەكوۆ. 25/II - 28 ج",- دەپ جازىلعان دا، iشiندەگi ءسوز ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان. ياعني، ءدال وسى كۇندەرi ءاليحاننىڭ مۇحتاردىڭ ۇيiندە جاتقاندىعىن ءالiمحان ەرمەكوۆ بiلگەن. حات تۇپنۇسقادا ورىس تiلiندە جازىلعان. مۇندا جەكە باستىڭ دەربەس iسiمەن قوسا بiز نازارعا iلiكتiرiپ وتىرعان ساياسي ماسەلەلەر دە قامتىلعان. رۋحاني بوستاندىق جولىنداعى كۇرەستiڭ بiر بەلگiسi بولعاندىقتان دا حاتتى تولىق كەلتiرەمiز. ونىڭ ۇستiنە، بۇل جازبانىڭ - تۇپنۇسقاسىنىڭ قايتا قولعا ءتۇسۋi نەعايبىل نارسە عوي. سونىمەن، ءالiمحان ەرمەكوۆ مۇحتار ارقىلى ءاليحان بوكەيحانوۆقا بىلاي دەپ سالەم جولدايدى. ەسكەرتە كەتەتiن جاي، حاتتى كوشiرۋشiلەر "الەكە!" دەگەندi "ادا" دەپ جازىپتى. مۇنىڭ "اعا" دەگەن ءسوز بولۋى دا مۇمكiن. بiز "الەكە!" دەگەنگە توقتالدىق.
"قادiرلi الەكە!
مەنiڭ بۇرىنعى قىزمەتiمنiڭ بiر ۇلكەن ارتىقشىلىعى - دوستارىممەن كەزدەسiپ تۇرۋعا اسا قولايلى ەدi: قازiر مەن ولاردان كوز جازىپ قالدىم، تiپتi حات-حابار الىساتىندارىم دا ازايىپ كەتتi. الەكە، اسiرەسە سiزدiڭ الدىڭىزدا ءوزiمدi وتە كiنالi سانايمىن. سiزدi كوپتەن بەرi ساعىنىپ ءجۇرمiن، بiراق تا سiزبەن جۇزدەسۋگە ەش مۇمكiندiگiم بولمادى، ال حاتتىڭ ءسوزi مەنi قاناعاتتاندىرمايدى، سوندىقتان دا جازۋدان بويىمدى اۋلاق ۇستايمىن.
مەن ليزامەن سويلەسiپ، سiزدi قىزىلورداعا اۋىستىرعان ءجون عوي دەپ ەدiم، ول ءارتۇرلi سىلتاۋ ايتىپ، قارسى بولدى جانە: ەگەردە قىزمەتكە iلiنبەسە، ەمحاناداعى دارiگەرلiك-ورديناتورلىق جۇمىسقا الىنباسا، وندا الداعى قىستا ماسكەۋگە اۋىساتىن ويى بار ەكەندiگiن ايتتى.
بiزدiڭ وقۋ ورىنىنىڭ جۇمىسى جونiندە مەن بiردە سiزگە جازعان ەدiم عوي، iستiڭ الداعى بارىسى ءالi تولىق انىقتالعان جوق. جوعارى وقۋ ورىندارى تۋرالى ماسەلە - ءسوزسiز تاريحي ماسەلە. بۇل مەكەمەلەردi اشۋعا دەگەن قازاقستاننىڭ دايىندىعى پەتردiڭ تۇسىنداعى رەسەيدiڭ دايىندىعىنان كۇشتi. گەرمانيادان ستۋدەنت شاقىرتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتiگi جوق. پەتر بەكiتكەن اكادەميانىڭ جانىنداعى ۋنيۆەرسيتەت تەك 30 جىلدان سوڭ عانا شاكiرت تاربيەلەپ شىعارسا، قازاقستاننىڭ قازiرگi جاعدايىنىڭ وزiندە مۇنداي سىلبىرلىققا جول بەرiلمەيدi. سوعان قاراماستان، عىلىمي ورتالىق ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسi نەعۇرلىم ەرتە قولعا الىنسا، بۇل وتە جاقسى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭiندەگi بارلىق وتپەلi شارالارعا قاراماستان، جاڭا قۇرىلعان ۋنيۆەرسيتەت ءوزiنiڭ بالاڭدىق ءداۋiرiن باسىنان وتكiزۋi زاڭدى. بۇل ماسەلە ءسال دە بولسا iلگەرi جىلجىدى. توقتاباەۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارلىعىنان كەتكەننەن كەيiن قازاقستان ۇكiمەتi ۋنيۆەرسيتەتتi قۇرۋ تۋرالى شەشiم قابىلدادى.
بۇل ماسەلەنi رسفسر-دiڭ، ورتالىقتىڭ الدىنا اسقان تاباندىلىقپەن قويىپ، تيiستi ۇسىنىس جاساپ وتىرعان "اۆكسەنەۆ وداعىنا" قازاقستان قاتتى قارىزدار، بۇل ماسەلە قازiر ماسكەۋدiڭ شەشiمiن كۇتiپ وتىر، ورتالىق مەكەمەلەردiڭ بۇل ماسەلەنi شەشۋiنە قاتتى كiرiسiپ جاتىر.
ارينە، قازاقتىڭ تۇڭعىش ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ قۇرىلۋىنا سiزدiڭ دە ۇلەس قوسۋىڭىزدى قامتاماسىز ەتسە، بۇل وتە ورىندى iس بولار ەدi. سiزدiڭ ءوزiڭiز قالاي قارايسىز؟ سiزدiڭ رۇحساتىڭىزسىز مۇنداي ماسەلەنi كوتەرۋ مۇمكiن ەمەس، تولىق شەشiلدi دەۋگە كەلمەيدi, تiپتi ول ءدال قازiرگi جاعدايدا وتە قيىنشىلىقپەن العا جىلجۋدا، سوندىقتان دا مۇنىڭ ءساتتi شەشiلۋiنە تولىق سەنۋگە بولمايدى.
الەكە، مەن بiزدiڭ ورتالىقتىڭ ۇلكەن جانە كiشi ساياساتىنان بويىمدى اۋلاق ۇستاپ ءجۇرمiن. قازاقستاندا قىزمەت iستەپ جۇرگەنiمدە كۇندەلiكتi ماسەلەلەردiڭ بارلىعىن نازارىمدا ۇستاپ، بiردە انانىڭ، بiردە مىنانىڭ جوباسىن جاساپ، ونى شەشۋگە بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇرۋشi ەدiم. بiزگە قازiر قۇلاققا وتە جاعىمسىز سىبىستار جەتiپ جاتىر.
جەر ماسەلەسi توڭiرەگiندەگi اڭگiمەلەردiڭ بارلىعى تۇيىققا تiرەلiپ، بارىپ تۇرعان بەيباستاق بايبالامعا اينالدى. ەگەردە پارتيا مۇشەلەرi مەن جەر جونiندەگi ساياساتتى جۇرگiزۋشiلەر وزدەرiنiڭ كوزقاراستارىنا نەگiزگi دايەكتەمە ەتiپ پالەن مىرزا جۇرگiزگەن رەۆيزيانىڭ "گۋبەرنيالىق ەسەپتەرiنە" جۇگiنسە، سولاي بولماعاندا نەسi قالدى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جاڭادان قۇرىلعان باسقارماسى قانداي دا بiر اسقاق يدەياعا قۇرىلعان ساياساتتى بۇركەنشiك ەتسە دە، ءدال وسى ارادا قازىلعان اپاننىڭ، اشىلعان اراننىڭ، قاتەرلi iسiكتiڭ ورنى جاتىر. سۇيەگi قۋراپ قالعان پاتشا گۋبەرناتورلارىنىڭ ارۋاعىنان قورعانىش iزدەۋلەرi دە بەيباستاقتىققا جاتپاي ما. شىندىعىنا كوشسەك، جەرگە قونىستاندىرۋشى جاڭا باسقارمانىڭ ازۋلى قاتىراندارىنىڭ (اكۋلانىڭ - ت.ج..) اشىلعان ارانىنا قاراعاندا سوڭعى اتالعاندار (پاتشا گۋبەرناتورلارى - ت.ج.) "وزiنە سەنiپ تاپسىرىلعان ولكەنiڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشiن بۇراتانالاردىڭ" قول استىنداعى جەردi الۋ ءۇشiن ەپتەپ، ساقتىقپەن كiرiستi. شىنىمەن، بۇدان وزگە جاسالعان جوبالاردىڭ جولى كەسiلiپ، جورالعىدان قالعانى ما سوندا؟ (پروفەسسور شۆەتسوۆ پەن بوكەيحانوۆتىڭ جەر كەسۋ مولشەرi تۋرالى جوباسىن مەڭزەپ وتىر - ت.ج.). مۇنىڭ استارىن تۇسiنۋگە اقىلىم جەتپەدi. مەكەمەلەردiڭ باسقارۋشى قۇرىلىمىن بايقاتپاي ۋلاندىرىپ وتىرعان "مامانداردىڭ" ەرەكشە سەندiرۋiنiڭ وزiنە سەنiمسiزدiكپەن قارايمىن. بۇعان بiزگە ءمالiم "شiركiندەردiڭ" دە قاتىسى بار، ولار دا ىقپال ەتiپ وتىر، بiراق تا بۇل جونiندە ولاردىڭ جاۋاپكەرشiلiگi شەكتەۋلi عوي. الەكە، ورتالىق كوميتەتكە حات جازۋدى قاجەت دەپ سانامايسىز با؟ الدە بiزدiڭ جازعاندارىمىز، ءوزiنiڭ ورتالىقتارىنىڭ الدىنا وسى ماسەلەنi شەشۋگە تالاپ ەتiپ قويىپ جۇرگەن پارتيا مۇشەلەرiنە زيانىن تيگiزە مە؟ جەردi تاعى دا بولiسكە سالۋ، جەرگە ورنالاستىرۋداعى تەڭگەرمەلi مولشەردi ساقتاۋ - ءوز جەرiنەن ءوزi قاراقشىلىقپەن قۋىلعان (ەكسپروپيراتسيا) بۇرىنعى تاجiريبەنi ەسكە سالىپ، باقىتسىز حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشiن جۇرەگiڭدi قانسىراتادى. مۇنداي تاجiريبەگە دالامىز ەندi كونە المايدى. ويتكەنi كوشپەلiلەردiڭ شارۋاشىلىعى - ابدەن ورنىققان، تابيعي شارۋاشىلىق. شابىندىقتى بولiسكە سالعان ەجەلگi تاجiريبەگە سۇيەنسەك، بيىلعى قىستىڭ قىسپاعىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟
ءالiمحان.
سوتايعا سالەم. الەكە، ءوزiڭiزدiڭ دەنساۋلىعىڭىز تۋرالى جازىڭىز. قالايدا ستالينمەن كەزدەسiڭiز، جازدا قىردا دەمالىپ قايتۋعا پۇرسات الىڭىز. سەرگەي پورفيرەۆيچكە سالەم ايتىڭىز. ءالiمحان. 25/II-28 جىل. كوشiرمەسi دۇرىس: اعابەكوۆ".
تاۋەلسiزدiك تۇسىندا دا ونداي قايراتكەرلەر شىقتى، حالىق تiلەگiن جەتكiزگەن دەپۋتاتتار دا بولدى. ءا.ەرمەكوۆتiڭ دۇرىس قاۋiپتەنiپ وتىرعانىنداي، ول ادامدار بiرتە-بiرتە ساياسات ساحناسىنان ىسىرىلدى. "جەردi قايتا بولiسكە سالۋعا كونۋدەن باسقا" حالىقتىڭ امالى دا قالمادى. وعان، مۇمكiن، جەردەن گورi جەمقورلىققا بەت العان ۇلتتىق دiل دە ىقپالىن تيگiزگەن شىعار.
بۇل حاتتىڭ تەرگەۋ ورىندارىنا "الاش iسi" باستالماي تۇرىپ تۇسكەنiنە قاراعاندا حات م.اۋەزوۆ لەنينگرادتا جۇرگەندە "قولدى بولعان" سياقتى.

(جالعاسى. باسى وتكەن سانداردا)

«تۇركىستان» گازەتى