قازاق حاندىق قۇرۋ ءۇشىن شۋ مەن تالاس بويىن "ۇيعىرلاردان الىپتى" ما؟ «اباي.كز» پورتالى وسىنداي ماقالا بەردى..

الدىمەن جەتىسۋدا ۇيعىرلاردىڭ قاشان پايدا بولعانىن ناقتىلاپ ايتايىق..

ورتا ازيادا، دالىرەك ايتساق فەرعانا اڭعارىندا  العاشقى ۇيعىرلار XIX-ع. 20 جىلدارىنىڭ سوڭىندا قاشعاريادا جاھانگەر قوجا باستاعان كوتەرىلىستەن (1826-28 جىلدار) سوڭ پايدا بولدى. ولار كوتەرىلىستى اياۋسىز باسقان قىتاي اسكەرلەرىنەن باس ساۋعالاپ كەلدى.

شىعىس تۇركستان حالىقتارىنىڭ قىتايلارعا قارسى كوتەرىلىسى ءوزى باسىپ العان جەتىسۋ، قىرعىز جەرى مەن فەرعانا اڭعارىنا تارالۋىنان سەسكەنگەن رەسەي 1871 جىلى ىلە ايماعىن باسىپ الدى. سول كەزدە ءوز مۇددەسىن كوزدەگەن انگليا بيلەۋشىلەرى رەسەي يمپەرياسى مەن قىتايدىڭ كەلىسىم جاساۋىنا دەلدالدىق ەتتى.  كەلىسىم بويىنشا ورىس اسكەرلەرى باسىپ العان ىلە ايماعى قىتايعا قايتارىلدى. سول ايماقتا تۇراتىن ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەرگە رەسەيگە قارايتىن جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋعا رۇقسات بەرىلدى. قىسقاسى، 1884 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جەتىسۋعا 453773 ۇيعىر قونىس اۋداردى. رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇپكى ماقساتى قىتايلارعا ەجەلدەن ءوش ۇيعىر مەن دۇنگەندەردى قىتايمەن سوعىس بولسا قالسا پايدالانۋ ەدى.

يا، قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ باستاۋىندا جوشى ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك تۇردى. وتاندىق تاريحشىلار حاندىقتىڭ العاشقى قازىعى قاعىلعان جەر شۋ بويىنداعى قوزىباسىنى موعولستان حانى ەسەن بۇعا ءوزىنىڭ باستى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى ابىلقايىر حانمەن ارادا بۋفەر ەتىپ ۇستاۋ ءۇشىن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا بەردى دەپ قىسقا قايىرادى. ال، تۇركىلەر مەن كەيىن قالىپتاسقان قازاق حالقىندا  جەر رۋلىق (قاۋىمدىق) مەنشىك ەكەنىن ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل حاننىڭ ءبىر ءوزى شەشە سالاتىن ماسەلە ەمەس.

ءابىلحايىر حاندىعىنان ىرگەسىن بولگەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ شۋ بويىنا  1457 جىلدىڭ سوڭىندا كەلگەنى بەلگىلى. م.ح.دۋلاتي 1468 ج. ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن  ونىڭ بوداندارىنىڭ  شۋ بويىنداعى  كەرەي مەن جانىبەككە كوپتەپ قونىس اۋدارىپ،  سانى 200 مىڭ ادامعا جەتكەنىن جازادى.

وسىنشاما  قالىڭ ەلگە قونىستى كىم بەردى؟

موعولستان حانى ەسەن بۇعا  1461-1462 جىل شاماسىندا قايتىس بولىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، جاڭا مەملەكەتتىڭ  قۇرىلۋىنا تەك كەرەي مەن جانىبەككە ەرگەن رۋ-تايپالار عانا ەمەس، موعولستان قۇرامىنداعى  رۋ-تايپالاردىڭ دا مۇددەلى بولعانىن كورەمىز.

ياعني، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىن زەرتتەۋ موعولستان مەملەكەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن قاتار جۇرگىزىلۋى ءتيىس!

شىڭعىس حان كوزى تىرىسىندە-اق باسىپ الىنعان جەرلەردى ۇلىستارعا ءبولىپ، ۇلدارىنا تاراتىپ بەردى. جوشىعا  ەرتىستەن  ورال  تاۋىنا,  ودان وڭتۇستىككە قاراي  كاسپي مەن ارال توڭىرەگىنە دەيىنگى جەرلەر، ورتا ازياداعى  يەلىكتەرىنەن  سولتۇستىك حورەزم  مەن  سىرداريا ايماعى، ۇگەدەيگە  باتىس  موڭعوليا  مەن تارباعاتاي  ايماعى بەرىلدى. تولە اكەسىنىڭ ۇلىسى  موڭعول-يانى  مۇراعا  الدى.

ال، شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى  شاعاتايعا  ءامۋداريا,  سىرداريا,  ماۋەرانناحر,  جەتىسۋ,  ىلە,  شىعىس تۇركىستان  جەرلەرى ءتيدى.  ۇلىس ورتالىعى ءار جىلدارى  المالىق,  قيالىق,  قارشى, اقسۋ قالالارى  بولدى.  1229 جىلى ۇگەدەي ۇلى حان تاعىنا وتىرىسىمەن ۇگەدەي ۇلىسى ءىس جۇزىندە شاعاتاي ۇلىسىنا بىرىكتىرىلدى.

سونىمەن، كەزىندە  شىڭعىس حان  قۇرعان  يمپەريانىڭ  ءبىر اۋماعىندا   XIV عاسىردىڭ ورتاسىندا  تاعى ءبىر ءىرى حاندىق – موعولستان مەملەكەتى قۇرىلدى. ول  شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس بولەگىندە قالىپتاستى.

ال، وسى موعولستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قانداي تايپالار قۇرادى؟

ول سۇراقتىڭ جاۋابىن بەلگىلى قازاقستاندىق شىعىستانۋشى ۆەنيامين پەتروۆيچ يۋدين (1928—1983) «موعولستاننىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى جانە ولاردىڭ قازاق جانە باسقا دا كورشى حالىقتارمەن ەتنيكالىق بايلانىستارى» (قاز سسر عا حابارشىسى 1965 ج.، №3) اتتى ەڭبەگىنەن تابا الامىز.

ۆ. پ. يۋدين  "تاريح-ي-راشيدي" (اۆت. م. ح.دۋلاتي), "تاريح-ي شاح ماحمۋد بەن ميرزا فازيل شوراس“  (اۆت. شاح ماحمۇد بەن مىرزا فازىل شوراس) جانە اۆتورى بەلگىسىز "تاريح-ي كاشعار" اتى ەڭبەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا مونعول تەكتەس موعولداردىڭ سانى شامالى بولعانىن كورسەتەدى.

ونىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا  بارلاس، كەرەيت، ارعىن، دۋلات، قاڭلى، ءۇيسىن جانە ت.ب. تۇركى جانە تۇركىلەنگەن مونعول تايپالارى كىرگەن.

ەڭ باستىسى، ۆ. پ. يۋدين  "تاريح-ي-ءراشيديدىڭ" ورىسشا اۋدارماسىندا كەرايت، كانگلى، دوگلات  دەپ كورسەتىلگەن تايپالاردى  قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى  كەرەيت، قاڭلى، دۋلات  رۋ-تايپالارىمەن تىكەلەي بايلانىستىرادى. سونداي-اق، ۆ. پ. يۋدين  موعولستان مەملەكەتىندە قولدانىستا بولعان توپونيم، ەتنونيم، پوليتونيمدەردى مۇقيات زەرتتەي كەلە  موعول تايپالارىن مونعولعا جاتقىزعان  ۆ.ۆ.بارتولد پەن  ن.ا.اريستوۆتىڭ پىكىرلەرىن جوققا شىعارادى. (اۋعانستان جەرىندە ساقتالعان از عانا موعولدار  مونعول ءتىل سەمياسىنا جاتاتىن موعول تىلىندە سويلەسە، لوبنورلىق (قىتاي) موعولدار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن التاي ءتىل سەمياسىنا جاتاتىن تۇركى تىلىندە سويلەيدى).

ۆ. پ. يۋدين  «مەملەكەتتىڭ «موعول» اتاۋىن الۋى  كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردى تايپالاردىڭ قاي تىلدە سويلەۋىن انىقتاۋى بارىسىندا  قاتەلىكتەرگە بوي الدىرۋعا جەتەلەدى. «موعول» ەتنوميمى جەتىسۋ جەرىنە  شاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇلىسىنا قاراعان مونعولداردان قالدى. بىراق، ولاردىڭ دا تاعدىرى دەشتى قىپشاق جەرىندەگى مونعولدار سەكىلدى تۇركى تايپالارىنا ءسىڭىسىپ كەتۋمەن اياقتالدى» دەپ جازادى.

وكىنىشكە قاراي، وڭتۇستىكتىڭ كەيبىر جازۋشىلارى مەن شەجىرەشىلەرى ءوز ەڭبەكتەرىندە سايداققوجا  جۇسiپۇلى ("قازاق  تايپالارىنىڭ  تاريحى" 1875 ج.  بۇحارا ),  اققۇس  ساتىبالدىۇلى ("ديھنات ماما تاريحى" 1841 ج. تاشكەنت) دەگەن اۆتورلاردىڭ   ەڭبەكتەرiنە سۇيەنىپ،   بايدىبەك بيدەن باستاپ دومالاق انا، دۋلات ەسىمدى تۇلعالاردى 13-14 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن دەپ،  وقىرمان  قاۋىمدى  شاتاستىرىپ جىبەردى. ەندى، وزدەرىن دومالاق انادان تاراتاتىن قازاقتاردىڭ سانى مەن مەكەن ەتەتىن اۋماعىن كارتادان قارايىقشى.
قانشاما قىرعىن سوعىستار، جۇت-اشارشىلىقتار مەن باسقا دا تابيعي، ساياسي-الەۋمەتتىك  اپاتتاردى ەسەپكە الا وتىرىپ،  قاراپايىم اريفمەتيكاعا سالساق، اينالاسى 600-700 جىلدا ءبىر ايەلدەن وسىنشا ۇرپاق تاراۋى مۇمكىن بە؟

ارينە، مۇمكىن ەمەس!

ول زامانداردا حان سارايى مەن رۋباسى-بيلەردىڭ حاتشىلارىنىڭ دەنىن قوجالار قۇراعانى تالاس تۋدىرماسا كەرەك!

اششى دا بولسا شىندىق!  وز تاريحىنا ىقىلاسسىزداۋ قارايتىن  حالىقتىڭ تاريحىن وزگەلەر جازادى.

تاريح پەن شەجىرەنى بۇرمالاۋ كىمگە قاجەت بولدى؟

ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى تەك  رەسەي  تاريحشىلارى عانا بۇرمالاپ قويعان جوق.

ء"بولىپ ال دا، بيلەي بەر" دەگەن ۇستانىمدى ۇستانعان  تورەلەر مەن قوجالارعا  دا قول استىنداعى قارا حالىقتىڭ تاريحىن ءوز مۇددەلەرىنە ىڭعايلاپ جازۋ  قاجەت بولدى!

كەزىندە تولە بي بۇقارادان الدىرىپ وزىنە حاتشى قىلعان ءجۇنىس قوجا تولە بي قايتىس بولعان سوڭ تاشكەنتتى بيلەپ تۇرعان قازاقتىڭ  رۋ-تايپالارىنىڭ اراسىنا لاڭ سالىپ، قىرىلىستىرىپ، ەڭ سوڭىندا بارلىعىن تاشكەنتتەن تۇرە قۋىپ بيلىكتى عانا ەمەس، قازاقتان تاشكەنتتى دە تارتىپ العانى بەلگىلى.

قوجالاردىڭ تۇركىلەر اراسىنا يسلام ءدىنىن تاراتۋداعى ءرولىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن، شىڭعىس تۇقىمدارى قوجالاردى دا اقسۇيەكتەر قاتارىنا قوسىپ، ەل بيلەۋدە ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن وتە شەبەر پايدالانعانىن ايتۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ دا ءىشىپ-جەمى مەن مىنەر كولىگى بۇقارا ۇستىنەن بولدى.

كەيىنىرەك، ارابشا ازداعان ساۋاتى بار سارتتار دا  ساحارانىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى قازاق اراسىنا بارىپ، وزدەرىن "قوجامىن" دەپ، بالا وقىتىپ، اقسۇيەكتەرگە جاسالعان بار جەڭىلدىك پەن ارتىقشىلىقتاردى پايدالاندى.

ءسوزىمىز قۇرعاق بولماسىن ءۇشىن... .

جاسى جەتىپ، ءال ۇستىندە جاتقان  شورتانباي اقىننان (شورتانباي قانايۇلى 1818 -1881) ەلى  «بىزدەرگە ءبىر ناسيحات ايتىڭىز» دەگەندە بىلاي دەگەنى بار:
... ― الا كوجەگە كاڭسىعان،
قاراتاۋدا حالىق ەدىم.
قوجا ەمەس، سارت ەدىم.
كوك ەسەكتى ءمىنۋشى ەدىم،
ماساق تەرىپ ءجۇرۋشى ەدїم.
ارقاعا شىعىپ نان جەدىم،
نان جەگەن سوڭ داندەدىم.
قازاقتىڭ جۇيرىگىن مىنسەم دەپ،
سۇلۋ بولسا سۇيسەم دەپ،
كۇننەن كۇنگە ساندەندىم...

... ― ءسوز ايتايىن اسانعا،

دۇنيەڭە ماقتانبا!

ياپىرماۋ، نەگە ماقتاندىڭ،

داۋلەتىڭ سۋداي تاسقانعا؟

دۇنيەقوردىڭ ماياسى

جەتپىسكە كەلدى بۇل جاسىڭ،

دۇنيە بولدى جولداسىڭ.

اندىجاندىق سارت ەدىڭ،

قاي جەرىڭنەن قوجاسىڭ؟

قاراتاۋدا تۋىلدىڭ،

پالەنشە دەگەن مىرزاسىڭ.

سارىارقاعا كەلگەن سوڭ

ءتورت اياقتى جورعاسىڭ.

جادىگوي جاۋعىش اتانىپ

وسىنشا جيعان مۇلىكتەن

نە تابادى قۋ باسىڭ؟ («اي، زامان، زامان-اي... بەس عاسىر جىرلايدى» 282-289 ب.ب. الماتى-1991)

تاق ءۇشىن تارتىستا، تۋعان باۋىرلار ءبىرىن ءبىرى ەش شىمىرىكپەستەن باۋىزداپ جىبەرەتىن  شىڭعىس ۇرپاقتارى بيلەگەن بارلىق جەرلەردەگى سەكىلدى،  شاعاتاي ۇلىسىندا دا بيلىككە  كىم كەلۋىنە بايلانىستى ۇلىس اۋماعى ۇنەمى وزگەرىپ وتىردى. 1224 ─1346 جىلدارى ارالىعىندا شاعاتاي ۇلىسىنا وسى اۋلەتتەن شىققان 23 حان بيلىك قۇردى. تەك 1330─46 جىلى عانا 10 حان الماستى.

ەلدى سانسىراتىپ جىبەرگەن وسى قىرعىندى توقتاتۋ ماقساتىندا، كەزىندە شاعاتاي حانعا ادال قىزمەت ەتكەن دۋلات تايپاسىنىڭ امىرى پولادشى باستاعان دۋلات تايپاسىنىڭ بەكتەرى  1347 ج.  بيلىكتى ءوز قولىنا الدى. دۋلات اقسۇيەكتەرى پولادشىنىڭ حان بولۋعا قۇقىعى بولماعاندىقتان، وزدەرىنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن شاعاتاي ۇرپاعى تۋۆا حاننىڭ نەمەرەسى، ون التى جاسار توعىلىق-تەمىردى 1348 جىلى موعولستان حانى ەتىپ سايلايدى. ال نەگىزگى ساياسي بيلىك وسى ءامىر پولادشىنىڭ قولىندا بولعان. ءامىر پولادشى موعولستاندى ماۋارانناحردان ءبىرجولا ءبولىپ الىپ، تاۋەلسىز، جەكە حاندىق قۇرۋعا بار كۇشىن سالدى. دۋلات تايپاسى بيلەۋشىلەرىنەن  قۇرىلعان بۇل وكىمەتتە حان بيلىگى شەكتەۋلى بولدى. جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتەگى  بيلىك قۇرىلىمى، قازىرگى كونستيتۋتسيالىق مونارحياعا كەلىڭكىرەيدى. وسى ورايدا ايتا كەتۋ كەرەك، قازاق حاندىعىندا دا حان ەش ۋاقىتتا ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتە العان جوق.  جالپى، دۋلاتتاردىڭ بەدەلى شاعاتاي حاننىڭ كەزىنەن بەلگىلى. م.ح.ءدۋلاتيدىڭ  جازۋى بويىنشا، شاعاتاي حان ءوز مەملەكەتىن ۇلەستەرگە بولگەندە، وزىنە ادال قىزمەت ەتكەن دۋلات ءامىرى پولادشىعا ماڭلاي-سۇبە جەرىن بەرگەن. ماڭلاي-سۇبە شىعىس تۇركىستاننان فەرعاناعا دەيىنگى كەڭ-بايتاق جەردى الىپ جاتقان. وسى اۋماقتا شاعاتاي زامانىنان بۇرىن دا، ءوز بيلىكتەرىن جۇرگىزىپ كەلگەن دۋلات تايپاسىنىڭ وكىلدەرى موعولستان حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا دا بەلسەنە ارالاسسا، كەيىنىرەك  قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان دا شەت قالعان جوق.

«تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندە "موعولستان دەپ اتالاتىن اۋماقتىڭ ۇزىندىعى مەن كولدەنەڭى 7-8 ايشىلىق جول. شىعىس شەتى (موعولستاننىڭ) قالماقتاردىڭ جەرىمەن شەكتەسەدى جانە بارىسكول، ەمەل جانە ەرتىستى وزىنە قوسادى. سولتۇستىگىندە ونىڭ شەكاراسى كوكشەتەڭىز (بالقاش), تۇركىستانمەن جانە تاشكەنتپەن شەكتەسەدى، وڭتۇستىگىندە فەرعانا ۋالاياتىمەن، قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن شەكتەسەدى" دەپ كورسەتىلگەن.

م.ح.ءدۋلاتيدىڭ ايتۋىنشا، ەسەن بۇعا حاننىڭ اكەسى سۇلتان ءۋايس حاننىڭ ءوزىن حان تاعىنا وتىرعىزعان دۋلات قۇدايدات  امىر ەدى. سۇلتان ءۋايس قازا تاپقان سوڭ حاندىق بيلىككە حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ءجۇنىستى وتىرعىزباي، حان تاعىنا كامەلەت جاسىنا جەتە قويماعان ەسەن بۇعانى وتىرعىزعان دا وسى قۇدايدات ءامىر ەدى. قۇدايدات ءامىر جالپى سانى 6 حاندى تاققا وتىرعىزدى. ءجۇنىس سۇلتان سامارقاندقا قاشىپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى.

ول موعولستانعا تەك ەسەن بۇعا حان ولگەن 1462 ج.، ورالىپ،  حان تاعىنا وتىردى. كەيبىر دەرەكتەردە ورتالىق موعولستان مەن تۇرفاندا 1465—1504 جىلدارى ءجۇنىس حاننىڭ ۇلى، قانىشەر (الاشى) قاتالدىعىنا بايلانىستى قازاقتار الاشا حان اتاپ كەتكەن  سۇلتان احمەت حاننىڭ بيلىك قۇرعانىن ايتادى. قالاي بولعاندا دا، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردى  پانالاتقاننان كەيىن موعولستاننىڭ وزىندە ىدىراۋ پروتسەسى باستالعانىن كورەمىز.

جۇنىستەن كەيىن  1487 ج. حاننىڭ ۇلكەن ۇلى  سۇلتان-ماحمۇد حان I حان تاعىنا وتىردى. بىراق، ونىڭ بيلىگى تەك موعولستاننىڭ باتىس وڭىرىنە عانا ءجۇردى.

سۇلتان-ماحمۇد حان موعولستانداعى  بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مۇحامەد شايباني حانعا كومەك سۇراي بارعان ساپارىندا 5 ۇلىمەن بىرگە  سىرداريا جاعاسىندا حودجەنت ماڭىندا قازا تاپتى. ال، ودان كەيىن بيلىككە كەلگەن سۇلتان احمەت حاننىڭ ۇلى مانسۇر ءوز كەزەگىندە بيلىك ءۇشىن ءوز باۋىرلارى حالەل جانە  سەيىت سۇلتاندارمەن قىرقىسقا تۇسەدى. ءوز باۋىرلارىنان ۇستەم تۇسكەن مانسۇر حان 1516 ج. قاشعار مەن جاركەندتە (شىعىس تۇركستان) ماملاكات-ي موگوليە (موعولدار مەملەكەتى) دەگەن تاۋەلسىز حاندىق قۇردى. شاۋ تارتقان شاعىندا مانسۇر بيلىكتى ۇلى  شاحقا  بەرەدى. بۇل كەزدە ولاردىڭ بيلىك ەتۋ ايماعى تارىلىپ، شاح حاندى تەك تۇرفان ءوڭىرى عانا تانىدى. شاح ماحمۇد يبن مىرزا فازىل شوراستىڭ ايتۋىنشا، شاح حان باتىلدىعىمەن قاتار وتە قاتىگەز بولدى. بىردە بولماشى قىلىعى ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇلى ءتوراي سۇلتاندى ءولىم جازاسىنا كەسىپ جىبەرەدى.

مانسۇردان كەيىن تاققا  سۇلتان-احمەت حاننىڭ ءۇشىنشى ۇلى  سۇلتان سەيىت وتىردى.  ودان كەيىن بيلىككە سۇلتان سەيىت حاننىڭ ۇلى ءابدىراشيد وتىردى. زامانىنداعى قۇدىرەتتى  مەملەكەتتەن جۇرناعى عانا قالىپ، ءابدىراشيد حان حاندىقتىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە كىرىستى. ەندى ول وزدەرىنىڭ  وداقتاسى قازاقتارعا  قارسى تۇرۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ قاس جاۋى ماۋرەنناحرلىق شايبانيدتەرمەن وداق قۇردى. بىراق، مەملەكەتتىڭ بۇرىنعى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرۋگە  ءابدىراشيد حاننىڭ شاماسى كەلمەدى. موعولستاننىڭ ودان كەيىنگى جاعدايى مەملەكەت دەپ ايتۋعا دا كەلمەيتىن ءبىر قالا شەڭبەرىندە ءتۇسىپ ، بىرتە-بىرتە تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا كەتىپ تىندى.

ۆ. پ. يۋدين  سەكىلدى ايتۋلى عالىمداردىڭ پىكىرى كەڭەستىك يدەولوگيا الدە ءوزىمىزدىڭ رۋشىلداردىڭ ارەكەتى مە، ايتەۋىر ومىرشەڭ بولماعاندىعى انىق!

وكىنىشكە قاراي، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ بارىسىنداعى موعولستان  مەملەكەتى قۇرامىنداعى جەكەلەگەن تايپالاردىڭ ءرولىن  قازىرگى وتاندىق  تاريحشىلار  مەن زەرتتەۋشىلەر دە مويىنداعىسى كەلمەيدى! ءار قايسىسى ءوز تايپاسىن كوتەرمەلەيتىن كەسەل كەدەرگى..

ال، مەملەكەتىمىزدىڭ شىنايى تاريحىن قالىپتاستىرامىز دەسەك، بۇل ماسەلەدەن اينالىپ وتۋگە بولمايدى. ەلدىڭ بيلىگى حاننىڭ قولىندا بولعانمەن، جەر رۋلىق قاۋىمعا قارادى.

جالپى، ءوزىمىزدى مەملەكەت رەتىندە قۇرمەتتەسەك، «قازاق  حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى» دەگەن ايتۋلى وقيعانى ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن، سول حاندىقتىڭ قازىعى العاش قاعىلعان جەر شۋ وزەنى بويىنداعى قوزىباسىدا  كەشەندى ەسكەرتكىش سالىنۋى ءتيىس!

بۇل جەردە الىس شەتەلدى بىلمەيمىن،  ورىس ارمياسى فرانتسۋزداردى جەڭگەن «بورودينونى»، كەڭەس اسكەرلەرى نەمىس فاشيستەرىنىڭ بەتىن قايتارعان ستالينگرادتاعى «ماماەۆ قورعانى» اتتى كەشەندەردى ەسكە ءتۇسىرۋ كەرەك....

ياعني، وزگە ەلدەر ءبىر شايقاستاردىڭ ءوزىن اسپەتتەپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ وسى وقيعانى ءجاي كونفەرەنتسيالارمەن اتاپ ءوتىپ قويا سالعانىمىز ەلدىگىمىزگە سىن!

ول ەسكەرتكىشتەن قاراجاتتى اياۋعا بولمايدى. «قارجىلىق داعدارىس»، «سۋ جوق، باسقا كوممۋنيكاتسيالار جوق» دەگەن سىلتاۋلار بۇل جەردە جۇرمەيدى.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءلازىم.

2017 ج.«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جاسالعان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار قاسيەتتى ورىندار تىزىمىنە وڭتۇستىكتەگى ابىلاي حان ورداسى (حانقورعان) مەن ەسىم حان ورداسى كىرمەي قالدى. دالىرەك ايتساق، ءتيىستى مەكەمەلەرگە قانشا جۇگىرسەك تە كىرگىزە المادىق.

تەك «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باسشىسى تاريحشى-عالىم دارقان قىدىرالى ارالاسقان سوڭ عانا ەسىم حان ورداسىنا كوڭىل ءبولىنىپ، تۇركستان وبلىسىنىڭ اكىمى جانسەيىت تۇيمەباەۆ وردانى ارنايى بارىپ كورىپ، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن باستاپ، اباتتاندىرۋعا تاپسىرما بەردى.

سول سەكىلدى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى دە قوزىباسىنى ءوز قاداعالاۋىنا الۋى ءتيىس..

ءومىر شىنىبەكۇلى

تاريحشى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz