عابيت مۇسىرەپوۆ. ەتنوگرافيالىق اڭگىمە
(ەسكى داپتەردەن)
- سول اۋىلعا بارىپ كەلۋدى سوزىپ كەتتىڭ-اۋ، - دەپ، رايكوم حاتشىسى ماعان ەكى رەت ەسكەرتىپ ەدى.
مەن بۋراباي ورمان تەحنيكۋمىندا بەرەتىن ساباقتارىمنان بوسانا الماي جۇرگەمىن.
رايكوم حاتشىسىنىڭ مەنى اسىقتىراتىن دا ءجونى بار. اۋداننىڭ شەتىرەك ءبىر جاعىندا التى-جەتى اۋىل باستارىن قۇراستىرىپ، كولحوز قۇرعالى جاتقانىنا ءۇش-ءتورت اي بولدى. بىراق سول اۋىلداردىڭ ناق ورتاسىندا وتىراتىن ەڭ ءبىر شۇرايلى جەردىڭ يەسى - جاڭبىرشى اۋىلىن كولحوزعا العىلارى كەلمەيدى ەكەن. ول اۋىلدىڭ كولحوزعا كىرگىلەرى دە كەلمەيدى.
- وزدەرى تاقىر كەدەي، مىنەزدەرى تۇسىنىكسىز... رايكومنىڭ جاۋاپتى ينسترۋكتورى ەكى رەت بارىپ - "اللانىڭ جازعانى بولاد تا" دەگەن سوزدەن باسقا ەش نارسە اكەلگەن جوق... سەن تەزىرەك بارىپ، سول اۋىلدىڭ سىرىن اشىپ كەلشى، - دەپ رايكوم حاتشىسى بۇل جولى ماعان سالماق سالا ايتتى. ويىندا تىقىرشۋ بارلىعى بايقالادى. جاڭا عانا باستالىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ءىس تۇسىنىكسىز ءبىر كەدەرگىگە ۇشىراپ قالعان سياقتانادى.
تەك قانا وراق باستىعىنا، قارا ماقپال تۇسىنە قىزىعىپ، قوتىرلاۋ ەكەنىنە دە قاراماي العان بەسكە شىعارىم بار ەدى. سالت مىنسەڭ، سىلاڭ عانا ءجۇرىسى بار، ارباعا جەكسەڭ، اينالشىق جەگەندەي، اينالا بەرەتىن. سونى جەگىپ الىپ، ءبىر جاعىنان ۇيرەتە قايتۋ دا ويدا بولىپ، مەن ءجۇرىپ كەتتىم. قاسىما تەحنيكۋمنىڭ ەكى وقۋشىسىن الدىم. ءۇش جاس جىگىت، قارا دونەندى ەرىكسىز جونگە كوندىرىپ، كەشكە قاراي جاڭبىرشى اۋىلى دەگەن اۋىلعا جەتتىك.
(ەسكى داپتەردەن)
- سول اۋىلعا بارىپ كەلۋدى سوزىپ كەتتىڭ-اۋ، - دەپ، رايكوم حاتشىسى ماعان ەكى رەت ەسكەرتىپ ەدى.
مەن بۋراباي ورمان تەحنيكۋمىندا بەرەتىن ساباقتارىمنان بوسانا الماي جۇرگەمىن.
رايكوم حاتشىسىنىڭ مەنى اسىقتىراتىن دا ءجونى بار. اۋداننىڭ شەتىرەك ءبىر جاعىندا التى-جەتى اۋىل باستارىن قۇراستىرىپ، كولحوز قۇرعالى جاتقانىنا ءۇش-ءتورت اي بولدى. بىراق سول اۋىلداردىڭ ناق ورتاسىندا وتىراتىن ەڭ ءبىر شۇرايلى جەردىڭ يەسى - جاڭبىرشى اۋىلىن كولحوزعا العىلارى كەلمەيدى ەكەن. ول اۋىلدىڭ كولحوزعا كىرگىلەرى دە كەلمەيدى.
- وزدەرى تاقىر كەدەي، مىنەزدەرى تۇسىنىكسىز... رايكومنىڭ جاۋاپتى ينسترۋكتورى ەكى رەت بارىپ - "اللانىڭ جازعانى بولاد تا" دەگەن سوزدەن باسقا ەش نارسە اكەلگەن جوق... سەن تەزىرەك بارىپ، سول اۋىلدىڭ سىرىن اشىپ كەلشى، - دەپ رايكوم حاتشىسى بۇل جولى ماعان سالماق سالا ايتتى. ويىندا تىقىرشۋ بارلىعى بايقالادى. جاڭا عانا باستالىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ءىس تۇسىنىكسىز ءبىر كەدەرگىگە ۇشىراپ قالعان سياقتانادى.
تەك قانا وراق باستىعىنا، قارا ماقپال تۇسىنە قىزىعىپ، قوتىرلاۋ ەكەنىنە دە قاراماي العان بەسكە شىعارىم بار ەدى. سالت مىنسەڭ، سىلاڭ عانا ءجۇرىسى بار، ارباعا جەكسەڭ، اينالشىق جەگەندەي، اينالا بەرەتىن. سونى جەگىپ الىپ، ءبىر جاعىنان ۇيرەتە قايتۋ دا ويدا بولىپ، مەن ءجۇرىپ كەتتىم. قاسىما تەحنيكۋمنىڭ ەكى وقۋشىسىن الدىم. ءۇش جاس جىگىت، قارا دونەندى ەرىكسىز جونگە كوندىرىپ، كەشكە قاراي جاڭبىرشى اۋىلى دەگەن اۋىلعا جەتتىك.
بۇل اۋىلدىڭ ەڭ ءبىر شۇرايلى جەردىڭ يەسى ەكەنىن مانادان كورىپ كەلەمىز. قالىڭ قارا قىرتىستى، ات شاشاسىنان كەلەتىن قالىڭ بوزدى جەر بايلىقتى ايتىپ بۋسانىپ جاتىر. الىستان وراعىتقان قايىڭدى ورماندار وسى جەردىڭ كۇننەن، جەلدە قورعايتىن قورعانى سياقتى. قۇم-قايراڭ كۇمىس كولدەر كەمەرىن كەرە، كەڭ تولقىپ، تولىپ جاتقان اڭگىمە شەرتەتىندەي سەزىلەدى. جازعىتۇرعى جادىراۋ دۇنيەنىڭ بارلىق سۇلۋلىعى قالاي باس قوسىپ، قالاي يەسىز جاتقانىنا تاندانعاندايسىڭ.
جاڭبىرشى اۋىلى بيىك بولعانىمەن سەلدىرەپ كەتكەن اعاشتىڭ ىشىندەگى قىستاۋىنان جاڭادا عانا جىلجىپ ۇزىن ءبىر سايدىڭ بويىن ورلەي قونعان ەكەن. اينالاسى ون شاقتى قاراشا ۇيلەر شىعىستان باتىسقا قاراي شۇبالا قونىپتى. اۋىل ماڭىندا اندا-ساندا ءبىر جىلقى، ەكى-ءۇش سيىر، بەسەۋ-التاۋدان بولەك-بولەك جۇرگەن قوي-ەشكى كورىنەدى. بۇل ماڭايداعى ەڭ ارىق مالداردى وسى اۋىل جيناپ العان سياقتانادى، بۇل ماڭايداعى مالى از اۋىل دا وسى بولۋ كەرەك.
وسىنشا باي جەردىڭ يەسى نەدەن جۇتاپ وتىرعانىنا قايران قالاسىڭ. وتكەن قىس وتە جۇمساق، باسقا ەلدەردىڭ كۇيلى شىققان ءبىر جىرى ەدى.
شۇباتىلا قونعان اۋىلدىڭ ورتا دەڭگەيىندە جەتى-سەگىز ەركەك، القا-قوتان وتىر ەكەن. ءار ءۇيدىڭ سىرتىندا كوزدەرىن كۇنگە سىعىرايتا قاراپ، اياقتارى مەن اياقتارىن قىسىپ تۇرعان قىز بالالار كورىنەدى. ەركەك بالالار جوق سياقتى. ءبىز ەركەكتەردىڭ قاسىنا كەلىپ توقتاپ، سالەم بەردىك. كۇن جىلى بولسا دا تىماقتارىن تاستاماعان باستار از عانا ەڭسەسىن كوتەردى دە، ءتىل قاتقان جوق. جىرتىق توبەلەرىنەن ءجۇن جۇلىنىپ شىعىپ تۇرسا دا تىماقتاردا ءبىر تاكاپپارلىق بارى اندالادى. سويلەسىپ قايتار ادامدارىمىز وسىلار بولار دەپ، مەن اربادان تەزىرەك ءتۇسىپ، ءبىر شەتىنەن باستاپ وتىرعاندارعا قولىمدى ۇسىندىم.
- اۋەلى انا كىسىدەن باستا، شىراعىم، - دەدى ەڭ شەتكى ەركەك، ورتادا وتىرعان سيرەك بۋرىل ساقالدى، وپىرىق اۋىز، سارى شالدى يەگىمەن نۇسقاپ. قۋسىرىپ العان قولدارىن ءوز جەڭىنەن دە شىعارعان جوق. مەن امالسىز سارى شالعا جاقىنداعانىمدا ول باسىن ءتىپتى شالقالاي كوتەرىپ الىپ:
- ۋاكاليايكۇم-ەشاليام... - دەدى. باسىن مەنمەن كوتەرىپ الۋىمەن اۋزىن ءشۇرشيتىپ "ۋاكاليايكۇم-ەشاليام" دەگەننىن راسىندا تۇك جاراسىمدىلىق جوقتىعىن ول ءوزى اڭداماسا كەرەك. وپىرىق اۋىزدان ەرىندەرى ءبىرىن-ءبىرى قاتتى قاپسىرىپ، اۋىز قاقپاعىن قيسايتا جاۋىپ الدى دا سونىمەن تىنىپ قالدى.
شالدان كەيىن مەن ونىڭ سول جاعىنداعى موسقالداۋ ادامعا قولىمدى سوزىپ ەدىم، ول قولىن سوزباستان، سىرەسكەن كۇيى وتىرا بەردى. ونىڭ ورنىنا الگى ەڭ شەتكى ەركەك:
- ەندى اتەكەمنىڭ وڭ جاعىنداعى ادامعا قول بەر، - دەدى.
اتەكەسى جاڭاعى وپىرىق شال ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، مەن ونىن وڭ جاعىنداعى ساقالى بار، مۇرتى جوق بىرەۋگە قولىمدى ۇسىندىم.
ۋاعالايكۇم ءاسسالام، - دەدى ول، مولدالارشا ناقىستاي ايتىپ. سالەمدى ەندى سونىڭ قاتارىمەن جاعالاتىپ كەتەيىن دەپ ەدىم، جەتى اتادان كەلە جاتقان ءداستۇردى بۇزۋعا بولمايدى ەكەن، ماناعى شەتكى ەركەك:
- ەندى الگى كىسىگە قول بەر، - دەدى.
سونىمەن، اتەكەڭنىڭ ەكى جاعىنا وتىرعان ادامداردىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رەتىن تاۋىپ، ايقىش-ۇيقىش قول بەرىپ شىققانشا، ولار كەزەگىمەن سالەم الۋدى ايتىپ بولعانشا، ءبىر اۋىلدى كوشىرىپ-قوندىراتىن ۋاقىت كەتتى.
سودان كەيىن عانا ورتاداعى وپىرىق شال:
- قوراش، سەن ارىرەك ىسىرىل. جاس قوناققا سول ورىن لايىق،- دەدى. شالدىڭ قوراش دەگەن ادامى كوڭىلسىز ىسىرىلىپ ورىن بەردى. كەڭ دالادا، اسپان استىندا ورىن تالعاسىپ، ۇلكەندىك جاساسىپ وتىرعان جاندارعا تەك قانا تاڭ قالعانداي ەدىڭ! باسقا ەلدەردە، باسقا اۋىلداردا مۇنداي ەسكىلىكتى مەن بۇرىندى-سوندى كورگەن ەمەن. بۇل ادامدار ماعان ءارى قىزىق، ءارى ءبىر قايعى كورىندى.
- شىراعىم، جول بولسىن، - دەدى، ورتادا وتىرعان شال.
- الەي بولسىن... ءسىزدىڭ اۋىلدا جۇمىسىمىز بولىپ كەلىپ ەدىك،-دەدىم مەن.
- الەي بولسىن دەدىڭ، بولدى سول. ار جاعىن كەزەگى كەلگەندە ايتار بولار، - دەپ، شال مەنى اۋىزدىقتاپ قالدى.
تۇسىندە كورگەندەي كارى تاعىلىقتىڭ ءمان-جايىنا مەن ەندى تۇسىنە باستادىم دا قاتەمدى تەز تۇزەپ:
- ءيا... الەي بولسىن... - دەدىم.
- قاي ەلدىڭ بالاسى بولاسىڭ؟
- كەرەي بولامىن.
- قاي كەرەي؟
- قىزىلجارعا قارايتىن كەرەي.
- ەلدەرىڭ امان با؟
-ءبىز اتتانعاندا امان ەدى.
- بۇگىن قاي جەردەن شىقتىڭ؟
- بۋرابايدان شىقتىم.
- جول شەتىڭ قاي جەر؟
- وسى ءسىزدىڭ اۋىل...
- ەندەشە، ەسەنگەلدى، بۇل بالالاردى ۇلكەن ۇيگە اپارىپ ءتۇسىر... - دەپ، شال ماقۇلداۋ كۇتكەندەي، ەكى جاعىنا كەزەك قارادى.
- اتەكەم دۇرىس ايتادى: ىزدەپ كەلگەنى وسى اۋىل بولعان سوڭ، ۇل بالالاردىڭ ءجونى ۇلكەن ءۇي بولادى، - دەدى، شالدىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان ساقالى قاۋعاداي، مۇرتى جوق ادام.
- اتەكەم دۇرىس ايتادى: ىزدەپ كەلگەنى وسى اۋىل بولعان سوڭ، بالالاردىڭ ءجونى ۇلكەن ءۇي بولادى، - دەپ، شالدىڭ سول جاعىنداعى ادام دا سوزبە-ءسوز قوستادى. بۇل ءبىر ۇڭىرەيگەن كوسە قارا ەكەن، كوز قۇيرىقتارى سۇيىرلەنىپ، ەكى شەكەسىنە قاراي سوزىلىپ كەتىپتى. وزگەلەردىڭ ۇيعارعانىن اياقتاپ كەلگەندە سول بەكىتەتىن سياقتى. ايتتى دا قارا تاس بولىپ قاتىپ قالدى.
سودان كەيىن عانا ەسەنگەلدى دەگەن، ماناعى ەڭ شەتتە وتىرعان ەركەك ورنىنان تۇرىپ:
- قوناق بالالار، ۇلكەن ۇيگە جۇرىڭىزدەر، - دەدى.
قوناقتار ورنىمىزدان تۇردىق...
قاسىمداعى وقۋشىلار جارىلىپ كەتۋگە جاقىن قىپىلداسىپ كەلە جاتىر. مەن ەزۋ تارتسام بولعانى، كۇلكىلەرىن تىيا الار ەمەس. ەڭ الدىمەن سولاردىڭ ويىن ءبولىپ، كۇلكىلەرىن ىدىراتقىم كەلىپ:
- ەسەكە، كۇن ءالى ەرتە... ءبىز كەلگەن جۇمىسىمىزدىڭ ءجايىن سويلەسكىمىز كەلەدى، قالاي بولار ەكەن؟ - دەدىم.
- شىراعىم، بۇل اۋىلعا كەلگەن ادامنىڭ نە جۇمىسى بارىن اتەكەم ءوزى سۇرايدى. ءوزى سۇراعاڭدا، ايتاسىڭ، - دەدى ەسەنگەلدى.
- ول كىسىگە ءسىز ايتساڭىز قايتەر، تەزىرەك سەيلەسسەك دەپ ەدىك...
- شىراعىم، بۇل اۋىلعا كەلگەن ادامنىڭ نە جۇمىسى بارىن اتەكەم ءوزى سۇرايدى. ءوزى سۇراعاندا، ايتاسىڭ،- دەدى ەسەنگەلدى، جاڭاعى ايتقانىن اينىتپاي قايتالاپ. بۇل جولى كۇلمەي قالۋعا شىن-اق ۇستامدىلىق كەرەك ەدى...
ەندى ءتۇسىندىم، بۇل اۋىل اتام زاماننان دا ءارى ءبىر كەزدە قابىلدانعان ءداستۇردى بۇزباي كەلەدى ەكەن. ۇلكەن بىرەۋى ايتقان ءبىر ءسوزدى، ۇلكەن ورناتقان ءبىر ءداستۇردى ەشقايسىسى بۇزبايدى دا وزگەرتپەيدى.
جاڭاعى قايتالاۋدان كەيىن ەسەنگەلدىنىڭ بەت-اۋزى تاسقا اينالعانداي سازارىپ، وزگە قازاقتا كەزدەسپەيتىن تاكاپپارلىققا كوشتى. الدەقاشان تىسى وڭىپ-بوزارىپ كەتكەن تىماعىنىڭ توبەسىندەگى جىرتىعىنان سۋىرىلىپ شىققان تۇيەنىڭ ءجۇنى دە تاكاپپار شوشاياتىن سياقتى. ەسەنگەلدى وپىرايعان ۇلكەن قارا ۇيگە كاداعان كوزىن اۋدارماي ۇستاعان بويى سىقىر-سىقىر، قيكاڭ-شيقاڭ ەتكەن شىلتەرلى ەسىكتى اشتى دا:
- مارحامات!-دەدى بىزگە. ءبىز ۇيگە كىردىك.
ىشكى دوستىعى جوق شەت ءبىر ەلدىڭ وكىلدەرىنە كورسەتىلەتىن سىرت سىپايىلىق وسى سياقتى بولۋعا كەرەك. ءبىز ىشىمىزدەن كۇلىپ، كونە بەردىك.
ۇلكەن قارا ءۇيدىڭ ءىشى دە ەرتەدەگى بايلىقتىڭ، قازىرگى كۇندەگى جۇتاۋ كەدەيلىكتىڭ جايىن ايتىپ تۇر ەكەن. ەڭ الدىمەن، بۇل مەن كورگەن كيىز ءۇي بىتكەننىڭ ىشىندەگى ەڭ جىرتىق-تەسىگى كوپ ءۇي. مۇنداي كوپ جىرتىقتى، مۇنداي ۇلكەن تەسىكتەردى مەن قويشىنىڭ قوسىنان دا كورگەن ەمەسپىن. قويشىنىڭ ايەلى مىنا قارا قۇرىمدى دا جاماپ قويعان بولار ەدى. بەس-التى ۋىعى الاقانداي جالپاق، ءبىر كەزدە سىرلانعاندىعى، زەرلەنگەندىگى بايقالادى. وزگە ۋىقتارى قىرىق رۋ - ءبىرى جىڭىشكە، ءبىرى ءيىنسىز، شاڭىراققا تىك تىرەلىپتى.
تاعى ءبىر بەس-التى ۋىقتا جوسانىڭ ءىزى دە جوق، ىستىڭ ءىزى عانا بار. اڭىرايعان ىرگەدەن ءبىر ءتورت كوز قارا يت كىرىپ كەلە جاتىر.
وڭ جاق بوساعادا الاسا جۇكاياقتىڭ ۇستىندە تەمىرمەن بەلدەۋلەنگەن ارۋاقتى ءبىر ەسكى ساندىق، بەتىندە ەكى-ءۇش جەردە عانا سۇيەكتەلگەن ورنەكتىڭ ءىزى قالعان ەسكى كەبەجە... كورپە-جاستىق دەگەننىڭ ءىزى بايقالمايدى. ەكى باسى قايىقتاي قاقىرايعان اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە سىرماق سياقتى، قۇرامىس كورپە سياقتى بىردەمەلەر قوقىپ جاتىر. ءتور الدىندا تاي، تايىنشا، ەشكى، لاق تەرىلەرى شيكى كۇيىندە توسەلگەن. ءبىر كەزدە كوك ساۋىرلاتكقن، كۇمىستەتكەن ۇيرەك باس ەر وسى ءۇيدىڭ تورىنە مىڭ جىل بۇرىن ىلىنگەن كۇيى قالا بەرگەندەي، قاۋساپ تۇر. تارالعىلارى قىرقىلىپ، كۇمىستەتكەن ۇزەڭگىلەرى ءۇزىلىپ تۇسكەلى تۇر.
ءبىز ەسەنگەلدىنىڭ نۇسقاعان تورىنە كەلىپ وتىردىق."ۇلكەن ءۇيى" وسىنداي بولسا، وزگە ۇيلەرى قانداي ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ەسەنگەلدى ءبىزدى قوزعالماي قارايتىن كوزدەرىمەن ءبىر تۇگەندەدى دە شىعىپ كەتتى. سودان كەيىن عانا ءبىز ەركىمىزبەن كۇلىپ، ارەڭ دەگەندە ەزۋىمىزدى جيدىق.
- بۇل ءۇيدىڭ جاندارى قايدا؟ - دەدى وقۋشىنىڭ ءبىرى.
- وسى ءۇيدىڭ يەسى مىنا قارا الا يت بولماسىن... ۇيگە ىرگەدەن كىرىپ، ىرگەدەن شىعىپ جۇرگەن ءتۇرى جامان ەكەن، - دەدى ەكىنشى وقۋشى.
- ۇندەمەندەر، بۇل اۋىلدىڭ سىرىن تۇگەل كورەيىك، - دەدىم مەن.
جىگىتتەر اتتى اعىتىپ، ءوزىمىزدىڭ توسەك-ورىندى ۇيگە ەنگىزىپ، استىمىزعا تەحنيكۋمنىڭ قارا ودەيالىن توسەدى.
- وسى ودەيال وسىندا قالسىن ءوزى، - دەدى بىرەۋى.
- ارام بولار! - دەدى ەكىنشىسى.
ۇزاماي الىسىراقتان شىققان ەسەنگەلدىنىڭ داۋسى ەستىلدى:
- قاراشاش، ۇلكەن قوناق كەلدى. اتەكەم سىزگە قوناقتاردىڭ قىزمەتىندە بولسىن دەپ بۇيىرادى... - دەپ تۇر.
- قايداعى قوناق، قانداي قوناق؟ - دەگەن ايەل داۋسى ەستىلەدى.
ءبىز قانداي كۇتۋشىگە دۋشار بولار ەكەمىز دەپ، قاۋىپتەنىپ وتىرعانىمىزدا ەسەنگەلدى ۇيگە قايتا كىرىپ:
- بۇل اۋىل قوناققا ات اعىتىرمايدى، ءوزى كۇتەدى، - دەدى.
ونىمىزدىڭ ۇلكەن نارازىلىق تۋعىزعانىن مەن اڭعارماي قالىپ:
- وقاسى جوق، وتاعاسى، ۇشەۋىمىز دە جاس جىگىتتەرمىز عوي، ءوزىمىز-اق كۇتەمىز... راقمەت، - دەدىم، وسى اۋىلدىڭ ىڭعايىنا قاراي سويلەسكىم كەلىپ.
بىراق ەسەنگەلدى جىبىگەن جوك، سوگىس جاريالاۋعا لايىق قاتال داۋىسپەن:
- بۇل اۋىل قوناققا ات اعىتتىرمايدى، ءوزى كۇتەدى، - دەدى دە، تاعى دا شىعىپ كەتتى. ءبىز تاعى دا ەركىن كۇلىسىپ الدىق.
وسى كەزدە ءىرى دەنەلى، موسقال تارتقان قارا تورى ايەل ەسىكتەن ەڭكەيىپ كىرە بەردى. ءبىزدىڭ "ەسەنسىز بە؟" دەگەن اماندىعىمىزعا ايەل قالىپتى قازاق ايەلىندەي جاۋاپ قايىردى:
- شۇكىر، شىراقتارىم... اينالىپ كەتەيىندەرىم-اي، قايداعى ءبىر مولاعا قايدان كەزدەسىپ جۇرسىندەر؟ - دەدى ايەل، بىردەن-اق ءبىزدى باۋىرىنا تارتا سويلەپ. بۇل اۋىلدىڭ ءمان-جايىن سۇراپ الاتىن ادامىڭ دا وسى ايەل سياقتى. ەپتەپ قانا كەلگەن جۇمىسىمىزدىڭ ۇشىعىن اڭعارتىپ ەدىك، ار جاعىن ايەل ءوزى ءتۇسىنىپ، ويىمىزداعىمىزعا جاۋاپ بەرە سويلەدى:
- بۇل ءبىر ەرتەدەن قىرسىعى ارىلماعان جاداۋ تورەلەردىڭ اۋىلى، تامتىعى قالماي بىتكەن اۋىل. "باق اۋىسادى، ىرىس جۇعىسادى" دەپ، بىزدەن بۇرىنعىلارى دا تىرپ ەتپەي وتىرا بەرگەن ەكەن، ءبىز دە تىرپ ەتپەي وتىرمىز. اۋىسقان دا، جۇعىسقان دا دانەمە جوق. وتىز ءۇي تولەڭگىت بولۋشى ەدى، ولار الدەقاشان تاستاپ كەتگى. وزدەرى ءاپ-ادەمى اۋىل بولىپ، وڭاشا وتىر. كولحوز بولىپ جاتقاندار دا سولار. كەشە عانا كورىپ كەلدىم، ءبىر قىرقانىڭ قىرتىسىن ايىرىپ، ەگىن سالىپ جاتىر. ال، بۇل اۋىل كولحوز تۇگىل، اشەيىن اۋىل بولىپ وتىرا الاتىن دا جايى جوق وسى اۋىلدىڭ ون شاقتى ەركەگىندە ءوز اتىن ەرتتەپ مىنە الاتىن بىرەۋى تابىلار ما ەكەن؟ ءبىر اربا وتىن اكەلەتىن بىرەۋى بار ما ەكەن؟ وندايلارىنا تولەڭگىت قىزى - مەن جۇرەم. ەلۋى جينالىپ ەشكى سويا المايتىن ولىمتىكتەر، قالقيىپ وتىرعان. وڭكەي ءبىر پاراقورلار... وزدەرىڭ دە كورەرسىندەر، شىراقتارىم... ەندى مەن شاي قويايىن، - دەپ، ايەل شىعىپ كەتتى.
ايەل ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ، اۋىلدىڭ ارعى-بەرگى جايلارىنان ءبىرتالاي تانىستىردى. ءبىر كەزدە تورە تۇقىمىنىڭ بىرەۋى قونىپ-تۇستەنگەن، بىرەۋى تۋعان، بىرەۋى ولگەن، اس بەرگەن، ات شاپتىرعان جەرلەرىنىڭ ءبارىن دە باۋىرىنا باسا بەرىپتى بۇل اۋىل. بىراق، سول جەرلەرگە قاعىلعان جالعىز قازىق تا جوق. بۇلار ادام ەڭبەگى دەگەننىڭ ەشبىر ءتۇرىن بىلگەن ەمەس، ءالى كۇنگە دەيىن قابىلدامايدى دا. باي جەر ءوزى اسىراپ كەلگەن: جەر مالدى اسىراعان، مال بۇلاردى اسىراعان. اتىن ەرتتەپ، قولتىعىنان كەتەرىپ اتقا مىنگىزۋ تولەڭگىتتەردىڭ مىندەتى بولعان. ەندى ولار دا تاستاپ كەتكەننەن كەيىن تورە اۋىلى ءبىرجولا تيتىقتاپ، قۇلارمانعا كەلىپ وتىر. بىراق باياعى پاڭدىق ساقتالىپ قالعان.
ايەل قايناعان ساماۋىردى ۇيگە كىرگىزدى دە:
- شىراقتارىم، بۇل اۋىلدا ءبىر قايناتىم شاي جوق. اق سۋ ىشەسىڭدەر، -دەدى. بىزدە شاي بارلىعىن ەستىگەن سوڭ، شاينەك ىزدەپ باسقا ۇيلەردى كەزىپ كەتتى.
قالايىمەن نوقتالانعان شاينەككە ەرىپ، ءار ۇيدەن جينالعانى كورىنىپ تۇرعان ون شاقتى شىنىاياقتار كەلدى. كوپ جامالعان، كوپ كىر سىڭگەن سىرەۋ داستارقان جايىلدى. ءبىز داستاركاننىڭ ۇستىنە ءوزىمىزدىڭ ورامالىمىزدى جايىپ، قالادان الىپ شىققان نان، قانت، مايىمىزدى توكتىك. وسى كەزدە ءالى دە اۋىل سىرتىندا قالعان ەركەكتەر دە ۇلكەندەتە ۇيگە كىردى.
اتەكەڭ دەگەن وپىراق شاددىڭ وتىراتىن داعدىلى ورنىنا مەن وتىرىپ قالعان ەكەم. شال باسىن قاقشيتىپ العان بويى تۋرا ماعان كەلىپ تىرەلدى دە تۇرىپ كالدى. مەن تومەن ىعىسىپ، ورنىن بوساتتىم. ەكىنشى بىرەۋىنە تاعى ورىن بەرەيىن دەپ، تاعى دا تومەن قاراي ىعىسا بەرىم ەم. اتەكەڭ از عانا ساقالىن الدىنا قاراي شوشايتىپ:
- ەندىگى جول قوناقتىكى، قوزعالما، - دەدى. بىراق، جولداستارىم سىرعي-سىرعي، مەنەن الىستاپ كەتتى. از عانا تاماعىمىز اۋىل ادامدارىنىڭ الدىندا قالدى. ولاردىڭ ورتاسىندا مەن عانا...
وپىرىق شال نان مەن مايعا وبىرداي ءتيىپ جاتىر... ءتىسى جوقتىعى بوگەي مە دەسەڭ، شايناماي-اق قىلعي بەرەتىن سياقتى. ءبىز ءبىر-ءبىر شىنى اياق شاي ءىشىپ ۇلگىرگەنشە، داستاركان ءۇستى تىپ-تىيپىل بولدى. مەنىڭ ەكى جولداسىمنىڭ نانعا قولدارى دا تيگەن جوق. مىناۋ ادامداردىڭ اراسىندا تاماق جەۋگە بولمايتىن دا سياقتى. ءبارى دە قۇمىعا قيمىلداپ، وگىزدەي ورىپ، داستارقان بەتىن سيپاپ سالدى. ءبىر ادام دىبىسىن شىعارىپ، ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتقان جوق. باعاناعى پاڭدىقتان دا تۇك بەلگى قالعان جوق، نان مەن مايعا قاراي بىرىنەن-ءبىرى قولدارىن اسىرا سوزادى. ابدەن جەپ بولعان سوڭ عانا اتەكەڭ شال بايسالدىلىق تاۋىپ:
- جەۋگە بولاتىن جاڭا ماي ەكەن، - دەدى.
- اتەكەم دۇرىس ايتادى، جەۋگە بولاتىن جاڭا ماي ەكەن،-دەپ، ماناعى وڭ جاعىنداعىسى قوستادى دا، ونىڭ ايتقانىن اۋدارماي قايتالاپ سول جاعىنداعىسى قوستادى.
- مىنا ءبىر شەكەردى كوكەتايىما اپارىپ بەرەيىنشى، - دەپ اتەكەڭ داستارقان ۇستىندە سەلدىرەپ قالعان از عانا قانتتىڭ ەكى ءتۇيىرىن سۇيرەپ اكەتتى.
- اتەكەم دۇرىس ايتادى، مەن دە كوكەتايىما اپارىپ بەرەيىنشى، - دەپ، ساقالى بار، مۇرتى جوق ادام ەكى ءتۇيىردى وزىنە قاراي تارتتى. باسقالارى دا وسىنى ىستەپ، سىرەۋ داستارقاننان باسقا ەش نارسە قالدىرعان جوق. ەندى ولار شىنى اياقتى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىنا عانا قوندىرىپ، سىلدىر شايدىڭ ءوزىن عانا سوراپتاپ وتىر. پاندىقتارى دا قايتا ورالعان سياقتى: كوزدەرى بۇل دۇنيەنىڭ ار جاعىنداعى بىردەمەگە قادالعانداي; بەت-اۋىزدارىندا قاتىپ قالعان تاس مەنمەندىك قانا بار... ءبىزدىڭ اش قالعانىمىزدان قىسىلىپ وتىرعان جالعىز ايەل عانا.
قوناق اتىن بۇل اۋىلدىڭ ءوزى كۇتەدى دەگەن ەسەنگەلدى قاراڭعى ىڭىرگە اتتىڭ ماڭايىنا دا بارعان جوق. ءوزى سۇرايدى دەگەن اتەكەسى بىزدەن ءالى ءبىر اۋىز ءسوز سۇراعان جوق. سىقسىرايعان بىلتە شامنىڭ شالاعاي جارىعىندا، الدەكىم بىرىنە ءبىرىن سۇيەپ كەتكەن كيىمشەڭ ولىكتەر سياقتانىپ، بىرەۋى قىبىر ەتپەي، اۋىل يەلەرى وتىر. تاڭ قالىپ ءبىز وتىرمىز. ءولى اۋىل تىپ-تىنىش...
اتەكەڭ ءبىر كەزدە تاماعىن قىرىنىپ، از عانا ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى دا:
- ۇلكەن ۇيگە تۇسكەن قوناقتارعا قوي سويۋ كەرەك، - دەدى.
- اتەكەم دۇرىس ايتادى، ۇلكەن ۇيگە تۇسكەن قوناقتارعا قوي سويۋ كەرەك، - دەپ، وڭ جاعىنداعىسى قوستادى.
وسىنى ايتىستى دا ەداۋىر ۋاقىت تاعى دا سىرەسىپ قالىستى. مەنىڭ قوي سويۋعا قارسىلىك بىلدىرگەن ادەپسىزدىگىمە ەشبىر جاۋاپ قايتقان جوق. ۇيالعاننان ۇندەمەۋگە تۋرا كەلدى. جالعىز-اق ء"بىزدىڭ قىزمەتىمىزدەگى" ايەلدىڭ قاتتى تىقىرشىپ وتىرعانى سەزىلەدى. ايەل ارقايسىسىنا ءبىر قاراپ، از عانا شىداپ كوردى دە اياعىندا كەسەك كەتتى:
- سوياتىن بولساڭدار، نەگە اكەلمەيسىندەر تەزىرەك؟ اۋىزدارىڭ ايتىپ، ارتتارىڭ كوتەرىلمەيتىن ادىرا قالعىردى قاشان قوياسىندار وسى؟ جاندارىڭ بار ما،جوق پا ءوزى؟ - دەپ، جايدان جاي ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاۋىپ جىبەردى. ەسىكتىڭ ءبىر شىلتەرى ۇشىپ كەتكەنى بايقالادى. جالاڭداپ ۇيدە جۇرگەن ءتورت كوز يت تە ەسىكتەن ەمەس، تەسىكتەن اتىپ شىقتى. بىراق، ەركەكتەر جاعى قالاسىن بۇزعان جوق. تاعى ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا اتەكەڭ بايلامىن ايتتى.
- قاراشاش دۇرىس ايتادى، سوياتىن بولساڭدار - سويۋ كەرەك، - دەدى. قاسىنداعىلار تاعى دا سوزبە-ءسوز قايتالاستى دا قوزعالعان جوق.
ەندى ايەل ەركىندەپ، جۇمىستى تەزدەتۋگە كىرىسىپ كەتتى. بىرەسە وتىن كوتەرىپ اكەلىپ، بىرەسە قازان مەن وشاقتى اكەلە ءجۇرىپ:
- قاي ءۇيدىڭ قويىن الدىرۋشى ەڭدەر؟ الدىرساڭدارشى، - دەپ ۇيدەن شىعىپ كەتەدى دە، دالاعا شىعىپ الىپ ودان كورى دە قاتالىراق اياقتايدى.
- ەسەنگەلدى، سارى اجەڭ ءۇيىنىڭ ءبىر بوز قويى بولسا كەرەك ەدى، سونى سويعان دۇرىس بولار. الىپ كەلشى، - دەدى اتەكەڭ. الدەقاشان ولگەن جاڭبىرشى تورەنىڭ اۋلەتى، تەگىندە، بىرىنە-ءبىرى ەنشىلەس سياقتى كورىنىپ كەتتى.
- اتەكەم دۇرىس ايتادى، سارى اجەڭ ءۇيىنىڭ ءبىر بوز قويى بولسا كەرەك ەدى، سونى سويعان دۇرىس بولار... - تاعى دا ەكى رەت قايتالاندى.
ەسەنگەلدى سودان كەيىن عانا ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. اسىعىسى جوق، پاڭ باسىپ بارادى.
ءۇي ءىشى تاعى دا جىم-جىرت... سىرتتا اشىققان قارا دونەن عانا وقىرانىپ قويادى. ساعات ون بىردەن ءوتىپ بارادى.
ءبىر كەزدە ەسەنگەلدى كەلىپ:
سارى اجەڭ ءۇيىنىڭ بوز قويى بۇگىن-ەرتەڭ قوزىلايىن دەپ تۇر ەكەن. وبال بولادى عوي دەيدى ايشا كەلىنىڭىز، - دەدى.
ايشا كەلىن دۇرىس ايتادى، بوز قويدىڭ بۇگىن-ەرتەڭ قوزىلايىن دەپ تۇرعانى راس، - دەدى اتەكەڭ.
- اتەكەڭ دۇرىس ايتادى، بوز قويدىڭ بۇگىن-ەرتەڭ قوزىلايىن دەپ تۇرعانى راس،- دەپ ۇڭىرەك قارا مەن ساقالى بار، مۇرتى جوق ادام بۇل جولى قاباتتاسا قايتالاستى. تەگى، ءبىر ەت بولىپ قالۋىن ىشتەرى تىلەپ وتىرعان ادامدار ەندى ماناعىلارىنان گورى شيرايىن دەگەن سياقتى.
اتەكەڭ دە ءۇن-ءتۇنسىز قالۋدى ۇزاققا سوزباي:
- ەندەشە، قانشا اپاي ءۇيىنىڭ قوڭىر قوزىسىن الىپ كەل. ول ەرتە تۋعان قوزى بولاتىن، ەندىگى سويۋعا جاراپ قالدى، - دەدى.
بۇل سوزدەر دە ەكى رەت قايتالانىپ، ماقۇلدانىپ بولعان سوڭ، ەسەنگەلدى تاعى دا جونەلدى. ماناعىداي ەمەس، ەندى تەزىرەك باسىپ بارادى. بىراق ونىڭ بۇل ساپارى دا وڭىنا اينالماپتى. ەسەنگەلدى ەسىكتەن كىرە بەرە-اق:
- جۇما كۇنى قانشا اپايدىڭ جىلى تولادى ەكەن... سوعان ساقتاپ وتىرمىن دەدى، ايجان كەلىندەرىڭ، - دەدى.
- يە، يە... ايجان كەلىن دۇرىس ايتادى، جۇما كۇنى قانشا اپايدىڭ قايتقانىنا ءبىر جىل تولادى. سوعان ساقتاپ وتىرعانى راس، - دەدى اتەكەڭ. قالىپتاسقان ادەت بويىنشا كاسىنداعىلارى دا وسىنى قايتالاستى.
اتەكەڭ ەندى ءبىرجولا داعدارىپ قالعانداي ەدى، اشىققان قارىن تاعى ءبىر تاماقتان وتەردى ەسىنە سالعان ەكەن:
- ەندى ءسوزدى قويىپ، كارەكەڭ ءۇيىنىڭ كوك سەركەسىن اكەلىپ سوي! - دەپ بۇيىردى. باسقالارى ەندى بۇيرىقتى قايتالادى.
سونىمەن كوك سەركە كەلگەندە ساعات ون ەكىدەن اسىپ كەتىپ ەدى. ول ءوزى سەركە ەمەس، ءيىسى مۇڭكىگەن تەكە ەكەن. تورە تۇقىمىنىڭ بۇل يىستەن قالاي جەركەنبەيتىندەرىنە تاڭ قالعاندايسىڭ. جوق، جەركەنەر ەمەس، كوزدەرىنە قاراساڭ كوك تەكەنى تىرىدەي جۇتىپ قويعانداي! ارقايسىسى ءبىر تەكە جۇتكىسى كەلىپ جۇتىنىپ وتىر...
تاعى ءبىر ۇلكەن كەدەرگى پىشاق ىزدەۋ اينالاسىندا كەزدەسىپ قالدى. اتەكەڭ قاي ۇيدە قانداي پىشاق بارىن دا بىلەدى ەكەن. ول ايتىپ، وزگەلەر قوستاپ، اياعىندا ەسەنگەلدى ءبىر پىشاق تابا الماي قايتتى. تەكەسى قۇرعىردىڭ كۇلىمسى ءيىسى تۇنشىقتىرىپ بارادى.
ابدەن شىدامى تاۋسىلعان جولداستارىمنىڭ ءبىرى اتىپ تۇرىپ:
- لۇقسات ەتسەڭىزدەر... مەن... - دەپ، كىشكەنتاي عانا قارىنداش ۇشتايتىن باكىسىن كورسەتتى. ءسوزى ادەپتى سياقتى بولعانىمەن، ءوزى ىشىنەن قايناپ تۇرعانى بايقالادى...
تاڭ اتا كوك تەكە ءبىر استاۋ ەت بولىپ الدىمىزعا كەلدى. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى سالەم ەتىپ، ون شاقتى ايەلدەر كىرىپ كەلدى. ءبارى دە ءبىر-ءبىر بالاسىن جەتەلەي كەلىپتى. ۇيكىدان وياتىپ العان ءىرىڭ كوز قىز بالالار، جاسىنان-اق كەتىلگەن تىستەرىن جاسىرا الماي، ەسىنەي كىردى. ءبارى دە جۇدەۋ، ءبارى دە ناۋقاس، ءبارى دە شالا جان بالالار. تورە تۇقىمى ماڭگىدەن بەرى ءبىرىنىڭ قىزىن ءبىرى الىپ، ابدەن ازعىنداپ بولعان، بالالاردا تىرشىلىك بەلگىلى بولىمسىز عانا سەزىلەدى.
وسىنشا ەركەك-ايەل ءبىر كوك تەكەگە جابىلىپ كەپ كەتكەندە ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ كەلگەن ەڭبەكتەرىنە تۇرسا جارار ەدى-اۋ دەگەن وي كەلەدى.
ەركەكتەرى ەسەسىن جىبەرگەن جوق... باستىڭ ءبىر قۇلاعىن كەسىپ مەنىڭ الدىما تاستادى دا، اتەكەڭ باستى ءوز الدىنا الىپ قويدى. جامباستان ءبىر جاپىراق ەتتى مەنىڭ الدىما تاستادى دا، ساقالى بار، مۇرتى جوق ادام و دا جامباستى ءوز الدىنا قويدى. وزگەلەرى دە سولاي، وزدەرىنە ءتيىستى مۇشەلەردى ۇستاپ-ۇستاپ الىپ، الدارىنا قويىپ جاتىر... قالعان ونداي-مۇنداي تۋرالىپ ءبىر جاپىراق تاباققا تۇسە بەرگەنشە بىرەۋىنىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ تە كەتەدى.
ەت جەۋ ىرىمى اياقتالىپ، سورپا ءىشىلىپ بولىسىمەن-اق تورە تۇقىمدارى ءبىر-ءبىر سۇيەكتى بالالارىنا ۇستاتىپ، تەز تاراسىپ كەتتى. بىزگە، ارينە، تىنىش ۇيقى، قايىرلى ساپار تىلەپ تاراستى...
جۇرت اياعى باسىلعان سوڭ، ماناعى قاراشاش دەگەن ايەلمەن ءبىراز كەڭەستىك تە "اتەكەڭنىڭ ءوزى سۇراۋىن" كۇتە الماي، ءبىز دە ءجۇرىپ كەتتىك. مولاعا اينالعان اۋىلدان قاشىپ كەتتىك. مەن-مەندىگىن قويا الماعان، قاسقىرداي وبىرلاردان قاشتىق.
- اپىراۋ، بۇل اۋىلدىڭ ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋىنا قانشا ۋاقىت كەرەك؟! - دەپ تاڭدانادى ەكى جولداسىمنىڭ ءبىرى.
- ال سونشا پاڭ ايتىلعان سوزدەردىڭ بولماشى ءبىر ىسكە اينالۋىنا قانشا ۋاقىت كەرەك؟! - دەپ، ەكىنشىسى تاندانادى.
ماعان وسىلار نەشە زامان ەل بيلەپ وتىرعاندا، سول ەلدىن نەشە عاسىر ءومىرىن وسىلاي بوسقا وتكىزدى ەكەن دەگەن وي كەلدى. الدەنەگە راقىمسىز ىزالانعانداي بولاسىڭ.
ەرتەڭىنە رايكوم حاتشىسىنا كەلىپ مەنىڭ جاساعان باياندامام مىناۋ عانا بولدى: - جاڭبىرشى اۋىلىندا ون كولحوزعا ەركىن جەتەتىن جەر بار. اسا شۇرايلى جەر، تەككە جاتىر. كولحوزعا الاتىن ءبىر-اق ادام بار، اتى قاراشاش، - دەدىم.
- وزگەلەرىن قايتەمىز؟ - دەدى رايكوم حاتشىسى.
- وزگەلەرىنىڭ ورنى وزگە جەردە، - دەدىم مەن.
رايكوم حاتشىسى اۋىر ويلانىپ قالدى...
