قارۋ تاريحى وتە ەرتەدەن، ادامزات تاريحى باستالعان كەزەڭنەن باستاۋ الادى. سەبەبى، تابيعاتتا كەز كەلگەن جاندىك سياقتى ادام بالاسى دا بارلىق ۋاقىتتا قاۋىپ-قاتەرگە تولى ورتادا ءومىر ءسۇردى. قاتال دا قايىرىمسىز ومىردە قورعانۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر قارۋ ءتۇرى قاجەت ەدى. قارۋ اعاش پەن تاستان باستاپ كوزگە كورىنبەيتىن ساۋلەلىك قارۋلارعا، كوسموستىق اسكەري قوندىرعىلارعا دەيىنگى ءار كەزەڭدە ءار ءتۇرلى دامۋ ساتىسىنان ءوتتى.

العاشقى ادامداردار وزدەرىن قورعاۋ، اڭ اۋلاۋ، كۇن كورىس قاجەتتىلىكتەرى قارۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىن تابۋعا ۇزدىكسىز يتەرمەلەدى. وتتى پايدالانا ءبىلۋ كوپتەگەن جاڭالىقتارعا جول اشتى. وتتى پايدالانۋدىڭ ناتيجەسىندە مەتالل وڭدەۋ ءوندىرىسىنىڭ دامۋى تۇرمىستا مىستان، قولادان، تەمىردەن جانە باسقادا مەتالل قوسپالارىنان جاسالعان بۇيىمداردى قولدانىسقا ەندىردى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ قارقىندى دامىعان قارۋ جاساۋ سالاسى بولدى.  حىى عاسىردا اشىلعان جاڭالىق – وق ءدارىنىڭ (پوروح) شىعۋى بۇل سالادا عىلىمي – تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا جاسادى دەۋگە بولادى. العاشقى وتتى قارۋدىڭ ءتۇرى 1132 جىلى قىتايدا جاسالدى. ول بامبۋك «وتتى نايزاسى» دەپ اتالادى. بۇل قازىرگى مىلتىقتىڭ العاشقى نۇسقاسى ەدى. وسىدان كەيىن – اق الەمدە وتتى قارۋدىڭ نەشە ءتۇرلى نۇسقالارى جاسالا باستادى. الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ دا بۇل ۇردىستەن شەت قالماعانى بەلگىلى.  

قازاق حالقىنىڭ ارعى ءتۇبى سانالاتىن ساقتاردىڭ عۇن-سارماتتاردىڭ، كانگيۋلەردىڭ، تۇركىلەردىڭ، قيماق-قىپشاقتاردىڭ قارۋ-جاراق سوعۋ ونەرى دامۋ ساتىسىندا بىرنەشە كەزەڭدى باستان وتكەردى جانە جالپى ادامزاتتىق وركەنيەتكە ۇلەس قوستى. 

قازاق مەملەكەتتىلىگى قالىپتاسقاننان كەيىنگى جاۋگەرشىلىك زاماندا قارۋ-جاراق جاساۋ ءىسىنىڭ وزەكتىلىگى ارتپاسا كەمىمەدى. بۇل رەتتە تەك ءوز قارۋ جاساۋ ىسىمەن عانا شەكتەلمەي الەمدىك قارۋ جاساۋ تەحنولوگياسىمەن تانىسىپ، قىر-سىرىن مەڭگەرۋ دە ماڭىزدى ەدى. شەت ەلدە شىعارىلعان، اسىرەسە باتىس ەۆروپا ەلدەرىندە شىعارىلعان قارۋلار ەلىمىزگە اكەلىنگەن. وعان دالەل «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۋزەيىنىڭ  قورىندا ساقتالعان وتتى قارۋلار.

مۋزەي قورىندا ساقتالعان لەفوشە رەۆولۆەرى ءحىح عاسىردان قالعان جادىگەر. جادىگەردى تاپسىرۋشى قايدان نەمەسە قاي جەردەن تابىلعانى تۋرالى مالىمەت بەرمەگەندىكتەن، مەتالدىڭ توت باسۋىنا جانە اعاشتان جاسالعان بولشەكتەرى ءشىرىپ، ساقتالماۋىنا قاراپ ءبىراز ۋاقىت توپىراق استىندا كومىلەپ جاتقان دەپ توپشىلايمىز.

ادەبيەتتەردەن الىنعان مالىمەتتەر مەن سۋرەتتەرگە قاراعاندا رەۆولۆەر قاڭقاسى مەتالدان، تۇتقاسى اعاشتان جاسالعان. اعاش تۇتقا ۆينت ارقىلى قاڭقاعا بەكىتىلگەن. تۇتقا شۇيدەسى سوپاقشا فورمادا مەتالدان  قۇيىلعان.

بارابانى قاراپايىم ءارى مىعىم، قالپاقشا وڭنان سولعا قاراي جارتى شەڭبەر جاساي اشىلىپ، وقتالادى. شاپپانى قايىرىپ، شۇرىپپەنى ءار باسقان سايىن بارابان شەڭبەر بويىمەن ءبىر قادام جاساپ قوزعالىپ، وقشانتايداعى بۇرتىكتى (شپيلەچنىي) وقتى كەزەكپەن ۇڭعىعا بەرىپ وتىرادى. وسىلاي التى اتار رەۆولۆەردىڭ جۇمىس ءستيلى جۇزەگە اسادى.   

ساقتاندىرعىش شەگەسى مەن تۇتقانىڭ اعاشتان جاسالعان قاپتاماسى ساقتالماعان.

1853 جىلدان باستاپ فرانتسيادا كازيمير لەفوشە جاساپ شىعارعان. لەفوشە اتىمەن  اتالاتىن زاۆودتا جاسالعان.

لەفوشە رەۆولۆەرىنىڭ بۇرتىكتى وققا ارنالعان العاشقى نۇسقاسى. 1853 جىلى فرانتسيا اسكەرىنە قولدانىسقا ەنگىزىلگەن. فرانتسيا رەۆولۆەردى اسكەرگە پايدالانۋعا ەنگىزگەن الەمدىگى ءبىرىنشى مەملەكەت. رەۆولۆەردىڭ بۇل نۇسقاسى بەلگيادا ءى - دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن شىعارىلعان.

روسسيادا لەفوشە جۇيەسىنەدەگى رەۆولۆەرلەرگە 1859 جىلى سىناق وتكىزىلەدى. وفيتسەرلەردىڭ اتقىشتار مەكتەبىندە سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى قارۋلاردىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ قاراپايىمدىلىعى، قولدانىلۋى، اتىلۋى بويىنشا  لەفوشە جۇيەسىندەگى رەۆولۆەرلەر تاڭداپ الىندى. ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدارىندا جاندارمدار كورپۋسىنىڭ جەكەلەگەن بولىمدەرىنىڭ تومەنگى لاۋازىمدى وفيتسەرلەرىن قايتا قارۋلاندىرۋ ماقساتىندا رەسمي مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار جۇرگىزىلە باستادى.

ول ءۇشىن رەسەي مەملەكەتى كازيمير لەفوشەگە 4500 دانا، بەلگيالىق فابريكانت تاننەرگە 1600 دانا جانە سانكت – پەتەربۋرگ قالاسىنداعى سەسترورەتسكوم زاۆودىنا 1000 دانا رەۆولۆەرگە تاپسىرىس بەرىلەدى، 1871 جىلى ارتيلەريا باس باسقارماسىنان تۋلا قارۋ جاساۋشىسى گالتياكوۆقا تاعى دا 500 دانا رەۆولۆەرگە تاپسىرىس بەرىلەدى. سونىمەن، مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا بارلىعى رەسەي يمپەرياسىندا 7600 دانا رەۆولۆەر جاسالىنعان. مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا جاسالعان رەۆولۆەرلەردىڭ وڭ قاپتالىندا ەكى باستى سامۇرىق قۇس بەينەلەنگەن تاڭبا بار. جەكە ساتىپ الۋشىلار شەكەرادان وتكىزگەن قارۋلاردا ول تاڭبا مورلەنبەگەن. دەگەنمەن، بۇل رەۆولۆەرلەر ساتىلىپ الىنعانىمەن ەل اسكەرىنىڭ جاپپاي قولدانىسىنا رەسمي تۇردە ەنبەگەن، تەك قانا باسقا دا قارۋلارمەن قاتار قولدانۋعا ۇسىنىس جاسالعان. وفيتسەرلەرگە ءوز ەسەپتەرىنەن ساتىپ الۋعا دا ۇسىنىلعان. بۇل قارۋدى ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن قازاق وفيتسەرلەرى نەمەسە قازاق ساۋداگەرلەرى الىپ كەلۋى مۇمكىن. ەشقانداي جازبا نەمەسە تاڭبا ساقتالماعاندىقتان كىمگە تيەسىلى قارۋ ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى.

اتالعان كەزەڭگە جاتاتىن كەلەسى تاعى ءبىر وتتى قارۋ، كرنكا ۆينتوۆكاسى. ۇڭعىسى بولاتتان، بەدەرلى كانال تارتىلعان جۇمىر ۇڭعىلى. كاليبر-15,24 مم، دالدىگى: العاشقىدا جاياۋ اسكەر 600 م ەسەپتەلگەن، كەيىن اتۋ الاڭىندا 1200 م – گە دەيىن جەتىلدىرىلگەن.

بىلتەسى (زاتۆور) اشپالى (سۋرەتتە), جارتىلاي تسەليندر فورمالى، وڭنان سولعا قاراي جارتى شەڭبەر جاساپ اشىلادى، بىلتەنىڭ (زاتۆور) ورتاسىندا سىرتقى شۇرىپپەنىڭ سوقىسى ارقىلى وق پىستانىنا سوققى بەرەتىن وزەكشە (ستەرجن) ورنالاسقان.

مىلتىق ءدۇمى اعاشتان، اسكەري-عىلىمي ادەبيەتتەردەن الىنعان مالىمەتتەر (سۋرەتتە) بويىنشا سابىنىڭ ۇڭعىعا بەكىتىلەتىن تۇسى ۇزىن بولۋى ءتيىس، بۇل جادىگەردە ول قىسقا، قيسىقتاۋ ءارى ناشار وڭدەلگەن، سوندىقتان اعاش ءدۇمى كەيىننەن قولدان جاسالعان دەۋگە بولادى. ۇڭعى اعاش دۇمگە ەكى جەردەن مەتال قامىت ارقىلى بەكىتىلگەن. ءدۇمىنىڭ ءتۇبى مەتالل قاڭىلتىرمەن قۇرساۋلانعان.

ۇڭعىنى تازالاۋعا ارنالعان ءسۇمبى (شومپول), مىلتىق سۇڭگىسى (شتىك) جانە اسپا بەلدىگى جەتىسپەيدى (سۋرەتتە).

كرنكا ۆينتوۆكاسىن (رەسمي اتاۋى–كرىنكا) 1869 اۆستريا تۋماسى، چەح قارۋ جاساۋشىسى گوگەنبۋرگ بارونى سيلۆەستر كرنكا  جاساعان. سول جىلى رەسەي يمپەرياسى اسكەرگە رەسمي تۇردە قابىلداعان. 1856 جىلى مەرگەندەرگە، 1859 جىلى جاياۋ اسكەرگە ارانالعان بەردانكا وعىنا لايىقتالعان نۇسقالارى جاسالعان.

ءحىح عاسىردىڭ 60 – شى جىلدارى رەسەي اسكەري ۆەدموستۆاسى ارميانى قايتا قارۋلاندىرۋ ءۇشىن مەتالل گيلزالى ءبىر وقتىق قارۋدى بەلسەندى ىزدەستىرە باستادى.  قاجەتتى قارۋعا بىلتەسى (زاتۆور) قاراپايىم جانە باسقا نۇسقاعا تەز اۋىستىرىلاتىن بولۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويىلعان. وسى تالاپقا جاۋاپ بەرەتىن كرنكانىڭ ۆينتوۆكاسىنا رەسەي اسكەري ۆەدموستۆوسىنىڭ نازارى اۋادى. بۇل ۆينتوۆكانىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىعى قاراپايىمدىلىعى مەن قايتا جابدىقتاۋىنىڭ جەڭىلدىگى ەدى.

بۇل قارۋدىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى جىلدام وقتالىپ، جىلدام اتىلمايتىندىعىندا. سەبەبى قارۋ تازا كەزىندە بوس گيلزانى ۇڭعىدان ءوزى شىعاراتىن بولسا، ءبىراز جۇمىس ىستەگەن سوڭ قولىمەن الۋعا، كەيدە، سۇمبىمەن (شومپال) يتەرۋ ارقىلى الۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل قارۋدى قايتا جابدىقتاۋ نۇسقاسى رەسەيدە 1869 جىلى 18 مارتتا بەكىتىلدى. قارۋدى قايتا جابدىقتاۋ مەملەكەتتىك جانە جەكە كاسىپورىنداردا جاپپاي جۇرگىزىلدى.

ورىس – تۇرىك سوعىسىندا وسى كرنكا ۆينتوۆكاسى ورىس اسكەرىنىڭ نەگىزگى قارۋلارىنىڭ ءبىرى بولدى.

كوشپەلىلىك ءومىر سالتىن 20 عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتاپ كەلگەن قازاقتاردا قارۋ-جاراقتىڭ وزىندىك ەتنيكالىق سيپاتى قالىپتاستى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قارۋ-جاراقتارى ات ۇستىندە سوعىس جۇرگىزۋگە سايكەستەندىرىلىپ جاسالسا، تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى،  كورشى حالىقتاردىڭ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ ىقپالىمەن دامىپ، جەتىلدىرىلىپ وتىرعاندىعىن كورەمىز.

س.شامەتوۆ، «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz