بەلگىلى جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىت تاريحشى سامات وتەنيازوۆتىڭ "رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى جاساعان شابۋىلدارى" تۋرالى ايتقان ويلارىن ىقشامداپ، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىر.

حاندا بيلىك بولعان جوق

سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىقتا قازاق مەملەكەتى ەڭ دەموكراتيالى ەل بولدى. ادامزات قوعامىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەموكراتيالى قوعام قۇرۋ بولسا، سول جەتىستىك كونە گرەكيا مەن كونە ريمدە، ال، ورتا عاسىردا تەك قازاق مەملەكەتىندە عانا بولدى.

وسىنداي ەرەكشە ءبىرتۇتاس حالىقتى «ۇلت بولىپ ۇيىسپاعان حالىق، ءəلى رۋ-رۋعا ءبولىنىپ جۇرگەن حالىق» دەپ ايتقانى ءۇشىن تاريحشى يۋدين جەتپىسىنشى جىلدارى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنان جۇمىستان شىعارىلعان ەدى.

ونى قۋعان سول كەزدەگى ينستيتۋت ديرەكتورى، اكادەميك ا.نۇسىپبەكوۆ بولاتىن. ونداي اۋرۋ ءسوزدى ايتىپ، وزىنە ۇپاي جينايتىندار قازىر دە ۇشىراسىپ قالادى.

قازاق حاندىعى قۇقىقتىق دەموكراتيالى مەملەكەت بولدى. سەبەبى، حان بيلىگى شەكتەۋلى ەدى. حاننىڭ ءوزىن رۋباسىلار مەن بيلەر سايلايتىن. قازاقتا قىرىق ءۇش رۋ بولسا، ونىڭ ارقايسىسىن رۋباسى، بەلگىلى بي باسقاردى.

حان رۋباسىلارىنىڭ كەلىسىمىنسىز ەشتەڭە شەشە المايتىن. سايلانار ادام قولباسشى بولا الا ما؟

قولباسشى بولا الاتىن ادام عانا حان بولىپ سايلانا الدى. حاندا اسكەر دە جوق. اسكەر رۋباسىلاردا، بيلەردە. حانعا قارجىنى، الىم-سالىقتى دا رۋباسىلار جيناپ بەرەدى.

دەمەك، قازاق مەملەكەتىنىڭ حانى تۇگەلدەي بيلەر ينستيتۋتىنا تəۋەلدى بولدى.

وسى كۇنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا əلەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمداردى وقىتۋدا قوردالانعان پروبلەما، سونىڭ ىشىندە قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ پروبلەمالارى وتە كوپ. وسى ءپəندى وقىتۋعا وكىمەتىمىز مول قارجى ءبولىپ كەلە جاتىر. الايدا، ودان ونىڭ پروبلەماسى شەشىلگەن جوق…

ءبىزدىڭ كەمشىلىك نەدە؟

ەگەمەندى ەل بولعانىمىزعا 27 جىل تولسا دا، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتساق تا، كوپتەگەن اكادەميكتەرىمىز بەن دوكتورلارىمىز بولسا دا، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا، اسىرەسە، تاريح عىلىمىندا تەك ءحVى – ءحVىىى عاسىرلارداعى تاريحىمىزدىڭ وزىندە ءəلى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاعان پروبلەمالار بار.

ءبىرىنشى، قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى جəنە بيلەر ينستيتۋتى، ونداعى ەل باسقارۋ جۇيەسىنىڭ اسقان دەموكراتيالى بولۋى، حان مەن بيلەردىڭ ورنى مەن قىزمەتى وسى ۋاقىتقا دەيىن ستۋدەنتتەر مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا اشىپ كورسەتىلمەيدى.

ەكىنشى، قازاق-قىرعىز قاتىناستارى ماسەلەسى دە ەرەكشە ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتەدى. قىرعىزدار 150 جىلدان اسا ۋاقىت قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ەسىم حان ولاردى كوكىم بي ارقىلى، تəۋكە حان تيەس بي ارقىلى بيلەدى.

ءۇشىنشى، ورىس-قازاق قاتىناستارى نەگىزىنەن قىرعىن سوعىستاردان، ياعني قازاق ەلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنەن تۇرادى. ولاردى قىسقاشا بىلاي جىكتەۋگە بولادى:

ءحVى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ سولتۇستىك شەكارالارىنا رەسەيدىڭ باسىنان باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان كازاك اسكەري توپتارىنىڭ شابۋىلدارى.

قازاق-جوڭعار قاتىناستارى. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باستالۋى. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ العىشارتتارى.

«اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ اقيقي تاريحى.

ءى پەتردىڭ «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنا تىكەلەي قاتىستىلىعى جانە ت.ب.

قازاق ەلىن تۇبەگەيلى جويىلۋدان قۇتقارىپ قالعان Əبىلقايىر حاننىڭ تاريحي تۇلعاسى.

Əبىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان تاريحي حاتىنىڭ دəل اۋدارماسى مەن مازمۇنى…

قازاق-باشقۇرت قاتىناستارى.

اقيقاتىن ايتايىن.

رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى ەكى ۇلكەن يمپەريانىڭ ورتاسىنداعى وسىنداي مەملەكەتتى ىدىراتىپ قۇلاتقان رەسەي يمپەرياسى ەكەنى ءəلى كۇنگە دەيىن اشىق ايتىلمايدى.

ونىڭ ەسەسىنە الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ كەتكەن (1756 جىل) جوڭعاردى عانا ايتامىز.

بۇل كۇندەرى قازاق ەلى كينو تۇسىرسە دە، بىردەڭە جازسا دا جوڭعاردى، ودان قالسا 1771 جىلدان سوڭ باس كوتەرمەگەن ەدىل بويىنداعى قالماقتى ايتىپ، ارۋاعىن شۋلاتادى دا، سول كەزدەگى رەسەي بيلىگىنىڭ جاساعان قياناتى تۋرالى جاق اشپايدى. شىندىق ايتىلمايتىن بولسا تاريحتى جازىپ نەگە كەرەك؟!

رەسەي يمپەرياسى قازاق ەلىنە العاشقى قارۋلى شابۋىلىن 1580 جىلدارى جايىق بويىنداعى əسەم قالا سارايشىقتى قيراتىپ، توناۋدان باستادى.

كوپ ۇزاماي، 1588 جىلى «قازاق ورداسىنىڭ حانزاداسى» (ورىس جىلنامالارىندا وسىلاي جازىلعان), قازاق حانى تاۋەكەلدىڭ نەمەرە ءىنىسى، وندان سۇلتاننىڭ ۇلى ورازمۇحامەدتى تۇتقىنداپ، مəسكەۋگە الىپ كەتتى.

وسىناۋ 1580-1730 جىلدارداعى ورىس پەن قازاق اراسىنداعى قىرعىن سوعىستى بەلگىلى زەرتتەۋشى م.ءƏبدىروۆ ءوزىنىڭ «يستوريا كازاچەستۆا كازاحستانا» دەگەن كۇردەلى ەڭبەگىندە: «…س كونتسا XVI – ناچالا XVIII ۆ. ناچيناەتسيا وجەستوچەننايا ي كروۆوپوليتنايا، دليۆشاياسيا 150 لەت، كازاحسكو-كازاچيا ۆوينا.

منوگوسترادالنايا كازاحسكايا زەمليا وبيلنو پوليتا كروۆيۋ ناشيح پرەدكوۆ، وتستايۆشيح پراۆو نا ميرنۋيۋ جيزن نا درەۆنەي، يسكوننو سۆوەي تەرريتوري…» دەپ جان-جاقتى سيپاتتاعان.

قازاق ەلىنە تولاسسىز شابۋىل جاساعان ورىس-كازاكتاردىڭ جاۋىزدىعى مەن زۇلىمدىعى تۋرالى ورىس تاريحشىلارى دا كوپتەپ جازدى.

مىسالى، ا. ريابينين: «…ۋ يايتسكيح كازاكوۆ بىل ودين سمەرتەلنىي ۆراگ – ەتو كيرگيزى (ت.ە. كازاحي). وني بىلي ۆراگي نەۋتوميمىە، ناستويچيۆىە، نە زناۆشيە ني ستراحا، ني ۋستالوستي. يايتسكيە كازاكي ۆەلي پروتيۆ نيح ۆوينۋ ناستوياششۋيۋ ي وجەستوچەننۋيۋ» («ۋرالسكوە كازاچە ۆويسكو») دەپ جازسا،

ا.كارپوۆ «ۋرالتسى» دەگەن كىتابىندا:

«…راز ەتو كيرگيز – تو ۆراگ، زاكلياتىي ۆراگ ي ۆسە، چتو نوسيلو نا سەبە كيرگيزسكي وبليك، ۆسە ۋنيچتوجالوس، بيلوس كازاكامي نا سمەرت، تسەلىە اۋلى، ستارتسى، جەنى – ۆسە يسترەبليالوس; ۋبيۆاليس دەتي ي گرۋدنىە ملادەنتسى، – «ۆىراستۋت – ۋكۋسيات!» گوۆوريلي كازاكي ي پودنيمالي يح نا كوپيا» دەپ، جاۋىزدىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتىپ، قانشاما قازاق اۋىلدارىن اياماي تۇگەلدەي قىرىپ جىبەرگەنىن باياندايدى…

1692 جىلى رەسەي بيلىگىنە ءى پەتر كەلگەن سوڭ ورىس əسكەرلەرىنىڭ قازاق جەرىنە جاڭا قارقىندى شابۋىلدارى باستالدى.

ءى پەتردىڭ تۇسىندا قارۋى كۇشتى كازاك وتريادتارى مەن قالماقتارعا قازاق ەلىنىڭ ەسەسى كەتە باستادى. سەبەبى، ەۋروپانىڭ جاڭا وتتى قارۋىنا قول جەتكىزە المادى…

ابىلقايىر…

ەندى Əبىلقايىردىڭ قازاق ەلىن رەسەي باسقىنشىلارىنان جارتى عاسىرعا جۋىق قورعاعان ەرلىكتەرىنە قىسقاشا توقتالايىق.

Əبىلقايىر 1707-1709 جىلدارى باشقۇرت حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە 3 مىڭ ساربازبەن بارىپ كومەك كورسەتكەن. 150 جىلدان بەرى رەسەي قول استىندا بولعان باشقۇرتتار ونى ءوز ەلىنە حان سايلاماقشى بولعاندا، 1709 جىلى كۇزدە قازاق بيلەرى شاقىرتىپ الىپ، كىشى جۇزگە حان سايلايدى. Əبىلقايىر كەتكەن سوڭ باشقۇرت كوتەرىلىسى جەڭىلىس تابادى.

كىشى جۇزگە حان بولعان سوڭ Əبىلقايىر رەسەيمەن كۇرەستى جاقسى ۇيىمداستىرا ءبىلدى.

ءى پەتر قازاق ەلىن تۇگەلدەي جاۋلاپ الۋدى ۇيعارادى. جوڭعارلاردى ارتيللەريامەن قارۋلاندىرىپ جəنە ولارعا جاڭا قارۋدى ۇيرەتۋگە كاپيتان ي.ۋنكوۆسكيدى جىبەرەدى. 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىنى» ۇيىمداستىرادى. باتىستان قالماق əسكەرلەرى شابۋىل جاساۋعا دايىندالادى.

جوڭعارلار تۇركىستانعا دەيىنگى جەردى تۇگەل باسىپ الادى. الايدا، ايۋكە باستاعان باتىستاعى قالماق قولىن Əبىلقايىر əسكەرلەرى قايتىپ قازاققا قارسى باس كوتەرمەيتىندەي ەتىپ جەڭدى. شايقاستاردىڭ بىرىندە ايۋكەنىڭ ءوزى دە ءولدى.

1723 – 1724 جىلدارى تەكە (قازىرگى ورال) قالاسىنا بىرنەشە رەت شابۋىلداعان ابىلقايىر ي.تيموفەەۆ، ي.لوگينوۆ، ن.بورودين باستاعان كازاك-ورىس وتريادتارىن كوپ شىعىنعا ۇشىراتادى. ورىستار جاعىنان 170 ادام قازا تاپتى، كوپ ادامى جارالى بولدى، كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرى تۇتقىنعا ءتۇستى… 1725 جىلى ەكى جاق تۇتقىندار الماستىرادى.

«اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندەگى Əبىلقايىردىڭ وسى ءبىر جانقيارلىق ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارى «اقتابان شۇبىرىندى» اپاتىنا ۇشىرامادى.

«بىزگە ورىس-قازاق قاتىناسىن قايتا قاراماي بولمايدى». بۇل ءسوزدى ەڭ العاش مارقۇم جانۇزاق قاسىمباەۆ ايتىپ ەدى.

كەيىنىرەك ابىلقايىر حاننىڭ اننا يواننوۆناعا جازعان حاتىنىڭ ءماتىنىنىڭ شىنايى ءمان-ماعىناسى بەلگىلى بولعان كەزدە تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ماناش قوزىباەۆ تا ايتتى ول ءسوزدى.

م.قوزىباەۆتى «Əبىلقايىر رەسەيگە قارسى 48 جىل بويى سوعىسىپ، قالايشا بودان بولۋعا ءوتىنىش جازدى ەكەن…» دەپ كۇدىكتەنگەن ج.قاسىمباەۆ تا قوستاعان بولاتىن. 2001 جىلى Əبىلقايىردىڭ تاريحي حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسى تابىلۋى توبەدەن جاي تۇسكەندەي əسەر ەتتى.

ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ ورىسشا اۋدارماسىن پايدالانىپ كەلىپپىز. سول ورىسشا اۋدارماسى تالاي ۇرپاقتى جاڭىلىستىرىپ كەلگەن ەدى.

اقىرى شىندىققا قول جەتكىزدىك. 2001 جىلى «اباي» جۋرنالىنىڭ 2-سانىندا ا.ءيسيننىڭ «ابىلقايىردىڭ حاتىن قالاي وقىعان دۇرىس؟» دەگەن ماقالاسىن وقىعان جۇرت سول تاريحي حاتتا «بوداندىق» تۋرالى ءبىر ءسوز جوق ەكەنىن كورىپ، قاتتى تاڭ قالدى. Əتتەڭ، Əبىلقايىر حان تاريحىن قايتا قارايتىن عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزەمىز دەپ جۇرگەندە م.قوزىباەۆ پەن ج.قاسىمباەۆ قايتىس بولىپ كەتتى دە، يگى ءىس اياقسىز قالدى…

سۇحباتتاسقان ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz