Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا الماتى وبلىسىنا قاراستى پانفيلوۆ اۋدانىنان ءبىراز كىسى حابارلاسىپ، جاركەنت  قالاسى، قالانى عانا ەمەس، قالاعا جاقىن ماڭداعى ەلدى-مەكەندەردى تۇتاس كۇلىمسى ءيىس تۇنشىقتىرىپ تاستاعانىن ايتىپ، جانايقايلارىن جەتكىزدى. تۇتاس قالا مەن اۋداننىڭ ءبىراز بولىگى قازىر الدەبىر ءناجىستىڭ يىسىنە بوككەن. ءتىپتى، جەرگىلىكتى باسشىلارعا دا ارىز-شاعىمدارىن ايتىپتى. قارسىلىق اكتسياسىن وتكىزگەن. اكىم-قارانىڭ «شارا قولدانامىز» دەگەن قۇرعاق ۋادەسىنە قۇلاقتارى قانشا مەرتە قانىپ شىققانىمەن، قولامتانى قاباتىن الگى ءيىس ءالى قايتپاي تۇر دەيدى. اۋداندا اۋا لاس، اۋرۋ كوپ.

ءبىز جەرگىلىكتى اتقا-مىنەرلەردەن سۇراپ، بىلدىك. سونىمەن، ءناجىس ءيسى قايدان شىعىپ جاتىر؟ ونى جويۋعا نە كەدەرگى؟ جەرگىلىكتى اكىمدىك قاشان شارا قولدانادى؟

جاركەنت قالاسى الماتى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. قىتايمەن شەكارالاس ايماق. 44 مىڭنان استام حالقى بار. قالا اكىمى – نۇرمولداەۆ تالعات عيناياتۇلى.

جاركەنت قالاسى - پافيلوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى. ال جالپى اۋداندا 126 مىڭنان استام جان سانى تىركەلگەن. 13 اۋىلدىق وكرۋگ بار. اۋدان اكىمى – بەكتاسوۆ تەمىرلان امانگەلدىۇلى.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا، ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىن جايلاي قونىستانعان -  تاريحي مەكەن. 7 وزەن مەن 7 اراسان ورنالاسقان شۇرايلى ءوڭىر. سول ءوڭىردىڭ جۇرتى قازىر قالدىق سۋدىڭ ساسىق يىسىنە تۇنشىعىپ وتىر.

مىنە، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان الگى ءناجىس ساسىعان كۇلىمسى ءيىس اۋدان ورتالىعى جاركەنت قالاسىنىڭ ىرگەسىندە ورنالاسقان سىرنە زاۋىتىنان شىعىپ جاتىر ەكەن.

يسلامعالي ۇركىمبايۇلى، اقىن، جاركەنت قالاسىنىڭ تۇرعىنى:

- ءبىزدىڭ جاركەنت قالاسىنىڭ تومەنگى بولىگىندە «كراحمالو-پاتوچنىي زاۋىت» دەگەن ءبىر زاۋىت پايدا بولدى. قازاقشالاپ ايتساق - سىرنە زاۋىتى. بۇل زاۋىتتىڭ قوجاسى زاكىرجان كۇزيەۆ دەگەن ازامات.

بۇل زاۋىت پايدا بولعاننان كەيىن، 1 جىلداي تىپ-تىنىش جۇمىس ىستەپ جاتتى. ەشقانداي ساسىق ءيىس بولعان جوق. كەيىن بىرتە-بىرتە الگى ءيىس سەزىلە باستادى. مىنە، بيىلعى جىلدىڭ باسىنان باستاپ ساسىق ءيىس تۇتاس قالاعا جايىلدى. قالانى قويىپ، ورتالىققا جاقىن ماڭداعى اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى دا وسى جاعىمسىز يىسكە قاتىستى شاعىمدارىن ايتا باستادى. ماسقارا بولعاندا، الگى ءيىستىڭ ۇدەگەنى سونشالىق، قالانىڭ تومەنگى جاعىنىڭ تۇرعىندارى ۇيلەرىنە  وتىرا المايتىن جاعدايعا جەتتى.

(زاكىرجان پارمۇحامەدۇلى كۇزيەۆ. الماتى وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى. ەلباسىنىڭ قولىنان "التىن ساپا" جۇلدەسىن الىپ تۇر.)

اقىرى، جۇرت بىزگە كەلىپ، شاعىمدارىن جەتكىزدى. «بۇل ءيىستى توقتاتۋعا بولماي ما؟ وعان نە كەدەرگى؟ باسشىلارعا ايتۋعا بولماي ما؟» دەگەن اۋانداعى ارىز-شاعىمدارىن ايتىپ، بىزگە، «قازاق ءتىلى» قوعامىنا كەلگەن سوڭ، ءبىز دە ءۇن قوستىق. قالا باسشىلارىنا ايتتىق. اكىمشىلىكپەن بىرلەسىپ، جيىن وتكىزدىك.

انىعىندا قازىر وسى ساسىق يىستەن حالىق ۇلكەن زارداپ شەگىپ وتىر. كەشقۇرىم ۇيلەرىندە جاتا المايدى. ەسىك-تەرەزەلەرىن بىتەپ تاستاسا دا، ساسىق ءيىس ءۇيدىڭ ىشىنە دەيىن ءسىڭىپ كەتكەن. سىرتقا شىعۋعا مۇمكىندىك جوق.

بۇل نەعىلعان ءيىس؟ بىزگە كەلگەن ارىزداردىڭ نوبايى بويىنشا، الگى ساسىق ءيىس سول سىرنە زاۋىتىنان شىعىپ جاتىر ەكەن. ول زاۋىتتا حيميالىق قوسپالار قولدانىلادى. سول قوسپالاردىڭ قالدىعى اۋاعا تاراپ جاتىر.

وتكەندە وسى ماسەلەگە قاتىستى قالالىق اكىمدىكتە جيىن ءوتتى. ول كەزدە قالا اكىمى ورىنباسارىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى حاسان تۇرسىنۇلى دەيتىن ازامات تا قاتىسقان. سويتسەك، زاۋىت ىسكە قوسىلعان كۇننەن باستاپ-اق، الگىندەي حيمياىق قوسپالاردى پايدالانادى ەكەن. تەك العاشقى ۋاقىتتا، ونىڭ قالدىق سۋى جەرگە ءسىڭىپ، ەشقانداي ءيىس شىقپاعان. ال ءبىزدىڭ جاركەنتتىڭ استىنداعى سۋ قاباتى جوعارعى قاباتقا وتە جاقىن ورنالاسقاندىقتان، ەندى سول حيميالىق قالدىق سۋمەن بىرگە قايتادان جوعارى شىعىپ جاتىر ەكەن. سوندىقتان، ءيىس اۋاعا تاراپ جاتىر. بۇل سول حاسان تۇرسىنۇلىنىڭ بىزگە تۇسىندىرگەنى.

جاسىراتىنى جوق، قازىر اۋداندا اۋرۋ-سىرقاۋ ادام كوپ. اسىرەسە، بالالاردىڭ دەمىكپەسى كوبەيدى. ونىڭ ۇستىنە بالالاردىڭ ۇستىنە  ۇساق بورتكەن شىعىپ، تەرى اۋرۋلارى قاپتاي باستادى. ۇلكەن كىسىلەرگە دە قيىن. اسىرەسە، قان-قاسىمى جوعارى ادامدار قاتتى قينالىپ جاتىر. ساسىق يىسپەن دەمالعان سوڭ، ادامنىڭ ورگانيزمىنە تەرىس اسەرى بولادى عوي. ول ساسىق ءيىستىڭ قۇرامىندا حيميالىق قوسپالار بار دەدىك جاڭا.

سوندىقتان، «مۇنى توقتاتىڭىزدار» دەپ، حالىق قارسىلىق بىلدىرگەن سوڭ زاكىرجان كۇزيەۆ  دەگەن ازامات حالىققا ۋادە بەردى. «مەن مۇنى توقتاتامىن. ەندى سونى توقتاتۋ قامىن ويلاپ وتىرمىز» دەپ كەتكەن.   ونىڭ ۋادەسى قاشان ورىندالاتىنى دا بەلگىسىز. ويتكەنى ول ۋادە بەرگەلى دە 6 اي بولدى. ەش ناتيجە جوق.

ارمان تازابەكوۆ، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى جانە تۇرعىن ءۇي ينسپەكتسيالىق ءبولىمىنىڭ باسشىسى:

- جاركەنت قالاسىنداعى پايدا بولعان ءيىس تۋرالى ءبىز بىلتىردان بەرى اينالىسىپ جاتىرمىز. ول تۋرالى ەكولوگيا دەپارتامەنتىنە حابارلاندى. كەيىن ءوزىمىزدىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنا (سەس) ايتتىق. ولار جۇرتتىڭ ارىز-شاعىمىنىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە تەكسەرۋ جۇرگىزدى. جاعىمسىز ءيىستىڭ شىعۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبىن انىقتاپ بەردى.

بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ كارىز سۋلارىن تازالايتىن عيماراتتى ىسكە قوسۋ كەرەك بولدى. ەكىنشىدەن، كراحمال زاۋىتىنا ءوزىنىڭ سۇزگىلەۋ الاڭىن جاساۋ كەرەك.  ودان كەيىن بىزدە مال ولەكسەسىن تاستايتىن ورىن بار. ونىڭ جان-جاعىن رەتتەۋ جانە قالانىڭ تومەنگى بولىگىندە ورنالاسقان ەسكى قوقىس توگەتىن ورىندى رەتتەۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىك.

بيىل دا جاعىمسىز يىسكە قاتىستى تۇرعىنداردان شاعىم كەلىپ ءتۇستى. ءبىز ەكولوگيا دەپارتامەنتىنە حابارلاسىپ، حات جازدىق. وسى ءيىس بويىنشا تاعى دا ءبىر تەكسەرىس جاساپ، انىقتاپ بەرۋلەرىن سۇرادىق. ول جاقتان مامان كەلىپ تەكسەرىپ، ءيىستىڭ پايدا بولۋى سەبەبىن انىقتاپ بەردى.  ناقتى ايتساق، 3 سەبەپ انىقتالدى.

اۋەلى، بىزدەگى پوليا فيلتراتسيادا سارقىندى سۋدىڭ جەرگە سىڭبەي قالۋى.

ەكىنشى سەبەپ – كراحمال زاۋىتىنان شىققان سارقىندى سۋ مەن قالانىڭ كارىز سۋى قوسىلعاندىقتان، اشۋ پروتسەسسىنىڭ بولۋى. ءيىس سودان پايدا بوۋلى دا مۇمكىن.

ءۇشىنشى سەبەپ – ءبىزدىڭ  كارىز سۋلارىن تازالايتىن عيماراتتىڭ جۇمىس جاساماۋى.

ەندى وسىلار جايلى جەكە-جەكە تۇسىنىكتەمە بەرە كەتەيىن.

تۇرعىنداردان شىعىم بىلتىردان بەرى ءتۇسىپ جاتىر. بىلتىر دا، بيىل دا ەد-عا حابارلاسىپ ايتتىق، تۇرعىنداردىڭ شاعىمىن جەتكىزدىك.

بىرىنشىدەن، جاركەنت قالاسىنىڭ كارىز سۋرالرىن تازالايتىن عيماراتتى ىسكە قوستىق. مىنە، 8-شىلدەدەن باستاپ جۇمىس ىستەپ تۇر. ءبارى اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيە. كست جۇيەسى قازىر قالىپتى جۇمىس جاساپ جاتىر.

ەكىنشى، جاڭاعى پوليا فيلتراتسياداعى سۋدىڭ سىڭبەي جاتۋىنا بايلانىستى، ونى تازالاۋعا وبلىستان قارجى سۇرادىق.

قالانىڭ كارىز سۋ جۇيەسى مەن زاۋىتتىڭ سارقىندى سۋ اعىزاتىن قۇبىرى بىرگە قوسىلماۋى ءۇشىن وتكەندە زاۋىت وكىلدەرى اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى دۋمان  تورەحانوۆقا كەلىپ، ەكى تاراپ ورتاق مامىلە جاساسقان. ماسەلەنى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن زاۋىت باسشىلىعى ءوز ىشىندە قاراستىرىپ جاتىر.

پانفيلوۆ سۋ قۇبىرىنىڭ ەسكى قۇبىرىمەن وزدەرىنىڭ سارقىندى سۋلارىن وتكىزىپ كەلىپ، پوليا فيلتراتسياعا دەپ 4 گەكتار جەردى جالعا سۇرادى. سول  جەرگە وزدەرىنىڭ ستوكتارىن قۇرۋ كوزدەلگەن. ودان كەيىن وزدەرىنىڭ سۋ تازالاۋ جۇيەسىن سالۋدى دا قاراستىراتىن بولدى.

نەگىزى قازىرگى ۋاقىتتا جاركەنت كارىز سۋ جۇيەسى كراحمال زاۋىتىنىڭ سارقىندى سۋىن قابىلداي الادى. بىراق، ونىڭ شەكتەۋلى پارامەترلەرى بار. سول شەكتەن اسىپ كەتپەۋى كەرەك. ودان اسىپ كەتسە، ءبىزدىڭ قۇرىلعىمىز ىستەن شىعادى.

اگرەسسيۆتى سۋ كەلگەن كەزدە  داتچيكتەرى بار،  ناسوستارى بار، مەمبراننىي بلوك دەيتىن وتە قىمبات قۇرىلعى بار، ىستەن شىقسا، پروبلەمانىڭ كوكەسى سوندا بولادى.

اناۋ مەمبراننىي بلوك دەگەن وتە قىمبات قۇرىلعى. «مەمراننىي كاسەتا» دەيدى، بىزدە ارقايسىسى 13 ميلليون تەڭگەدەن تۇراتىن 12 كاسەتا تۇر قازىر. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، سول مەمبراننىي بلوكتان ءتىپتى ۆيرۋس وتە المايدى ەكەن.

ونىڭ ىستەمەي تۇرۋىنىڭ دا سەبەبى بار.  قۇرىلىسى سالىنىپ، اياقتالعاننان كەيىن ونى جۇرگىزەتىن مامان تاپپادىق. ەۋروپالىق تەحنولوگيا بولعاندىقتان، ونى ىستەتەتىن مامان دا كەرەك قوي. ونى قوسۋ ءۇشىن رەسەيدەن ەكى رەت مامان كەلدى. قۇرىلىسپەن اينالىسقان مەردىگەر مەكەمە 2 جىلعا كەپىلدىك بەرگەن. سودان ءبىز  ىسكە قوستىق. ال ول ءوشىپ قالعان سايىن كەپىلدىك بەرگەن مەردىگەر رەسەيدەن مامان شاقىرتىپ، ىسكە قوسىپ بەرىپ وتىردى.

وسى قۇرىلعىنى وندىرەتىن رەسەيلىك فيرمانىڭ استاناداعى فيليالىنان ماماندار كەلىپ، قازىر، بارلىق باعدارلامالارىن قۇرىپ بەردى. ىسكە قوسىپ، ىستەتىپ وتىرعان دا سولار. ايتپاقشى، قازىر استانادان كەلگەن ماماندار پانفيلوۆ سۋ قۇبىرى مەكەمەسى ماماندارىن وقىتىپ جاتىر. قازىر 8 ادام سول بويىنشا ءبىلىم الۋدا.  سوندىقتان، ءبىز دە قولىمىزدان كەلگەنشە ارەكەتتەر جاساپ جاتقانىمىزدى ايتقىمىز كەلەدى.

ءتۇيىن

بۇل ماسەلەنى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ اكىمى تەمىرلان امانگەلدىۇلى بەكتاسوۆ مىرزا تەز ارادا شەشۋگە  ءتيىس.  كۇلىمسى يىسكە ەلباسىنىڭ قولىنان "التىن ساپا" جۇلدەسىن العان، ءدال قازىر الماتى وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ جۇرگەن زاكىرجان پارمۇحامەدۇلى كۇزيەۆتىڭ قاتىسى بولسا، مانسابىنا قاراماي ەل الدىندا جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك.

بۇل ماسەلە الداعى ۋاقىتتا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ نازارىندا بولاتىنىن ەسكەرتەمىز!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz