«قۇيىلسىن كوشىڭ، جيىلسىن قاۋىم» دەپ قازاقتىڭ جاڭا كوشىن باستاعان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ناقتى جەمىسى - بۇگىندە شەتتەگى 1 ميلليوننان استام قازاقتىڭ اتاجۇرت توپىراعىنا تابانى ءتيدى.

قازاقستان بيلگى ءۇشىن، ەلدەگى بارشا قازاق حالقى ءۇشىن اۋەلباستان شەتتەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسى نازاردان تىس قالماعان. ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى - دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5 قۇرىلتايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى ۇكىمەتكە، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، باسقا ءتيىستى ۆەدومستۆولارعا شەتتەگى قازاقتار ماسەلەسىن كوتەرىپ، جان-جاقتى زەرتتەپ، شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇددەسى مەن قۇقىتارىن قورعاۋدى تاپسىرعان بولاتىن.

بۇگىن "Abai.kz" اقپاراتتىق پورتالىنىڭ مىنبەرىنەن ءسوز الىپ وتىرعان بەلگىلى اقىن، شىعىستانۋشى دۇكەن ءماسىمحانۇلى دا وسى قازاق كوشى-قونىنىڭ قىر-سىرىن ءجىتى بەلىتىن ادام.

ەلباسى كەلدى دەگەندى ەستىگەن ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقتار دا تۇركياعا ارنايى كەلىپ نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن كەزدەسكەن

دۇكەن ءماسىمحانۇلى، اقىن، شىعىستانۋشى:

-شەتەلدەگى قانداستاردى تاريحي وتانىنا ورالتۋ، ولاردى قونىستاندىرۋ ساياساتى تىكەلەي ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن، ىنتاسىمەن بولعان شارۋا. و باستا كەڭەس وداعى ىدىراۋعا بەت الىپ قالتىلداپ تۇرعان كەزدە-اق 1990-1991 جىلدارى ەلباسى ءوزى تىكەلەي ماسكەۋدىڭ رۇقساتىن الىپ، «ەڭبەك شارتى» دەگەن جەلەۋمەن موڭعوليادان 10 مىڭداعان اعايىندارىمىزدى كوشىرىپ اكەلدى. ال، 1991 جىلى قىركۇيەك ايىندا تۇركياعا ساپارلاي بارىپ، ونداعى قازاقتارمەن كەزدەسىپ، حال-جاعدايىن ءبىلىستى. ەلباسى كەلدى دەگەندى ەستىگەن ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقتار دا تۇركياعا ارنايى كەلىپ نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن كەزدەسكەن. ەلباسىمەن مۇڭ-مۇقتاجىن بولىسكەن. سوندا ءسوز بولعان ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى، اۋعانستانداعى سوعىسقا بايلانىستى بوسقىن اتانىپ يراندا، تۇركيادا، ساۋد ارابياسىندا جۇرگەن اعايىنداردى ەلگە كوشىرىپ الۋدى قاداعالاي ايتقانى بولدى. كوپ كەشىكپەي ەلباسىمىز جىبەرگەن ارنايى ۇشاق سول قانداستارىمىزدى اتاجۇرتىنا الىپ كەلدى. قازىرگى كەزدە ولار وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءار اۋداندارىنا ءوسىپ-ءونىپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالاعان 15 كۇننەن كەيىن، ياعني 1991 جىلى 31 جەلتوقساندا ەلباسىمىز جاڭا جىلدى قارسى الۋ قۇتتىقتاۋىن، ازات ەل اتانعاننان كەيىنگى تۇڭعىش ىستىق ىقىلاسىن شەتەلدەگى قانداستارىنا ارنادى.

سول جولى ايتىلعان جالىندى لەبىز ءسوز كۇيىنشە قالعان جوق. 1992 جىلى قىركۇيەك ايىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى سول كەزدەگى استانامىز الماتىدا دۇركىرەپ ءوتتى. ونى وتكىزۋ دە، ۇيىمداستىرۋ دا ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن جۇزەگە اسىپ جاتتى. سول قۇرىلتايدا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. ول قاۋىمداستىقتىڭ ماقساتى كەلگەن اعايىنداردى قارسى الۋ، ورنالاستىرۋ، شەتتە تۇرىپ جاتقان اعايىندارعا رۋحاني، ماتەريالدىق كومەك بەرۋ بولاتىن. قۇرىلتايدا ءار ەلدەن كەلگەن قازاقتار ەلباسىن ءبىر اۋىزدان وسى قوعامنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى. وعان قۋانا-قۋانا كەلىسىم بەرگەن ەلباسى قوعامدىق ۇيىم بولسا دا، قازىرگە دەيىن قاۋىمداستىقتىڭ توراعالىعى مىندەتىن اتقارىپ كەلە جاتىر. وسى قۇرىلتايدان كەيىن ەلباسى كوپ وتپەي يرانعا ساپارلاي باردى. بۇل رەتكى ساپارىندا دا يرانداعى قازاقتارمەن كەزدەسىپ، جاستاردىڭ پارسىلانىپ بارا جاتقانىن كورەدى. قايتىپ كەلىسىمەن يرانداعى قازاقتاردى قوتارا كوشىرىپ الدى. كەلگىسى كەلمەگەن ساناۋلى قازاقتار سوندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وسىلايشا ەلباسى شەتتەگى قازاقتى كوشىرۋدى تاۋەلسىز ەل قۇرۋدىڭ قيىندىعىمەن قاتار جۇزەگە اسىردى. زەينەتاقى تاراتا الماي، جالاقى تولەي الماي وتىرعان 1990 جىلداردىڭ باسىندا شەتتەن كەلگەن اعايىنداردى جاپپاي تەگىن باسپانامەن قامتاماسىز ەتتى. كوپ وتپەي كوشى-قون زاڭى قابىلداندى. شالا تۇستارى، جەتىسپەي جاتقان جاقتارى بار شىعار.

بىراق، سول ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن جاسالىپ، بەكىتىلگەن زاڭ جيىرما جىل بويى 1 ميلليوننان استام قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنان سىرت، كوشى-قون كوميتەتى، كەيدە اگەنتتىك بولىپ تا جۇمىس ىستەدى. كوشى-قونمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك قۇزىرلى مەكەمەلەر رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قۇرىلدى. بۇگىنگە دەيىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورت قۇرىلتايى ءوتتى. ونىڭ تورتەۋىنە دە قاتىسقان ەلباسى كەلگەن اعايىندارعا ىستىق ىقىلاسى مەن باۋىرمالدىعىن اياپ قالعان جوق. كەلگەن دەلەگاتتارمەن بىرگە شەتەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ جوبالارىن تالقىلادى.

ەلباسىنىڭ 3 ەرلىگى

ءسويتىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتتەن 1 ميلليون قازاق كەلدى دەسەك، وسىنىڭ بارلىعى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ جەكە، ازاماتتىق پوزيتسياسىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى دەۋگە تولىق نەگىز بار. سەبەبى، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ ەل ءىشى تىنىشتىعىن ساقتاۋ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا ءوز ەلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ، بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ، وزگە مەملەكەتتەرمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋ، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋ سياقتى تولىپ جاتقان كونستيتۋتسيالىق مىندەتتەرى بولادى. وسى مىندەتتەرگە جاتپايتىن، ءبىزدىڭ ەلباسىنىڭ اتىن التىن ارىپپەن جازىپ قالدىرارلىقتاي مىناداي ءۇش ۇلى ەڭبەگى بار: 1. قازاق ەلىنىڭ استاناسىن الماتىدان ارقا توسىنە كوشىرۋى; 2. كورشىلەرىمىزبەن كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە، ەشقانداي ىرىڭ-جىرىڭعا بارماي شەكارامىزدى شەگەندەپ الۋى. ياعني كەلەسى ۇرپاققا ەشقانداي جەر داۋى قالعان جوق. بۇنى ءتىپتى تاريحي ۇلى جەڭىس دەۋگە بولادى; 3. تاۋەلسىز ەل قۇرۋدىڭ قيىندىعىمەن بىرگە، شەتەلدەردەن 1 ميلليوننان استام قازاق بالاسىن تاريحي وتانىنا ورالتىپ، ورتامىزدى تولتىرۋى.

1 ميلليون قازاقپەن بىرگە شەتتەگى قازاقتىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قايماعى بۇزىلماعان رۋحانياتى كەلدى

بىلاي قاراعاندا، ءبىر ميلليون قازاق كەلدى دەپ سانىن عانا ايتامىز. وسى ءبىر ميلليون قازاقتىڭ ىشىندە كىمدەر كەلمەدى؟! قاراپايىم مالشى، ەگىنشىدەن باستاپ عالىمدار، ۇستازدار، ادەبيەتشىلەر، باسقا دا ونەر مايتالماندارى، مىڭداعان بيزنەس وكىلدەرى كەلىپ ەل ەكونوميكاسىنا ۇلەس قوسۋدا. شەتەلدەن قانشا جىل وقىتساڭ دا سول دەڭگەيدە ءبىلىم الىپ كەلە المايتىن ماماندار كەلىپ جاتىر. سولاردىڭ بارلىعى قازىر ەلىمىزدىڭ ءار سالاسىندا ەگەمەندىكتى ورنىقتىرۋ، ەلدى دامىتۋ ماقساتىندا تەرىن توگىپ ءجۇر. ونىڭ سىرتىندا 1 ميلليون قازاقپەن بىرگە شەتتەگى قازاقتىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قايماعى بۇزىلماعان رۋحانياتى كەلدى. قىتاي قازاعىنىڭ وزىنەن عانا ايتاتىن بولساق، ونداعان توم قازاق ەرتەگىلەرى، جيىرما شاقتى توم قازاق قيسسالارى جەتتى. وعان اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى، اسەت نايمانباەۆ، كودەك مارالبايۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ مۇرالارىن قوسىڭىز. كلاسسيك جازۋشى قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ 6 تومدىعى جارىق كوردى. ادەبيەتتىڭ توڭىرەگىندە ەڭبەكتەنىپ كەلە جاتقان 100-دەگەن اقىن، جازۋشى ورالدى. وعان تاعى انشىلەردى، بيشىلەردى، كۇيشىلەردى قوسىڭىز. ءار ەلدەن وسىلاي رۋحانيات كەلىپ قوسىلعاندا قازاقتىڭ بۇگىنگى رۋحاني دەڭگەيىنىڭ قانشالىقتى بايىپ جاتقانىن، سوعان قانداستارىمىزدىڭ قانشالىقتى ۇلەسى بار ەكەندىگىن پايىمداۋ قيىن ەمەس.

دەمەك، قاي كەزدە دە مەيلى شەتتەن كەلگەن اعايىن بولسىن نەمەسە قازاقستاننىڭ تۇرعىلىقتى قازاقتارى بولسىن، ءبىزدىڭ وسى كوشى-قوننىڭ، شەتتەگى باۋىرلاردى ەلگە ورالتۋ ساياساتىنىڭ باسىندا ەلباسىمىز تۇرعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

شىنىمەن دە، مەن سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ جۇزىندە تەك قانا شىعارماشىلىقپەن، ۇستازدىقپەن اينالىسىپ، تىنىش جاتقان جايىم بار. بۇعان بولا كەيبىرەۋلەر مەنى كوشى-قونمەن، اعايىنداردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسپايتىن ادام سياقتى كورەدى. بۇنداي پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. مەن 1993 جىلى ناۋرىز ايىندا اتاجۇرتقا ءبىرجولا كەلدىم. ياعني، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قىتايدان كوشىپ كەلگەن ءبىرىنشى قازاقپىن. سول العاش كەلگەن كۇننەن باستاپ كوشى-قوننىڭ سان ءتۇرلى ماسەلەسى الدىمىزدان شىقتى. تىركەلۋدەن باستاپ، ازاماتتىق الۋ، قونىستانۋ، تۋىس-تۋعانداردى شاقىرۋ جۇمىستارىنىڭ بارىنە تىڭنان تۇرەن سالۋعا تۋرا كەلدى. «تۇرەن سالايىق، جاڭالىق اشايىق» دەگەن ماقساتپەن ەمەس، قاجەتتىلىك سولاي بولدى. شەتەلدىكتى جاي اشەيىن ۋاقىتشا تىركەۋدىڭ ءوزىن قالاي جۇرگىزەتىنىن، بۇرىن ماسكەۋدىڭ اۋزىنا قاراپ ۇيرەنگەن ءبىزدىڭ ىشكى ىستەر ورگاندارى بىلە بەرمەيتىن بولىپ شىقتى. مىسالى، مەن ەڭ العاش كەلگەن كەزدە ءبىر بىلگىش كازۇۋ-دىڭ سىرتقى ىستەر باسقارماسىنا بارىپ تىركەلۋىم كەرەك ەكەنىن ايتتى. ولار مەنى الماتى قالالىق ۆيزا جانە تىركەۋ باسقارماسىنا جىبەردى. ول جەردە وتىرعاندار مەنى انا ەسىككە، مىنا تەرەزە سىلتەپ، اقىر اياعىندا «ءوزىڭىز تۇرعان اۋدانعا باراسىز» دەگەندى ايتتى. ءوزىم تۇرعان اۋدانىما بارسام، ونداعىلار «قازۇۋ ءوزى تىركەيدى» دەيدى. ءسويتىپ جاي عانا ۋاقىتشا تىركەۋ ءۇشىن ساندالىپ ءبىر ايداي جۇرگەنىم بار. قىسقاسى شەتەلدەن كەلگەن ادامدى كىم، قايدا تىركەۋ كەرەك ەكەنىن ەشكىم بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. مەن كەلە سالىپ ازاماتتىق الۋعا ءوتىنىش بەردىم. ءوتىنىشىم 3 جىلدان سوڭ عانا ورىندالىپ، 1996 جىلى عانا قازاقستاننىڭ ازاماتى بولدىم. ازاماتتىق بەرۋدىڭ وزىندە ءتارتىبى، جولى، تاجىريبەسى جوق بولاتىن. جوعارىدا ايتقانىمداي ەلباسىمىز تاۋەلسىزدىك الا سالىپ شەتتەگى قازاقتى توپىرلاتىپ شاقىرىپ جاتقانىمەن، ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋ سالاسى ولاردى قابىلداۋ، قۇجاتتارىن ىڭعايلاۋ جۇمىستارىنا دايىن بولماي شىقتى. تاجىريبە جوق، ۇلگى جوق، ستاتۋسىمىز جونىنەن شەتەل ازاماتى بولساق تا، اتالعان ماسەلەنىڭ بارىنە سونىدان جول سالۋعا تۋرا كەلدى.

سول كەزدە الماتى قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ ۆيزا جانە تىركەۋ قىزمەتى، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى كۇندە بىزدەردى شاقىرىپ الىپ، «مىنا ماسەلەنى قالاي شەشەمىز؟ قىتايداعى تاجىريبە قانداي؟ باسقا ەلدەردە تاجىريبە قانداي؟» دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە جينالىس وتكىزەتىن. مىسالى، مەنىمەن قارايلاس مەزگىلدە قىتايدان قاتار ءوتىپ قىرعىزستانعا كەلگەن اپۋ دەگەن قىرعىز جىگىتى بولدى، ماماندىعى دارىگەر ەدى. ونىڭ قىرعىز ەلىنىڭ ازاماتتىعىن العانىنا بەس-اق جىل بولدى. ول دا قىرعىزستان تاۋەلسىزدىك العاندا قول-اياعى جەرگە تيمەي، ۇشىپ-قونىپ كەلگەن بولاتىن. بىراق، قىرعىزستاندا بىزدەگىدەي كوشى-قون زاڭى بولعان جوق. ءسويتىپ «ەلىم!»دەپ كەلگەن جالعىز قىرعىزعا 15 جىل دەگەندە ارەڭ ازاماتتىق بەرىپتى. سونىڭ وزىندە انا جاقتاعى ايەلىمەن اجىراسىپ، قىرعىزستاننىڭ جەرگىلىكتى قىزىمەن ۇيلەنىپ ءجۇرىپ، ازاماتتىقتى زورعا الىپتى. وسىعان قاراپ تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ىستەلگەن ىستەردىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەنىن باعامداۋعا بولاتىن سياقتى.

زاڭ قالاي قابىلداندى؟

1996 جىلى ەلباسى تاراپىنان قۇزىرلى ورىندارعا «حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭىن قابىلداۋ» تاپسىرماسى بەرىلگەنى بەلگىلى بولدى. ال قۇزىرلى مەكەنىڭ (سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى) تىزگىنى ناتاليا كورجوۆا حانىمنىڭ قولىندا بولاتىن. بىلايعى وزگە مەكەمە، قوعامدىق ۇيىم نەمەسە جەكە تۇلعا پارلامەنتكە زاڭ ۇسىنا المايدى. ال جەكە تۇلعا پارلامەنتكە زاڭ جوباسىن ۇسىنۋ ءۇشىن، ول پارلامەنت دەپۋتاتى بولۋ كەرەك ەكەن. قازىر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقاراتىن اكىم ىسقاق دەگەن باۋىرىمىز ول كەزدە دەپۋتات ەدى. سول كەزدەگى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ق.نايمانباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ون شاقتى ادامنان ىنتالى توپ قۇرىلىپ، حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭىنىڭ جوباسى قاۋىمداستىق قابىرعاسىندا دايىندالدى. وسى زاڭ جوباسى كەيىن ءا.ىسقاق مىرزانىڭ اتىنان پارلامەنتكە ۇسىنىلدى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قولداۋ مينيسترلىگى وزدەرىنىڭ جوباسىن ۇسىندى. ءسويتىپ، پارلامەنتتەگى «ەلىم، حالقىم» دەگەن ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا اكىم ىسقاقتىڭ اتىنان ۇسىنىلعان، بىزدەر دايىنداعان سول زاڭ قابىلداندى. ەگەر، الدا-جالدا سول كەزدە كورجوۆا دايىنداعان زاڭ ءوتىپ كەتكەندە، قازىر كەيبىرەۋلەر «ورالمان» دەگەن اتاۋ ۇنامايدى» دەپ ءجۇر عوي، سونىڭ وزىنە زار بولىپ قالار ەدىك. ويتكەنى كورجوۆانىڭ دايىنداعان زاڭ جوباسىندا شەتتەن كەلگەن قازاقتاردى تەك بوسقىن رەتىندە، ياعني كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن تاجىك، تسيگاندارمەن مارتەبەمىز بىردەي ەتىپ بارىپ، قابىلداماق ەكەن. كەيىن ونى وزگەرتە الار ما ەدىك، وزگەرتە الماس پا ەدىك. ول دا ءبىر ۇلكەن اڭگىمە.

2001 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ەلباسىنىڭ ارنايى قابىلداۋىندا بولدىم. ول كىسىنىڭ قابىلداۋىنا بارعاندا مەن بىرنەشە ۇسىنىسپەن باردىم. سونىڭ بىرەۋى وسى كوشى-قون ماسەلەسى بولاتىن. 2001 جىلعا دەيىن جىل سايىن شەتەلدەن كوشىپ كەلۋشى 500 وتباسىنا عانا كۆوتا بەرىلەتىن. مەن وسى ماسەلەنى ايتتىم. «قازىر جىل سايىنعى كوشى-قون كۆوتاسى 500 وتباسىمەن شەكتەلۋدە، بۇل تىم ازدىق ەتەدى. شەتەلدە ءالى 5 ميلليونداي قازاق بار، سوندا ول قانشا جىلعا سوزىلادى؟ قازىر قۇدايعا شۇكىر، قازاقستاننىڭ ءال-اۋقاتى جامان ەمەس. 90-شى جىلداردىڭ باسىمەن سالىستىرعاندا جاعدايىمىز كوپ جاقسارىپ قالدى. سوندىقتان كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ سانىن دا كوبەيتۋگە بولماس پا؟» دەگەن ءوتىنىشىمدى ايتىپ، ۇسىنىستارىمدى قاعاز جۇزىندە دە بەردىم. سودان 2002 جىلدان باستاپ جىل سايىن 5000 وتباسىنا كۆوتا بەرىلە باستادى. سول جىلى مەن قىزمەت بابىمەن استاناعا اۋىستىم. 2003 جىلى قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق كەڭەسكە ورالمانداردىڭ وكىلى رەتىندە ءارى كوشى-قون ماسەلەسى بويىنشا مۇشە بولىپ قابىلدادىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ۇلتتىق كەڭەستىڭ مۇشەسىمىن. شەتتەگى وتانداستارمەن بايلانىس جانە كوشى-قون ماسەلەلەرى بويىنشا كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس دەگەن قوعامدىق كەڭەستىڭ دە مۇشەسىمىن. وندا دا وسى كوشى-قونعا قاتىستى وتىرىستار ءجيى بولىپ تۇرادى. مىنە مەن ەلگە ورالعان كۇننەن بۇگىنگە دەيىن شەتتەگى قازاقتاردىڭ تاعدىر-تالايى، وتانىنا ورالعان اعايىنداردىڭ جاعدايى تۋرالى ويلانباي، تولعانباي كۇن كەشكەن ەمەسپىن.

«اتاجۇرت» دەپ اتالاتىن قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ توراعاسى ەتىپ وسى استانا قالاسى مەن ونىڭ ماڭىندا تۇراتىن ورالمان اعايىندار سايلاعان بولاتىن. سول بىرلەستىك ارقىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ بالالارىنىڭ وقۋعا تۇسۋىنە، گرانتقا اۋىسۋىنا، شاكىرتاقى الۋىنا، استانا ماڭايىندا تۇراتىن اقساقالدى اتالارىمىز بەن اق سامايلى انالارىمىزدىڭ زەينەتاقى الۋىنا، قر ازاماتتىعىنا وتۋىنە، تىركەۋىنە تاعى دا باسقا ماسەلەلەرىنە ءوزىمىزدىڭ كومەگىمىزدى جاساپ كەلە جاتىرمىز. استانانىڭ ماڭىندا قوياندى دەگەن جەر بار. ول جەر و باستا تەك قانا موڭعوليادان كەزىندە ەڭبەك شارتىمەن كەلگەن اعايىنداردىڭ قونىستانۋى ءۇشىن شەشىلگەن بولاتىن. ويتكەنى كەزىندە «ەڭبەك شارتى» دەگەن جەلەۋمەن ەلگە ورالعان موڭعوليالىق اعايىندارعا «جەكەشەلەندىرۋ» ناۋقانى كەزىندە باسپانا، ەگىستىك، جايىلىمدىق جەردى قويىپ، تىشقاق لاق تا تيمەدى. سەبەبى ولاردىڭ ءبارى ول كەزدە موڭعوليا ازاماتى بولاتىن. سول اعايىندار ءۇشىن قوياندى اۋىلىنان ساناۋلى وتباسىعا جەر تەلىمى بەرىلدى. الايدا ءبىز «اتاجۇرت» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتىنان پارلامەنتكە، ۇكىمەتكە، اقمولا وبلىسى مەن استانا قالاسىنىڭ اكىمدەرىنە، شەتەلدەن كەلگەن از عانا اعايىندى اننان-مىننان كەلگەن دەپ ءبولىپ جارماي-اق، قوياندىدان استانا قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندە تۇراتىن، باسپاناسىز اعايىنداردىڭ بارلىعىنا جەتكىلىكتى جەر تەلىمى بەرىلسە دەپ حات جازدىق، ءبىراز مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قولىن جينادىق. اسىرەسە بۇل شارۋادا، يماندى بولعىر اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعام ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ ەدى. سونىڭ ارقاسىندا قوياندى اۋىلىنان دۇنيەنىڭ بارلىق ەلىنەن كەلگەن، استانا مەن ونىڭ ماڭىندا تۇراتىن باسپاناسىز اعايىندارعا العاشقى كەزەكتە 800 وتباسى ءۇشىن جەر تەلىمى ءبولىندى. قازىر اتالعان اۋىلدا شەتتەن كەلگەن اعايىنداردان مىڭ شاقتى ءتۇتىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءتىپتى سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازۇۋ-دە ۇستازدىقپەن اينالىسا ءجۇرىپ، «تۇركىستان» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى ق.مۇحاممەدجانوۆ اقساقالدىڭ قولداۋىمەن اتالعان گازەتتىڭ جانىنان «قونىس» دەگەن قوسىمشا شىعارعان بولاتىنبىز. قوسىمشانىڭ باس رەداكتورى ايتان ءنۇسىپحانوۆ، جالعىز ادەبي قىزمەتكەرى مەن بولدىم. سول كەزدە دە ورالمان ماسەلەسىنە قاتىستى قانشاما سۇحباتتاردى ۇيىمداستىردىم. مىنە، مەن ەلگە ورالعانىما 20 جىلدان اسىپ بارا جاتىر. قاراپ وتىرسام، وسى 20 جىلدىڭ ىشىندە كوشى-قون ماسەلەسىنە قاتىسسىز بىردە-ءبىر كۇنىم وتپەپتى.

«باۋىرلاستار تۋرالى زاڭ» ازىرلەپ جاتىرمىن

ول راس، قازاق كوشى سايابىرلاپ قالدى. ارينە، اعايىنداردىڭ جانايعايىن تۇسىنۋگە بولادى. قالاي بولعاندا دا كوشى-قون توقتاماۋى ءتيىس. شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءبىزدىڭ اعايىنداردىڭ وتانىنا ورالامىن دەگەندەرى ەمىن-ەركىن كەلۋ كەرەك. ال مەن جەكە ءوز باسىم، كوشى-قوننىڭ سۇيىلۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – بىزدەگى قولدانىستاعى «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭىنىڭ» فۋنكتسياسىنىڭ سارقىلعاندىعىندا دەپ بىلەمىن. ياعني ول زاڭ شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ كوشۋىن، قونۋىن عانا رەتتەيتىن قۇجات. ال كوشىپ كەلگەن اعايىننىڭ كوشتەن وزگە تىرلىگى جوق پا؟ كوشىپ كەلەردىڭ الدىنداعى شاقىرتۋ الدىرۋ، ۆيزا الۋ ماسەلەسى، كەلگەننەن كەيىنگى تىركەلۋ، ازاماتتىق، زەينەتاقى ماسەلەسى، قاراپايىم شارۋانى ەگىستىك جەرمەن، مالشىنى جايىلىمدىق جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى; ەگەر ول زيالى قاۋىم وكىلى بولىپ قالالى جەرگە كەلەتىن بولسا ونى جۇمىسپەن قامتۋ جاعى بار. وتانعا ورالعان اعايىنداردىڭ بالالارىنىڭ وقۋى، مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ، اسكەر جاسىنداعى جاستاردىڭ وتان الدىنداعى مىندەتىن وتەۋى، سول ەلدەگى ەڭبەك ءوتىلىنىڭ ەسەپتەلۋى ت.س.س. سان مىڭ ماسەلە «كوشى-قون» ۇعىمىنىڭ دا، زاڭىنىڭ دا اياسىنا سيا بەرمەيدى. سوندىقتان قازىر مەن ءوزىم قحر-نىڭ «قىتاي دياسپوراسى تۋرالى زاڭىنىڭ» تاجىريبەسى بويىنشا زاڭ دايىنداپ جاتىرمىن. ونى قازىرشە شارتتى تۇردە «باۋىرلاستار تۋرالى زاڭ» دەپ اتاۋعا بولادى. وسىنداي اتاۋلى، سالالىق زاڭ قابىلدانعاندا عانا، شەتەلدە تۇرىپ جاتقان 5 ميلليون قازاق بالاسىنىڭ ستاتۋسى ايقىندالىپ، ولاردىڭ اتاجۇرتقا كەلىپ-كەتۋىنەن تارتىپ، كوشىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ جوعارىدا ايتىلعان سان مىڭ ماسەلەسىن ىڭ-شىڭسىز رەتتەۋگە بولادى. كوشتىڭ توقىراۋىنا ەكىنشى سەبەپ بولعان نارسە – ەلىمىزدەگى سىبايلاس جەمقورلىق. سىبايلاس جەمقورلىق جەر جۇزىندەگى كەڭىردەگى تەسىك، ءتىرى پەندەلەر ءومىر سۇرەتىن بارلىق ەلدە بار. ءبىر ەلدىڭ ىشىندە بارلىق سالادا بار. سوندىقتان تەك قانا «ورالماندار وڭباعان ەكەن، سىبايلاس جەمقورلىق وسى تاراپتا اۋىر ەكەن» دەپ كىنالاۋعا بولمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە ونى تەك قانا ورالماندار جاساپ وتىرعان جوق. مەملەكەت بولگەن اقشانى كىم باسقارادى؟ كوشى-قوننىڭ باسى-قاسىندا وتىرعاندار باسقارادى. ولار كىممەن سىبايلاسادى؟ ارينە ولار ورالماننىڭ ىشىندەگى جىلپوستار، الاياقتار ارقىلى ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ اراسىنان كوپتەگەن دەلدالدار شىقتى. ناقتىلاپ ايتقاندا، ولار سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سىبايلاستارى. بۇل جەردە «بەيسەنبايدىڭ قاتىسى بار، سارسەنبايدىڭ قاتىسى جوق» دەپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىن. بۇل جەمقورلىقتىڭ ۋشىققانى سونشالىق، كەيبىر اعايىندار شەتەلدە تۇرىپ جاتىپ، وسىندا كوشىپ كەلمەي-اق ون شاقتى رەت كۆوتا العان. ول ادام سول اقشانىڭ ءبارىن ءوزى الدى ما؟ ونى ورتاداعى دەلدال، كۆوتا بەرۋشى قۇر قول قالدى ما؟ ونىڭ بارلىعى تۇسىنىكتى جاعداي. ءۇشىنشى سەبەبى - جالپى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ بارلىق مۇشەسى موينىنا بۇرشاق سالىپ، جاپپاي، ءبىر جۇرەك، ءبىر تىلەكپەن «قازاق ەلى كوگەرىپ-كوكتەسىن، باقۋاتتى ەلگە اينالسىن، قازاقيا ماڭگىلىك بولسىن» دەپ تىلەپ وتىر دەسەك قاتتى قاتەلەسەمىز. دەمەك، تىلەۋلەس دوستارىمىز دا بار، مىسىقتىلەۋلى دۇشپاندارىمىز دا جوق ەمەس. سونداي قىزىلكوز دۇسپاندارىمىزعا قازاق ەلىنىڭ اماندىعى، كۇشەيگەنى، ەلدەگى قازاق حالقىنىڭ جان سانى ارتىپ، شىن مانىندەگى قازاق ەلىنە اينالعانى، تاۋەلسىزدىگىن بەكەمدەي باستاعانى ۇناعان جوق. سوندىقتان ولار شەتتەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان قازاق كوشىنىڭ جولىن كەسۋگە جانىن، بارىن سالىپ باقتى. بۇل رەتتە ولار اۋەلگى كەزەكتە ەلباسىنىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن، بيلىكتىڭ بيىك بۇتاقتارىندا وتىرعان ۇلتتىق سانا-سەزىمى تايازداۋ، كوسموپوليت «نوۆىي قازاقتاردى» پايدالاندى. اتاپ ايتقاندا قازاق كوشىنە قازاقتىڭ ءوزىن قارسى قويدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «ورالماندار - قازاق ەلىندەگى ورنىقسىزدىقتى تۋدىرۋشى باستى فاكتور» بولىپ شىقتى. ءتورتىنشى سەبەبى – ءبىزدىڭ شەتتەن كەلگەن اعايىندار وتانعا كەلگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ جانىن باعىپ، تىرشىلىگىن ىستەپ، قولىنان كەلگەنىنشە وسى ەلدىڭ دامۋىنا، بولاشاعىنا ۇلەس قوسىپ، بالا-شاعاسىن ءوسىرىپ باي-باقىتتى ءومىر كەشكەنى دۇرىس شىعار. ارينە ءبىز دەموكراتيالى ەل بولعان سوڭ اركىمنىڭ نەمەن اينالىسۋى، نە ايتۋى ءوز قۇقى دەيمىز. دەگەنمەن، دەموكراتيانىڭ دا شەگى، رەتى، قيسىنى بار. قولىم بار ەكەن دەپ كورىنگەندى ۇرا بەرمەيتىنىڭ سياقتى، اۋزىم بار ەكەن دەپ، اۋىزعا كەلگەندى سويلەي بەرۋگە دە بولمايدى. ءبىراز ورالمان اعايىندار وپپوزيتسيانىڭ ىشىندە ءجۇر. كورىنگەن جەردە ايعايلاپ، ول جەر، بۇل جەردە ماقالا جاريالاپ، سۇحبات بەرىپ ەلباسىنىڭ جەكە باسىنا ءتيسىپ، ءارتۇرلى جاعىمسىز پىكىرلەر ايتىپ جۇرگەن اعايىندار دا جوق ەمەس. وسىنىڭ بارلىعى قازاق كوشىن العاش ءوزى باستاعان، ءالى دە سول سارابدال ساياساتىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ەلباسىنىڭ قۇلاعىنا جەتكەن بولۋى مۇمكىن. مىنە، كەزىندە ءوزى نازارباەۆتىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا وتانعا ورالعان، بۇگىنگى كۇنى وپپوزيتسيانىڭ تيىرمەنىنە سۋ قۇيىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ تىرلىگى بيلىككە اسا ۇناي قويعان جوق دەپ ويلايمىن. سونىمەن، مەنىڭ ويىمشا بيلىكتىڭ كوشى-قونعا دەگەن كوڭىلى قالدى. ءار نارسەنى ايتاتىن ادام بولادى. ءار ماسەلەنى رەتتەيتىن ءوزىنىڭ كەزى بولادى. مەن موڭعوليادان، يراننان، رەسەيدەن كەلگەندەردىڭ ءوز ەلىندە كىمنىڭ كىم بولعانىن بىلمەيمىن. بىراق قىتايدان كەلگەن ءوز جەرلەستەرىمنىڭ ول ەلدە كىم بولعانىن بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. اناۋ الىس اۋىلداعى ءبىر مەكتەپتەن كەلگەن، ءارى كەتكەندە اۋداندىق، ايماقتىق قاتارداعى مەكەمەدەن كەلگەن، ورتا مەكتەپتىك ساۋاتى ءيا بار، ءيا جوق، ءوزىنىڭ اۋىلىنىڭ اكىمىنە، مەكەمەسىنىڭ باسشىسىنا كىرە الماي جۇرگەن بىرەۋلەر مۇندا كەلىپ «قوعام قايراتكەرى»، «ساياساتكەر» بولعىسى كەلەدى. اۋزىن اشىپ قالسا بولدى «اقوردا، نازارباەۆ». دەموكراتيا ەكەن دەپ، كەلسە-كەلمەس مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارالاسۋ دەگەن وتە ۇيات جاعداي. ءبىر ەلدەن كەلىپ، بۇل ەلدىڭ ساياساتىمەن اينالىسۋدى قويىپ، ءبىزدىڭ اعايىندار ءوز باسىن جوندەپ الىپ جۇرسە دە ۇلكەن ولجا. «اياز ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرىسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەندى اتام قازاق وسىندايدا ايتسا كەرەك. قىسقاسى، ەل بولامىز دەسەك، مەيلى ول شەتتەن كەلسىن، مەيلى جەرگىلىكتى بولسىن، اركىم ءوزىنىڭ تىرلىگىمەن اينالىسقانى دۇرىس.

«ورالمان» نەمەسە باسقا دەپ ايتۋدىڭ كەرەگى جوق

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي بىزگە دە تۋرا قىتايداعىداي زاڭ كەرەك. «ورالمان» نەمەسە باسقا دەپ ايتۋدىڭ كەرەگى جوق، «اعايىندار تۋرالى زاڭ» دەگەن وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. ول شەتەلدەگى تۇرىپ جاتقان اعايىندارعا قانداي ستاتۋس پەن جەڭىلدىكتەر بەرۋ كەرەك جانە ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەلۋشىلەر (جەكە ساپار، وقۋ، كاسىپكەرلىك ت.ب.) مەن كوشىپ كەلىپ، قونىستانۋشىلاردىڭ جوعارىدا مەن ايتقان ماسەلەلەرىن زاڭ قالاي رەتتەيدى دەگەنگە جاۋاپ بولادى. كەز-كەلگەن مەكەمەنىڭ ەڭبەك باسقارماسىندا، ىشكى ىستەر بولىمىندە سول «اعايىن تۋرالى زاڭ» جاتۋ كەرەك. سول ارقىلى تولىپ جاتقان ماسەلەنى شەشۋگە بولادى. قازىر مەن دايىنداعان زاڭدى زاڭگەرلەر قاراپ جاتىر، ودان سوڭ تاعى دا حالىقارالىق ادام قۇقىعى جونىندەگى ۇيىمداردان كەڭەس الامىن. ءالى دە جەتىلدىرەتىن، ءالى دە تولىقتىراتىن تۇستارى جوق ەمەس. ەڭ سوڭىندا زاڭدى دايىنداعانىم جايلى قاتىستى ادامدارعا جانە قۇزىرلى مەكەمەلەرگە حابار بەرەمىن. بۇل زاڭ دا ارينە، پارلامەنت دەپۋتاتتارى ارقىلى ۇسىنىلاتىن بولادى. بۇل زاڭ جوباسىن دايىنداۋ – ءومىردىڭ، ۋاقىتتىڭ ءوز تالابىنان تۋىنداپ وتىر. ياعني قولدانىستاعى «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭى» بۇل كۇندە كوپ ماسەلەگە جاۋاپ بەرە الماي قالدى. ماسەلەن، موڭعوليادان كەلگەن ءبىر اعايىن ول جاقتا 10 جىلداي مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەپ كەلىپتى، ال سول جۇمىس ءوتىلى بۇل جاققا كەلگەندە ەسەپكە الىنباي جاتقانىنا نالىپ وتىر. ونىڭ قولىندا ەڭبەك كىتاپشاسى بار. وسىندايدا «ەڭبەك كىتاپشاسىن» بەرمەيتىن، بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەدە جۇمىس جاسامايتىن ەلدەردەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ماسەلەسى ءتىپتى دە قيىنداي تۇسەدى. بۇنداي ماسەلە قازىرگى «كوشى-قون زاڭىندا» قاراستىرىلماعان. قولدانىستاعى «كوشى-قون» زاڭىندا قامتىلعان ەڭ ۇلكەن ماسەلە ول – بەر رەتكى جاردەماقى بەرۋ جاعى عانا. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، تىركەۋ جۇمىسى، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسى دە كوشى-قوننىڭ اياسىنا ساي كەلەتىن دۇنيە ەمەس. دەمەك كوپ ماسەلە قۇقىقتىق، قۇجاتنامالىق ىستەرگە قاتىستى بولعاندىقتان كوشى-قون كوميتەتىن وتكەن جولى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قوسىپ جىبەرگەنى سودان. ءبىز دايىنداپ وتىرعان زاڭنىڭ تالابى بويىنشا شەتەلدەگى اعايىندارعا قاتىستى تولىپ جاتقان جۇمىستى ارقالاي الاتىن جەكە ءبىر اگەنتتىك نەمەسە كوميتەت بولۋى كەرەك. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىن الىپ قاراساق، ول تەك قانا قوعامدىق ۇيىم. ول تالاپ ەتكەن ماسەلەمەن ەشقانداي ءبىر شەتەل ساناسپايدى. قۇزىرلى ورىن بولسا سول ەلدىڭ ءوزى دەڭگەيلەس قاتىستى ورگاندارىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، كەز-كەلگەن ماسەلەنى شەشۋدە ەش كەدەرگىگە ۇشىرامايدى.

قىسقاسى، «كوشى-قوننان» بولەك، تەك قانا شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اعايىندارعا ارنالعان زاڭ بولمايىنشا ماسەلەنى كەشەندى دە دۇرىس شەشۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جاسالىنىپ جاتقان «اعايىن تۋرالى زاڭدا» بارلىعى قامتىلاتىن بولادى. مىسالى، شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن، تۋىسشىلاي كەلگەن جانە باسقا دا ماقساتتارمەن كەلگەن اعايىندارعا قانداي جاعدايلار جاسالۋ كەرەك، شەتەلدە تۇرىپ جاتقان اعايىندارعا قانداي كومەكتەر مەن قولداۋلار قاجەت دەگەندەر قامتىلادى. اتى-ءجونىن تولقۇجاتقا دۇرىس جازعىزۋ ماسەلەسىنىڭ ءوزى بىلاي قاراساڭىز ۇساق-تۇيەك ماسەلە سياقتى كورىنەدى. الايدا سول كىشىگىرىم ماسەلەدەن تۋىندايتىن ۇلكەن كەدەرگىلەردىڭ بارىن بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەيدى. جالپى ءبىر ادامنىڭ باسىنا قانشا ماسەلە قاتىستى بولادى، سونىڭ بارلىعىن وسى زاڭعا قامتۋعا تىرىستىق. كۇننىڭ ءوتىپ، قوعامنىڭ دامۋىمەن قاتار بۇرىنعى ماسەلەلەردىڭ ورنىن جاڭا پروبلەمالار باسىپ وتىرادى. ياعني، ەڭ العاشىندا تەك قانا كوشى-قون زاڭىنىڭ ارقاسىندا 1 ميلليون قازاق شەتتەن كوشىپ كەلدى. مۇمكىندىكتەرىنشە ورنالاستى. ال قازىر كوشى-قون تىعىرىققا تىرەلدى. ەندى ونى باسقاشا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك.

بۇنى مەن 1 جارىم ميلليوننان استام قازاعى بار قىتايداعى اعايىندارمەن بايلانىستىرعىم كەلىپ وتىر. قىتايداعى جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قۇرعان فورۋمدىق سايتتارى قازاقستاننىڭ وپپوزيتسيالىق باعىتتاعى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارىن توتە جازۋعا اۋىستىرىپ ۇزبەي جاريالاپ وتىرادى. وپپوزيتسيانىڭ ورالمانداردى قوسىپ الۋى دا تەگىننەن تەگىن ەمەس. ولار كەيبىر قينالىپ جۇرگەن اعايىنداردى «ءبىز بيلىككە كەلەتىن بولساق، سەندەر بۇلاي قاڭعىماس ەدىڭدەر» دەپ سەندىرەدى. ءسويتىپ ولار ەرىكسىز وپپوزيتسياعا ەرەدى. ولاردىڭ پىكىرى شەتەلدەن ەلگە جەتە الماي جاتقان قازاقتىڭ جۇرەگىنە توتە جول تارتادى. سويتەدى دە بيلىككە دەگەن دۇرىس ەمەس كوزقاراس قالىپتاسادى. قازىر «كوشى-قون توقتاپ قالدى» دەپ قاتتىراق، توقتاۋسىز ايعايلاپ جۇرگەن ءبىر توپ ازامات بار. كەزىندە «كوشى-قون» سولاردىڭ ۇلكەن «بيزنەسى» بولدى. كوشى-قون ارقىلى ولار قالتاسىن قامپيتتى. ولار «كوشى-قون شاقىرتۋىن» جىبەرەمىن دەپ ارعى بەتتە جاتقان ەلدى ءبىر توناسا، قونىس اۋدارىپ كەلگەندەردى «كۆوتا الىپ بەرەمىن» دەپ ەكى تونادى. وسى ماسەلە بويىنشا قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق كەڭەستىڭ مۇشەسى رەتىندە، ورالمانداردىڭ «اتاجۇرت» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى رەتىندە بىزگە شاعىمدانۋشىلار وتە كوپ بولدى. مەندە الاياقتارعا الدانعان اعايىنداردىڭ ارىز-شاعىمى تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى سول اعايىنداردى زارلاتىپ كەتكەن الاياقتار قازىر «كوشى-قوننىڭ» جاناشىرى بولىپ ءجۇر. بۇنداي كۇنىنە ميلليونداپ جازىلاتىن ارىز-شاعىمدار جوعارى جاقتى دا قاجىتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن.

قازاقيانىڭ - ماڭگىلىك ەل بولۋىنا جاسالعان ەڭ ءونىمدى قادام بولماق

كوميتەتتىڭ جاساقتالۋىنىڭ نە ءۇشىن وسىنشالىق كەشىگىپ جاتقانىنان حابارىم جوق. الايدا، «كوشى-قوندى» بۇل مينيسترلىككە اكەلدى دەگەن ءسوز، بۇل سالا قايتا جاندانادى دەگەندى بىلدىرەدى. دەي تۇرعانمەنەن، جوعارىدا دا ايتتىم، شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جانە ەلگە كەلەتىن اعايىندارعا ارنايى زاڭ، بولەك مەكەمە كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ كەلەشەكتە قالاي شەشىم تابۋى - كوبىنە-كوپ بيلىك دالىزىندە جۇرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ەلدىك، ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتجاندىلىعىنا، يمانىنا تىكەلەي قاتىستى بولماق. ەگەر ولار ءالى دە سول ىشكى-سىرتقى دۇشپانداردىڭ سوزىنە ەرە بەرەتىن بولسا، وندا ءتۇپتىڭ-تۇبىندە شەتتەن كەلىپ جاتقان كۆوتاسىز كوشكە دە تىيىم سالىنۋى مۇمكىن. ال، بيلىكتە جۇرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ىشىندە شىنىمەن دە قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن، بولاشاعىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندىلىعىن ويلايتىن ۇلتجاندى، ەلجاندى، يماندى، سانالى، ۇلتتىق رۋحى بيىك ازاماتتار بار بولاتىن بولسا، قازاق كوشى قايتادان جاندانۋى ابدەن مۇمكىن. ەگەر ماسەلە وسى باعىتتا شەشىمىن تاۋىپ، ءبىز دايىنداعان زاڭ جوباسى قابىلدانىپ جاتسا، بۇل قازاقيانىڭ - ماڭگىلىك ەل بولۋىنا جاسالعان ەڭ ءونىمدى قادام بولماق.

قىلىمسىپ «تۇك بىتىرمەدىم» دەسەڭ، بىلايعى جۇرتتىڭ «سوندا 20 جىل بويى تەك اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ جۇرگەن بە؟» دەپ ويلاپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ال ازدى-كوپتى ىستەگەن-تىندىرعانىڭدى «مەن ءبۇيتتىم» دەپ ءوزىڭنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ تاعى ىڭعايسىز. دەگەنمەن، سۇراق قويىلعان ەكەن، وقىرماندى، ءجۋرناليستى سىيلاپ، جاۋاپ بەرگەن ءجون بولار. اقىن رەتىندە بۇگىنگە دەيىن «جۇرەككە ساياحات»، «سەمسەر سۋى»، «كوكپار»، «التىننىڭ بۋى»، «الكۇرەڭ ارمان» قاتارلى جەكە جىر جيناقتارىم جارىق كوردى. ال قىتايتانۋشى، اۋدارماشى، ۇستاز رەتىندە، «جىر-جەبە» (مونوگرافيا), «ساراپ» (عىلىمي زەرتتەۋ ماقالالار جيناعى), «ءسوز – جەلكەن» (مونوگرافيا), «مۇحتار اۋەزوۆ جانە لۋ ءشۇن» (مونوگرافيا), «جەر شارىنىڭ قىزىل بەلدەۋى» (اۋدارما رومان), «قازاق جانە قىتاي ادەبيەتتەرى: ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق» (مونوگرافيا), «قىتاي ءتىلى فونەتيكاسىنىڭ نەگىزدەرى» (وقۋلىق), «قىتاي فيلولوگياسىنا كىرىسپە» (وقۋلىق), «لۋ ءشۇن. پوۆەست جانە اڭگىمەلەر» (اۋدارما), «لۋ ءشۇن الەمى» (مونوگرافيا), «لۋ ءشۇنتانۋ دارىستەرى» (وقۋلىق), «الەم ادەبيەتى» (2010, №2. ادەبي جۋرنال، قىتاي ادەبيەتىنە باعىشتالعان ارنايى ءنومىر. العىسوز اۆتورى، اۋدارىپ، قۇراستىرۋشى), «ەۋرازيالىق وركەنيەت: ەجەلگى تۇركى جانە قىتاي ەلىنىڭ رۋحاني قارىم-قاتىناسى» (عىلىمي ماقالالار جيناعى) قاتارلى عىلىمي-زەرتتەۋ، وقۋلىق جانە اۋدارما ەڭبەكتەرىمىز جارىق كوردى. 1999 جىلى «قىتاي قازاقتارى پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيا (حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى)» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا، 2008 جىلى «قازاق جانە قىتاي ادەبيەتتەرىندەگى ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق (م.اۋەزوۆ جانە لۋ ءشۇن شىعارمالارى نەگىزىندە)» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. اتالعان ديسسەرتاتسيانىڭ «سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ» دەگەن ماماندىق بويىنشا قازاقستاندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە قورعالعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا ەكەنىن ەسكە سالا كەتۋ ارتىق ەمەس. ارينە، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ دا كەسىرى بار، وزگە دە سەبەپتەر بار، ءبىزدىڭ ادەبيەتشى-عالىمدارىمىز تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ۇلى مۇحاڭدى (اۋەزوۆ) «ورىس ادەبيەتىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان، گوگولدىڭ، تولستويدىڭ، چەحوۆتىڭ شاكىرتى» دەۋدەن اسا المادى. ال ءبىز قازاقتىڭ ۇلى قالامگەرىن ميللياردتىڭ ۇلى جازۋشىسىمەن سالىستىرا قاراستىرۋعا مۇمكىندىك العان بولساق، ول دا ارينە، ازاتتىق ارقاسى. ماقتانعا سايسا دا، تاعى ءبىر ايتا كەتەر جاعداي، وتان قۇشاعىنا ورالعان جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى تابان اۋدارماي ەلىمىز ءۇشىن اسا قاجەتتى ماماندىق بولىپ ەسەپتەلەتىن قىتايتانۋشى جانە قىتاي ءتىلى ماماندارىن دايارلاۋمەن اينالىسىپ كەلەمىز. اينۇر ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزدان ءدارىس العان جۇزدەگەن قىتاي ءتىلىنىڭ ماماندارى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ قحر-داعى ەلشىلىگى مەن كونسۋلدىقتارىندا، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، قورعانىس مينيسترلىگىندە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە، ۇكىمەت اپپاراتىندا، «قازمۇنايگاز» ۇك-دا، «قازاقستان تەمىر جولى» ۇك-دا، ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىندا، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە. وسىنداي-وسىنداي ازدى-كوپتى توككەن تەردىڭ جەمىسىن ويمەن شولعاندا، 20 جىل بويى قاراپ جۇرمەگەنىڭە تاۋبە دەيسىڭ.

Abai.kz