جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 72607 0 پىكىر 28 اقپان, 2011 ساعات 16:03

تەنگريانستۆو

ۆۆەدەنيە

تەنگريانستۆو - نەويازىچەسكي كۋلت، ۆ وسنوۆە كوتوروگو لەجيت پانتەيستەچەسكوە، پوليتەيستيچەسكوە ۆەروۆانيە ۆ نەبو كاك ۆەرحوۆنوە بوجەستۆەننوە سۋششەستۆو. نازۆانيە كۋلتا «تەنگري» پرويزۆودنو وت كيتايسكوگو «تيان دي»، چتو زناچيت «ۆلادىكا نەبا» يلي «بوگ». ۆ كيتايسكوم يازىكە سلوۆو «تيان» (نەبو يلي نەبەسا) وبوزناچاەتسيا يەروگليفوم 天 - ۆ رۋسسكوي ترانسكريپتسي زۆۋچاششەە كاك «تيان».

 

 

 

 

سلوۆو «تەنگري»، ناپيساننوە ورحونسكيم پيسموم.

تەنگريانستۆو پرەدستاۆلياەت سوبوي سوۆرەمەننۋيۋ رەكونسترۋريروۆاننۋيۋ كونتسەپتسيۋ ۆەروۆانيا ۆ سۆەرحەستەستۆەننوە، ۆ وسنوۆە كوتوروي لەجات:

- پانتەيستيچەسكايا ونتولوگيا س ۋچەنيەم و ۆەرحوۆنوم بوجەستۆە;

- كوسموگونيا دالنەۆوستوچنوي فيلوسوفي;

- ميفولوگيا ي دەمونولوگيا فولكلورا مالىح التايسكيح نارودنوستەي.

ستەرجنەۆوي رەليگيوزنىي دوگمات تەنگريانستۆا (كۋلت ۆەرحوۆنوگو بوجەستۆا ۆەچنوگو نەبا ۆ پانتەونە بوگوۆ) رازرابوتان ۆ كاچەستۆە تەورەتيچەسكوي ۆەرسي سوۆەتسكيم يستوريكوم ل.ن.گۋميلەۆىم ي پرەدستاۆلەن ۆ ەگو رابوتاح پو يستوري درەۆنيح تيۋركوۆ.

ۆۆەدەنيە

تەنگريانستۆو - نەويازىچەسكي كۋلت، ۆ وسنوۆە كوتوروگو لەجيت پانتەيستەچەسكوە، پوليتەيستيچەسكوە ۆەروۆانيە ۆ نەبو كاك ۆەرحوۆنوە بوجەستۆەننوە سۋششەستۆو. نازۆانيە كۋلتا «تەنگري» پرويزۆودنو وت كيتايسكوگو «تيان دي»، چتو زناچيت «ۆلادىكا نەبا» يلي «بوگ». ۆ كيتايسكوم يازىكە سلوۆو «تيان» (نەبو يلي نەبەسا) وبوزناچاەتسيا يەروگليفوم 天 - ۆ رۋسسكوي ترانسكريپتسي زۆۋچاششەە كاك «تيان».

 

 

 

 

سلوۆو «تەنگري»، ناپيساننوە ورحونسكيم پيسموم.

تەنگريانستۆو پرەدستاۆلياەت سوبوي سوۆرەمەننۋيۋ رەكونسترۋريروۆاننۋيۋ كونتسەپتسيۋ ۆەروۆانيا ۆ سۆەرحەستەستۆەننوە، ۆ وسنوۆە كوتوروي لەجات:

- پانتەيستيچەسكايا ونتولوگيا س ۋچەنيەم و ۆەرحوۆنوم بوجەستۆە;

- كوسموگونيا دالنەۆوستوچنوي فيلوسوفي;

- ميفولوگيا ي دەمونولوگيا فولكلورا مالىح التايسكيح نارودنوستەي.

ستەرجنەۆوي رەليگيوزنىي دوگمات تەنگريانستۆا (كۋلت ۆەرحوۆنوگو بوجەستۆا ۆەچنوگو نەبا ۆ پانتەونە بوگوۆ) رازرابوتان ۆ كاچەستۆە تەورەتيچەسكوي ۆەرسي سوۆەتسكيم يستوريكوم ل.ن.گۋميلەۆىم ي پرەدستاۆلەن ۆ ەگو رابوتاح پو يستوري درەۆنيح تيۋركوۆ.

«تەنگري» تاكجە ۋپوميناەتسيا ۆ كاچەستۆە «ۆەرحوۆنوگو بوگا» مونگولسكيح پلەمەن س XIII ۆەكا. ۆوپروسام رەليگيوزنىح ۆوززرەني مونگولوۆ ۆرەمەن پراۆلەنيا چينگيس-حانا پوسۆياششەنا رابوتا دوكتورا بەلگرادسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ەرەنجەن حارا-داۆانا «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە. كۋلتۋرنو-يستوريچەسكي وچەرك مونگولسكوي يمپەري XII-XIV ۆەكوۆ»، يزداننايا ۆ 1929 گودۋ. پرەديسلوۆيە ك رۋسسكومۋ يزدانيۋ ناپيسال نيكتو ينوي، كاك توت جە لەۆ گۋميلەۆ.

ۆ كلاسسيچەسكوي ناۋچنوي سرەدە (ەتنوگرافي، رەليگيوۆەدەني) «تەنگريانستۆو» كاك وتدەلنوە وپرەدەلەنيە رەليگي يلي ۆەروۆانيا نە پريمەنياەتسيا. پريچينوي ەتوگو ياۆلياەتسيا سلابايا ناۋچنو-تەورەتيچەسكايا بازا تەوري پاسسيونارنوگو ەتنوگەنەزا، ۆ رامكاح رازرابوتكي كوتوروي بىلي ۆىدۆينۋتى تەزيسى ۆەروۆانيا درەۆنيح تيۋركوۆ ي ستەپنىح كوچەۆنيكوۆ.

«تەنگريانستۆو» كاك رەليگيا درەۆنيح تيۋركوۆ س ەدينوبوجنوي كونتسەپتسيەي تاكجە پرەدلوجەنا ۆ كاچەستۆە گيپوتەزى پوپۋليارنىم اۆتوروم التەرناتيۆنوي يستوري مۋراتوم ادجي. ۆ كنيگە «تيۋركي ي مير: سوكروۆەننايا يستوريا» م.ادجي ۋتۆەرجداەت، چتو «تيۋركي نەسلي ميرۋ ۆەرۋ ۆ بوگا نەبەسنوگو»، پودرازۋمەۆايا پود بوگوم كۋلت «ۆەچنوگو سينەگو نەبا».

كونتسەپتسيا ميفولوگي «تەنگريانستۆا» كاك ەلەمەنت سيستەمنوگو رەليگيوزنوگو ۆەروۆانيا پرەدستاۆلەنا ۆ رابوتە كازاحسكوگو پيساتەليا ورىنبايا جانايداروۆا «ميفى درەۆنەگو كازاحستانا. دەتسكايا ەنتسيكلوپەديا كازاحستانا». - الماتى. «ارۋنا»،2006. كنيگا رەكومەندوۆانا مينيستەرستۆوم وبرازوۆانيا ي ناۋكي كازاحستانا، پري ەتوم يزدانيە ۆىپۋششەنو پو پروگراممە مينيستەرستۆا ينفورماتسي، كۋلتۋرى ي سپورتا رەسپۋبليكي كازاحستانا. ۆىپۋششەنا تيراجوم 10 000 ەكزەمپلياروۆ

ۆ كراتكوي انوتاتسي «ميفى درەۆنەگو كازاحستانا» پرەدستاۆلەنا كاك «كراسوچنو يلليۋستريروۆاننايا كنيگا، ۆ كوتوروي سوبرانا ي دوستۋپنو يزلوجەنى ميفى نارودوۆ-كوچەۆنيكوۆ، وبيتاۆشيح ۆ درەۆنوستي نا تەرريتوري كازاحستانا».

ۆ ناستوياششەي رابوتە بۋدەت دانا وتسەنكا وسنوۆنىم «دوگماتام» كونتسەپتسي «تەنگريانستۆا».

ونتولوگيا «تەنگريانستۆا»

 

«تەنگريانستۆو» كاك رەزۋلتات رەليگيوزنوگو سينكرەتيزما

 

ۆ ۆۆەدەني ناستوياششەي رابوتى «تەنگريانستۆو» وپرەدەلەن كاك نەويازىچەسكي كۋلت، رەكونسترۋيروۆاننىي يستوريكامي ۆ سوۆەتسكۋيۋ ەپوحۋ ي رازرابىۆاەمايا نەكوتورىمي يسسلەدوۆاتەليامي ۆ پوستسوۆەتسكي پەريود. پوەتومۋ ونتولوگيا «تەنگريانستۆا» ياۆلياەتسيا پولنوستيۋ سمودەليروۆاننوي گيپوتەزوي ۆ وسنوۆە، كوتوروي لەجالي سۋبەكتيۆنىە پرەدستاۆلەنيا اۆتورا پاسسيونارنوي تەوري ەتنوگەنەزا ل.ن.گۋميلەۆا ي ەگو پوسلەدوۆاتەلەي.

كاك يزۆەستنو، ل.ن.گۋميلەۆ بىل تاكجە ەتنولوگوم ي گەوگرافوم. روديلسيا بۋدۋششي ۋچەنىي ۆ سەمە رۋسسكيح پوەتوۆ نيكولايا گۋميلەۆا ي اننى احماتوۆوي. ەگو وتەتس ن.گۋميلەۆ بىل نە تولكو پوەتوم، نو ي پۋتەشەستۆەننيكوم (يزۆەستنىي يسسلەدوۆاتەل افريكي), سلۋجيل ۆ رۋسسكوي ارمي، ۋچاستنيك پەرۆوي ميروۆوي ۆوينى. ماتەريۋ ل.گۋميلەۆا بىلا رۋسسكايا پوەتەسسا اننا احماتوۆا، پوتومستۆەننايا دۆوريانينكا. پوەتومۋ نەۋديۆيتەلنو، چتو رازرابوتچيك تەوري «تەنگريانستۆا» كاك ۆەروۆانيا درەۆنيح تيۋروك، وريەنتيروۆالسيا ۆ سۆويح تەزيساح نا دوگماتى پراۆوسلاۆنو-حريستانسكوگو ۆەروۋچەنيا و ەدينوم بوگە، ۆ تراديتسياح كوتوروگو ۆىروس ي ۆوسپيتىۆالسيا سام. ودناكو ياۆلياياس يسسلەدوۆاتەلەم يستوري درەۆنيح تيۋروك، ل.گۋميلەۆ تاكجە ناحوديلسيا ۆ وربيتە كيتايسكيح يستوچنيكوۆ، دايۋششيە وسنوۆنوي يستوريچەسكي ماتەريال، چتو ۆىنۋديلو ەگو يسكات نەكي سينتەز مەجدۋ حريستيانسكيم ۋچەنيەم و ەدينوم بوگە، كونتسەپتسيەي كيتايسكوگو نەبا ي ۆەروۆانيامي نارودنوستەي التايا.

پروبلەما رەليگيوزنوگو سينكرەتيزما ۆەروۆاني تيۋركويازىچنىح نارودنوستەي التايا دوستاتوچنو پودروبنو يزۋچەنى ۆ سوۆەتسكوي ي رۋسسكوي ەتنوگرافي ي رەليگيوۆەدەني.

پو منەنيۋ ل.گۋميلەۆا، «تەنگريانستۆو» كاك ۆەروۋچەنيە بازيرۋەتسيا نا پوكلونەني كوچەۆنيكوۆ  ۆەرحوۆنومۋ بوجەستۆۋ «ۆەچنومۋ سينەمۋ نەبۋ» - تەنگري، كوتوروە يمەەت تيۋركسكيە كورني. پو ناشەمۋ منەنيۋ نازۆانيە «تەنگري» پرويزۆودنو وت كيتايسكوگو «تيان دي»،وزناچايۋششەە «ۆلادىكا نەبا»، چتو ۋكازىۆاەت نا كيتايسكوە پرويسحوجدەنيە كۋلتا. ۆ تو جە ۆرەميا نا تيۋركسكوم يازىكە «نەبو» زۆۋچيت كاك «كوك» («كيووك»), پوياۆلەنيە سلوۆا «ءتاڭىر» («تەنگري») وبياسنياەتسيا تەسنىمي كونتاكتامي تيۋركويازىچنىح كوچەۆنيكوۆ س كيتايسكوي تسيۆيليزاتسيەي. ۋچيتىۆايا، چتو تيۋركي كاك ەتنويازىكوۆايا وبششنوست سفورميروۆاليس ۆ I تىسياچەلەتي ن.ە.، ا يح پەرۆىە پوليتيچەسكيە وبەدينەنيا (پروتوگوسۋدارستۆا كوچەۆنيكوۆ) ۆوزنيكلي ەششە ۆ VI ۆ. ن.ە، ستانوۆيتسيا پونياتنىم، چتو سۋششەستۆوۆاشيە دو ەتوگو رودوپلەمەننىە پريميتيۆنىە، ۆ وسنوۆنوم توتەمنىە (س ەلەمەنتامي انيميزما) ۆەروۆانيا، نە وتۆەچالي پوترەبنوستيام گوسۋدارستۆەننوگو ۋسترويستۆا. پوەتومۋ يستوريكام نەوبحوديمو بىلو پرەدستاۆيت ناليچيە ۋ كوچەۆنيكوۆ سيستەمنوگو ۆەروۆانيا يلي رەليگي ۆ ەە ينستيتۋتسيونالنوم ۆىراجەني.

ك ەتومۋ ۆرەمەني سوسەدني كيتاي (يمپەريا س كونتسەپتسيەي  سرەديننوگو گوسۋدارستۆا «چجۋنگو» مەجدۋ نەبوم ي زەملەي) پرەدستاۆليال سوبوي وتدەلنۋيۋ تسيۆيليزاتسيۋ.

يزۆەستنىي رەليگيوۆەد ل.س.ۆاسيلەۆ ۆ رابوتە «يستوريا رەليگي ۆوستوكا» پريۆوديت، چتو «..ناچينايا س ەپوحي چجوۋ نەبو ۆ ەگو وسنوۆنوي فۋنكتسي ۆەرحوۆنوگو كونتروليرۋيۋششەگو ي رەگۋليرۋيۋششەگو ناچالا ستالو گلاۆنىم ۆسەكيتايسكيم بوجەستۆوم، پريچەم كۋلتۋ ەتوگو بوجەستۆا بىل پريدان نە تولكو ساكرالنو-تەيستيچەسكي، نو ي مورالنو-ەتيچەسكي اكتسەنت. سچيتالوس، چتو ۆەليكوە نەبو كاراەت نەدوستوينىح ي ۆوزناگراجداەت دوبرودەتەلنىح».

پريۆەدەننۋيۋ سپەتسەفيچنوست تسارسكوي ۆلاستي ۆ كيتاە تاكجە پودتۆەرجداەت انگليسكي فيلوسوف دج.تومسون: «..پري ديناستي چجوۋ بىلا ۆىرابوتانا كلاسسيچەسكايا كونتسەپتسيا تساريا كاك «سىنا نەبەس»; ونا بىلا سيستەماتيزيروۆانا ۆ توي فورمە، كوتورايا پروسۋششەستۆوۆالا پوچتي بەز يزمەنەني ۆ تەچەنيە بولەە دۆۋح تىسياچ لەت. سوگلاسنو ەتوي كونتسەپتسي، تسار بىل وتۆەتستۆەنەن كاك زا حوروشەە ۋپراۆلەنيە، تاك ي زا ۋپوريادوچەنيە ۆو ۆسەم ماتەريالنوم ميرە».

دليا يمپەرسكوگو كيتايا وتوجدەستۆلەنيە پراۆيتەليا س نەبوم وزناچالو پرينياتيە يمپەراتوروم وتۆەتستۆەننوستي زا ۆەس مير، ۆ كوتورىي وني ۆكليۋچالي سوبستۆەننو كيتاي ي وكرۋجاۆشۋيۋ ەگو ۆارۆارسكۋيۋ پەريفەريۋ، كوتورايا، پو پرەدستاۆلەنيام ساميح كيتايتسەۆ، ياۆنو تياگوتەلا ك تسەنترۋ، ت. ە. ك چجۋنگو، ك ۆلاستيتەليۋ پودنەبەسنوي، سىنۋ نەبا. ەتا سترۋكتۋرا وتراجالاس ي ۆ وفيتسيالنوم دەۆيزە يمپەري: «تيان دي» (ۆلادىكا نەبا) - «حۋان دي» (ۆلادىكا نا زەملە).

رازرابوتچيكي «تەنگريانستۆا» پولنوستيۋ پەرەنيالي ونتولوگيۋ كۋلتا نەبا ۋ درەۆنەكيتايسكوي تسيۆيليزاتسي. نو ەسلي ۆ درەۆنەم كيتاە كۋلت نەبا بىل نەوبحوديم دليا پريدانيا بوجەستۆەننوستي ۆلاستي يمپەراتورا، كاك سىنۋ نەبا، تو گۋميلەۆۋ كۋلت نەبا نۋجەن بىل دليا يدەولوگيچەسكوي لەگيتيميزاتسي ۆلاستنىح پولنوموچي كوچەۆىح پراۆيتەلەي.

پونياتنو، چتو پريميتيۆنىە رودوپلەمەننىە ۆەروۆانيا تيۋركوۆ ي سرەدنەۆەكوۆىح مونگولوۆ نە موگلي ۆىستۋپيت يدەينىم وبياسنەنيەم ۆلاستي كوچەۆىح پراۆيتەلەي ۆو ۆرەميا كرۋپنىح تەرريتوريالنىح زاۆوەۆاني. دليا ەتوگو نەوبحوديمو نەچتو گلوبالنوە، تسيۆيليزاتسيوننوە، ا تاك كاك تاكوۆىح ۋ كوچەۆنيكوۆ نە بىلو، پريشلوس زايمستۆوۆات يدەيۋ بوجەستۆەننوي ۆلاستي پراۆيتەليا ۋ بولەە تسيۆيليزوۆاننىح سوسەدەي.

پو منەنيۋ ل.ن. گۋميلەۆا «تەنگريانستۆو» پرينيالو فورمى زاكونچەننوي كونتسەپتسي ك XII-XIII ۆۆ. يستوريچەسكي ەتوت پەريود سوۆپاداەت س ەپوحوي دەياتەلنوستي نايبولەە يزۆەستنوگو كوچەۆوگو پراۆيتەليا چينگيس حانا. ۆ كاچەستۆە وبوسنوۆانيا پريۆوديات فاكت، چتو تەمۋدجين پەرەد پوحودامي نا سەۆەرنىي كيتاي ي سرەدنيۋيۋ ازيۋ پروۆوزگلاسيل سەبيا «چينگيس حانوم»، «سىنوم نەبا» ي پولۋچيل بلاگوسلوۆلەنيە وت ۆەرحوۆنوگو شامانا، چتو ۆپولنە ۋكلادىۆاەتسيا ۆ سوۆرەمەننىە پرەدستاۆلەنيا و تەوكراتيچەسكوي پريرودە ۆلاستي پراۆيتەليا.

كۋلتوۆومۋ يستوچنيكۋ «تەنگريانستۆا» موجنو وتنەستي كنيگۋ مالويزۆەستنوگو «ەۆرازيتسا» ەرەنجەن حارا-داۆانا «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە. كۋلتۋرنو-يستوريچەسكي وچەرك مونگولسكوي يمپەري XII-XIV ۆەكوۆ». ەتا سومنيتەلنايا س پوزيتسي ناۋچنوي سودەرجاتەلنوستي رابوتا (پەرەيزداننايا ۆ 1992 گودۋ ۆ الما-اتە) ياۆلياەتسيا «ناستولنوي بيبليەي» ۆسەح چينگيسحانوفيلوۆ، ا تاكجە ليۋبيتەلەي التەرناتيۆنوي يستوري كوچەۆنيكوۆ.

موتۆياتسيا ناپيسانيا ەتوي كنيگي  پريۆوديتسيا اۆتوروم ۆ پرەديسلوۆي ي سرازۋ زاداەت چيتاتەليۋ تەندەنتسيۋ ەە پونيمانيا: «يستوريەي مونگولوۆ ي يح گەنيالنىم ۆوجدەم، ۆپيساۆشيم بلەستياششيە سترانيتسى ۆو ۆسەميرنۋيۋ يستوريۋ، دو ساموگو پوسلەدنەگو ۆرەمەني ينتەرەسوۆالسيا تولكو ۋزكي كرۋگ وريەنتاليستوۆ... «پوزناي ساموگو سەبيا» ي «بۋد ساميم سوبوي»، - ۆوت لوزۋنگي، كوتورىمي مى دولجنى رۋكوۆودستۆوۆاتسيا پوسلە نەۋداچنىح كوپيروۆاني دۋحوۆنوي كۋلتۋرى ەۆروپى، پريۆەدشيح ۆ تۋپيك روسسيۋ تەپەر، ناچينايا وت پەترا پەرۆوگو دو ناشيح دنەي». ودناكو ستول سكەپتيچەسكوە وتنوشەنيە دوكتورا حارا-داۆانا ك ەۆروپەيسكومۋ كۋلتۋرنومۋ ناسلەديۋ نەوبحوديمو وتسەنيۆات س نەزاۆيدنوگو پولوجەنيا ساموگو اۆتورا ۆ مومەنت ناپيسانيا كنيگي - ون بىل رۋسسكيم ەميگرانتوم.

ۆ رازرياد پوپۋليارنىح تەورەتيكوۆ «تەنگريانستۆا» موجنو وتنەستي رۋسسكوگو يسسلەدوۆاتەليا مۋراتا ادجي، سچيتايۋششەگو تيۋركوۆ پراروديتەليامي ۆسەگو چەلوۆەچەستۆا ي وسنوۆاتەليامي ۆسەح زەمنىح تسيۆيليزاتسي.

 

كيتايسكايا تسيۆيليزاتسيا ي كوچەۆنيكي: يستوريچەسكي راكۋرس

 

تانسكايا يمپەريا ي تيۋركي

 

پروبلەمى ۆەروۆانيا تيۋركوۆ نەۆوزموجنو راسسماتريۆات ۆ وترىۆە وت رەالنىح يستوريچەسكيح پروتسەسسوۆ. كاك يزۆەستنو، رەليگيوزنىە ۆەروۆانيا وتچاستي ياۆليايۋتسيا وتراجەنيەم سوتسيالنوي دەيستۆيتەلنوستي. درەۆنيە وبششەستۆا زاچاستۋيۋ ۆوزۆوديلي ۆ كۋلت سۆويۋ جيتەيسكۋيۋ رەالنوست، رودوپلەمەننىە سوتسيالنىە ديففەرەنتى، يستوريۋ پرەدكوۆ ي ت.د.  تاكيم جە وبرازوم رەليگيوزنىە ۆەروۆانيا كوچەۆنيكوم بىلي ەكستراپولياتسيەي ۆ سفەرۋ سۆەرحەستەستۆەننوگو سوبستۆەننىح يستوريچەسكيح ياۆلەني ليبو نەكيح سوتسيالنىح وجيداني.

ۋپوميناياس ۆ پيسمەننىح يستوچنيكاح ۆپەرۆىە ۆ كاچەستۆە پوليتيچەسكوگو وبەدينەنيا ۆ V ۆەكە، تيۋركي كاك ەتنوپوليتيچەسكايا وبششنوست سىگرالي وگرومنۋيۋ رول نا تەرريتوري وت سەۆەرنوگو كيتايا دو سەۆەرنوي افريكي. پوەتومۋ ۆوپروسى رەليگيوزنوگو ۆەروۆانيا تيۋركوۆ ترەبۋيۋت وبەكتيۆنوي وتسەنكي، سۆوبودنوي وت ليۋبىح پروياۆلەني ۆوليۋنتاريزما ي تريۆيالنوستي.

وپرەدەلەنيە «تەنگري» كاك بوجەستۆا تيۋركوۆ وبيازانو راسشيفروۆانيۋ ەۆروپەيسكيمي ەتنوگرافامي. رۋسسكي يسسلەدوۆاتەل ۆ.ۆ.رادلوۆ پەرەۆەل نادپيس نا ستەللە بيلگە كاگانا نا رۋسسكي ي نەمەتسكي يازىكي. پوسلە ەتوگو ۆ كونتسە XIX ۆەكا ۆ.تومسەن، ح.ن.ورحۋن، س.ە.مالوۆ، ت.تەكين پرەدلوجيلي نوۆىە ينتەرپرەتاتسي نادپيسەي پامياتنيكوۆ ۆ دولينە رەكي ورحون ۆ مونگولي (ستەللا «كيۋل-تەگين»).

يدەيا «تەنگريانستۆا» كاك رەليگي تيۋركوۆ بازيرۋەتسيا نا پوزدنەي ينتەرپرەتاتسي نادپيسەي بيلگە-كاگانا (ستەللا دولينى كوشو-تسايدام): «تەنگري بلاگوسلوۆيل ي پوددەرجال مەنيا، ۋداچا بىلا نا موەي ستورونە، پوەتومۋ يا ستال كاگانوم».

پري تولكوۆاني نادپيسەي ستەللى كيۋل-تەگين نەوبحوديمو ۋچيتىۆات، چتو ەتا ستەللا بىلا ۆىسەچەنا پو ۋكازانيۋ تانسكوگو يمپەراتورا ۆ كاچەستۆە پريزنانيا زاسلۋگ سەمي كاگانا پەرەد يمپەريەي پوسلە سمەرتي پراۆيتەلەي ديناستي اشينا. نادپيسي نا نەي ۆىپولنەنى نا كيتايسكوم ي تيۋركسكوم ياىزكاح، چتو ي پوزۆوليلو پوزدنەە راسشيفروۆات يح سودەرجانيە. تاك كاك پود «تەنگري» نەوبحوديمو پونيمات كيتايسكوە بوجەستۆو «نەبا» (تيان دي), تو نادپيسي و «بلاگوسلوۆلەني ي پوددەرجكە تەنگري» سكورەە وزناچايۋت بلاگوسلوۆلەنيە ي پوددەرجكۋ دليا تيۋركسكيح كاگانوۆ سو ستورونى تانسكوگو يمپەراتورا - سىنا نەبا ۆ بوربە س  ۆراگامي يمپەري. يزۆەستنو، چتو تسيۆيليزاتسيوننىي «كيتاي» نيكوگدا نە ۆوسپرينيمال تيۋركوۆ ۆ كاچەستۆە ساموستوياتەلنوي سيلى، دليا تسەنترا تيۋركي پرەدستاۆليالي كوچەۆنيكوۆ (پەريفەريۋ), كوتورىح نادو بىلو پوستوياننو رەگۋليروۆات: ليبو برات نا سلۋجبۋ، ليبو ستالكيۆات س درۋگيمي ۆارۆارامي، ليبو اسسيميليروۆات.

پريزناتەلنوست تانسكوگو يمپەراتورا پەرەد ديناستيەي تيۋركوۆ اشينا ستانوۆيتسيا تاكجە پونياتنوي ۆ سۆەتە سكوروي ۆسترەچي كيتايتسەۆ س ارابامي.

تيۋركي ۆرەمەن بيلگە كاگانا سلۋجيلي ۆ يمپەراتورسكوي ارمي، وحرانيالي سەۆەرنۋيۋ گرانيتسۋ، پوموگالي پوداۆليات بۋنتى نا وكراينە يمپەري. پوسلە سمەرتي كۋل تەگينا (731 گود), ا تاكجە وتراۆلەنيا بيلگە كاگانا (ۋمەر ۆ 734 گودۋ) ۆ تەچەنيە دەسياتي لەت ۆلاست پراۆيتەلەي دوما اشينا، سلۋجيۆشيح يمپەراتورۋ ۆەروي ي پراۆدوي، وسلابلا. ۋجە ۆ 741 گودۋ ۆ كاگاناتە ناچالس گراجدانسكايا ۆوينا، مەجدۋسوبيتسى، ۆتورجەنيە سوسەدەي، ا يمپەراتور تان سيۋان-تسزۋن پرەدلاگال دومۋ تيۋركسكوگو كاگانا پوليتيچەسكوە ۋبەجيششە ي پريۋت ۆ كيتاە. ۆ 745 گودۋ يستوريا ديناستي اشينا (ۆ توم چيسلە يستوريا ۆوستوچنوگو كاگاناتا) زاكونچيلاس ۋبيستۆوم پوسلەدنەگو كاگانا بايمەي-حان كۋلۋن-بەكا.

ا ۋجە ۆ 751 گودۋ تانسكي كيتاي، نە يمەيا نا سەۆەرە تاكوگو موششنوگو سويۋزنيكا كاك دوم اشينا، پوتەرپەل سوكرۋشيتەلنوە پوراجەنيە وت ارابوۆ ۆ زنامەنيتوي تالاسسكوي بيتۆە.

ەتو سراجەنيە يمەلو تسيۆيليزاتسيوننوە زناچەنيە: ناچالسيا ۋپادوك تانسكوي يمپەري ي وستانوۆيلوس كيتايسكوە پرودۆيجەنيە نا زاپاد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تسزينسكايا يمپەريا ي كوچەۆىە مونگولى ۆ XIII ۆەكە

 

ميف و رەليگيوزنوستي مونگولوۆ (كۋلت پوكلونەنيا نەبۋ) پودروبنو پريۆەدەن ەرەنجەن حارا-داۆانوم ۆ كنيگە «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە. كۋلتۋرنو-يستوريچەسكي وچەرك مونگولسكوي يمپەري XII-XIV ۆەكوۆ».

كوچەۆىە مونگولسكيە پلەمەنا XI-XIII ۆ.ۆ. تاكجە ناحوديليس ۆ پولوجەني تيۋركسكيح پلەمەن VIII ۆەكا: ناپرياجەننوست نا سەۆەرنىح گرانيتساح يمپەري، مەجدۋسوبنىە ۆوينى، نابەگي ي... ۆەرنايا سلۋجبا يمپەراتورۋ!

يزۆەستنو، چتو تيتۋل «حان» كوچەۆىم پراۆيتەليام پريسۆايۆال يمپەراتورسكي دۆور. ۆسەۆوزموجنىە «گۋر-حانى»، «ۆان-حانى»، «حا-حانى»، «دايان-حانى» نا سلۋجبە ۋ سىنا نەبا پولۋچالي سۆوي تيتۋلى يسكليۋچيتەلنو س پوزۆولەنيا كانتسەلياري پراۆيتەلستۆا زولوتوگو تسارستۆا. دا ي سلوۆو «حان» كاك تيتۋل پراۆيتەليا نە يمەەت وپرەدەلەنيا ني ۆ تيۋركسكوم، ني ۆ مونگولسكوم يازىكە.

ينتەرەسنى زناچەنيە سلوۆا ي ەگو يدەوگرامما ۆ كيتايسكوم يازىكە.

ۆ كيتايسكوم يازىكە سلوۆو «حان» كاك تيتۋل پراۆيتەلەي كوچەۆنيكوۆ وبوزناچاەتسيا زناكامي 可汗 (كە-حان) يلي 大汗 (دا-حان). ۆ پەرۆوم سلۋچاە پەرەد يەروگليفوم  汗 (زۆۋك «حان»), راسپولوجەن زناك 可 (زۆۋك «كە»), يمەيۋششي زناچەنيە «سوگلاسنىي، دولجنىي، رازرەشەنيە».

ۆو ۆتوروم سلۋچاە، پەرەد «حان» راسپولاگاەتسيا 大 («دا»), وزناچايۋششي «بولشوي، ۆەليكي».

سامو جە «حان» -汗، ۆ پەرەۆودە س كيتايسكوگو وزناچاەت سۋششەستۆيتەلنوە «پوت، يسپارينا»، ۆ كاچەستۆە گلاگولا وزناچاەت «پوتەت، ۆسپوتەت، وبليۆاتسيا پوتوم».

سوچەتانيە زناكوۆ نەسەت زناچەنيە «وبيازاننىي پوتەت» يلي «بولشوي پوتنىي». پرينيمايا ۆو ۆنيامنيە، چتو كيتايسكي يمپەراتور ەست «سىن نەبا»، زناچەنيا سلوۆا «حان» ي زناكا 汗 پريوبرەتايۋت سوۆسەم درۋگوي سمىسل. كوچەۆىە پراۆيتەلي «پوتەلي»، «پوكرىۆاليس پوتوم»، «پولۋچالي رازرەشەنيە نا پوتەنيە» ي يمەنوۆاليس «ۆەليكيم» يسكليۋچيتەلنو نا سلۋجبە ۋ يمپەراتورا - سىنا نەبا!

پريسۆوەنيە تيتۋلا پراۆيتەليۋ ياۆلياەتسيا كيتايسكوي تراديتسيەي، پودچەركيۆايۋششەي ەگو ستاتۋس. پرەدۆوديتەلي كوچەۆنيكوۆ پولۋچالي تيتۋلى ۆلاستي تولكو وت رۋك يمپەراتورا، زا يسكليۋچەنيەم تراديتسيوننىح ۆوينسكيح زۆاني كاك: باحادۋر، بەك، ي ت.د.

سام تەمۋدجين دو ۋتۆەرجدەنيا «چينگيس-حانوم» نوسيل كيتايسكي تيتۋل «چاۋتحۋري»، نومينالنو سووتۆەتستۆۋيۋششي دولجنوستي كوماندۋيۋششەگو رەگيونالنوي پوگرانيچنوي زاستاۆوي. پريچەم سوگلاسنو «سوكروۆەننومۋ سكازانيۋ مونگولوۆ» زا پوموشش ۆ بوربە س تاتارامي تيتۋلامي وت يمپەري تسزين بىلي پوجالوۆانى گلاۆا كەرەيتوۆ توگوريل ي گلاۆا تايدجۋيتوۆ تەمۋدجين: پەرۆىي پولۋچيل زۆانيە «ۆانا» (پراۆيتەل), ا ۆتوروي تيتۋل «چاۋتحۋري».

ۆو ۆزايموتنوشەنياح مونگولوۆ س يمپەريەي تسزين توجە سلەدۋەت ۋچەست وبەكتيۆنىي فاكتور وسوبوگو وتنوشەنيا چينگيس حانا ك سرەديننومۋ تسارستۆۋ: مونگولى تەمۋدجينا نە ناحوديليس ۆ سوستوياني ۆوينى س «كيتاەم» ۆ پولنوم پونيماني ەتوگو سلوۆا. پوميمو ناحوجدەنيا نا سلۋجبە ۋ يمپەراتورا ۆ پەريود ۆوينى س تاتارامي، تەمۋدجين دو 1210 گودا پلاتيل يمپەري تسزين دان.

مونگولسكيە كوچەۆنيكي پرينيمالي اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ ۆوەننىح كونفليكتاح نا تەرريتوري سوۆرەمەننوگو كيتايا نا ستورونە توگو يلي ينوگو گوسۋدارستۆەننوگو وبەدينەنيا. تاك، ناپريمەر، ۆ 1207-1209 گودۋ سيلى تەمۋدجينا ۋچاستۆوۆالي نا ستورونە تسزين پروتيۆ تانگۋتسكوگو گوسۋدارستۆا سي سيا، ودناكو ەتو نە زناچيت، چتو مونگولى موگلي سەرەزنو ي پوسلەدوۆاتەلنو ۆەستي ۆوينۋ س 50 ميليوننىم (!) سەۆەرنىم كيتاەم س تسەليۋ ەگو پوكورەنيا. ۆ وسنوۆنوم «نابەگي» تەمۋدجينا زاۆەرشاليس پولۋچەنيەم پوداركوۆ وت توي يلي ينوي ستورونى كونفليكتا،  ۆپلوت دو پرينتسەسس يمپەراتورسكوگو دۆورا.

كيتاي پوپال پود پوليتيچەسكۋيۋ زاۆيسيموست مونگولسكيح ۆوەننىح سيل ۋجە پوسلە سمەرتي چينگيس حانا - ۆ پەريود پراۆلەنيا حۋبيلاي حانا. پري ەتوم «پوكورەنيە» كيتايا بولشە ناپومينالو ناۆەدەنيە كونستيتۋتسيوننوگو پوريادكا ي ۆوسستانوۆلەنيە گوسۋدارستۆەننىح ورگانوۆ ۆلاستي ۆ يمپەري، دوۆەدەننوگو دو حاوسا دەيستۆۋيۋششيمي پوليتيچەسكيمي رەجيمامي. پري ەتوم حۋبيلاي حان پوسلە زاچيستوك وسنوۆال سوبستۆەننۋيۋ ديناستيۋ يۋان!

ي تولكو پوسلە لەگيتيميزاتسي مونگولوۆ ۆ كيتاە ۆ كاچەستۆە پراۆياششەي ديناستي چينگيس حان يمەنۋەتسيا ۆ كيتايسكيح يستوچنيكاح  كاك 太祖، ت.ە. «تاي تسزۋ» يلي «سۆياششەننىي وسنوۆاتەل - پرەدوك». پري ەتوم كاك پراۆيتەل ون نادەلياەتسيا تيتۋلوم 法天啟運聖武皇帝، وزناچايۋششي «سۆياششەننىي زەمنوي ۆلادىكا، ۋداچنو ستاۆشي پراۆيتەلەم-ۆوينوم پو زاكونۋ ي ۆولە نەبا».  پري ەتوم ۆ تيتۋلە پرويسحوديت ۆاجنايا ترانسفورماتسيا: زناك  汗 «حان»، وزناچايۋششي تيتۋل كوچەۆىح پراۆيتەلەي، ۋ چينگيس حانا زامەنياەتسيا نا 皇帝 «حۋان دي». ا ەتو تيتۋل ساموگو تسين شي حۋاندي، پەرۆوگو يمپەراتورا وبەدينەننوگو كيتايا!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تيتۋل پەرۆوگو يمەراتورا وبەدينەننوگو كيتايا - تسين شي حۋاندي

وشيبكي ەدينوبوجنوي ينتەرپرەتاتسي «تەنگريانستۆا»

 

ونتولوگيا «تەنگريانستۆا» كاك ۋچەنيا وب ودنوم بوگە ۆەسما سپورنا، تاك كاك ەدينوبوجيە (اۆرااميچەسكوە، پروروچەسكوە) ۆ سۆوەم فۋندامەنتە پودرازۋمەۆاەت ودنوگو بوگا كاك ۆنەبىتينوگو، ەدينستۆەننوگو، ترانستسەدەنتنوگو تۆورتسا بىتيا ي رەالنوستي، كوتورىي ۆنە سۆوەگو تۆورەنيا ي پروتيۆوستويت ەمۋ. ەدينستۆو بوگا پودرازۋمەۆاەت نە تولكو ەگو ەكسكليۋزيۆنوست، نو ي ۆ پرينيتسپە يسكليۋچاەت ۆوزموجنوست ۆسياچەسكيح پرەتەنزي نا ەگو بوجەستۆەننوست. ەدينوبوجيە نە نادو پۋتات س ودنوبوجيەم. ەست ودنوبوجيە، ۆەرحوۆنوبوجيە، ۆسەبوجيە، نو ەتو ۆسە رازليچنىە پروياۆلەنيا كونتر-يدەي ەدينوبوجيا.

ۋچەنيە «تەنگريانستۆا» وب ودنوم بوگە - تەنگري (پري ەتوم تەنگري ەتو بوگ، كوتورىي پوياۆيلسيا پوسلە سوتۆورەنيا بىتيا) موجنو وحاراكتەريزوۆات كاك «ودنوبوجيە» ليبو «ۆەرحوۆنوبوجيە» ۆ پانتەونە بوگوۆ، چتو ۆسەگو ليش نەۋداچنوە پودراجانيە ميفولوگي درەۆنوستي. پود «درەۆنوستيۋ» نەوبحوديمو پونيمات تسيۆيليزاتسيوننۋيۋ كاتەگوريۋ پەريودا IV تىس. دو ن.ە. پو V ۆ. ن.ە.، ك پريمەرۋ تسيۆيليزاتسيا شۋمەر، درەۆنەگو ەگيپتا، درەۆنەي مەسوپوتامي، درەۆنەگو كيتايا  يلي درەۆنەي گرەتسي ي ريما. پري ەتوم نيكاك نەلزيا ۆكليۋچات ۆ ەتو وپرەدەلەنيە - «درەۆني كازاحستان»، كوتورىي پوپروستۋ تسيۆيليزاتسيوننو نە سۋششەستۆوۆال.

ل.گۋميلەۆ، حوت ۆىروس ي بىل ۆوسپيتان ۆ تراديتسياح پراۆوسلاۆنوگو حريستيانستۆا، كاك ۋچەنىي سوستويالسيا ۆ سوۆەتسكۋيۋ ەپوحۋ، پوەتومۋ ۆرياد لي رازبيرالسيا ۆ تونكوستياح ەدينوبوجنوگو ۋچەنيا. دا ي دليا وسنوۆنوگو بولشينستۆا ۆەرۋيۋششيح نەت بولشوي رازنيتسى مەجدۋ پروروچەسكيم ەدينوبوجيەم ي تراديتسيوننىم جرەچەسكيم ودنوبوجيەم، يدەي كوتورىح ميرنو سوسۋششەستۆۋيۋت ۆ يح سوزناني.

يزۋچايا يستوريۋ «درەۆنيح تيۋركوۆ» ي مونگولوۆ، گۋميلەۆ ي حارا-داۆان ستولكنۋليس س پروبلەموي وبوسنوۆانيا ەكسكليۋزيۆنوستي كۋلتۋرى تيۋركوۆ ي مونگولوۆ. ۆەد گەوگرافيچەسكي، كرومە كيتايا، ريادوم س نيمي درۋگوي تسيۆيليزاتسي نە بىلو. ل.گۋميلەۆ ۆ وتليچي وت زاپادنوەۆروپەيسكيح يستوريكوۆ نە پرينيمال كيتاي كاك ميرنۋيۋ دەرجاۆۋ، چتو مەشالو ەمۋ پريزنات تياگوتەنيە كۋلتۋرى تيۋركوۆ ك كيتايسكوي تسيۆيليزاتسي (گۋميلەۆ ۆسەگدا راسسماتريۆال ۆزايموتنوشەنيا كوچەۆنيكوۆ س كيتاەم يسكليۋچيتەلنو چەرەز پريزمۋ اگرەسسي ي ۆوين). نو ي گەوگرافيچەسكي پەرەمەستيت كيتاي وت تيۋركوۆ نە موگ.

ۆوزموجنو پوەتومۋ ۋچەنىە پوشلي نا نەبولشۋيۋ مانيپۋلياتسيۋ يستوريچەسكيمي فاكتامي. ۆو-پەرۆىح، نازۆانيە بوجەستۆا بىلو ۆزياتو يز ستاۆشەگو پريۆىچنىم ۆ تيۋركسكوم يازىكە سلوۆا «ءتاڭىر»، وزناچاۆشەە «تۆورەتس»، حوتيا يستوريچەسكي بىلو نازۆانيەم «نەبا»، زايمستۆوۆاننوە يز كيتايسكوگو يازىكا (ك حح ۆەكۋ سلوۆو «ءتاڭىر» پود ۆليانيەم 1200-لەتنەي مۋسۋلمانسكوي تراديتسي پريوبرەلو سوۆسەم درۋگوي سمىسل). دليا پريمەرا، چاستو يسپولزۋەموە ۆ تيۋركسكيح يازىكاح وپرەدەلەنيە بوگا كاك «كۋداي»، تاكجە يمەەت نەتيۋركسكوە، ا پەرسيدسكوە پرويسحوجدەنيە.

ۆو-ۆتورىح، چتوبى  پريدات وتليچيتەلنىە وسوبەننوستي تيۋركسكومۋ (مونگولسكومۋ) بوجەستۆۋ وت كيتايسكوگو، يز حريستيانستۆا زايمستۆوۆانا نە سوۆسەم ۋداچنايا پراۆوسلاۆنايا دوگماتيچەسكايا كونسترۋكتسيا ەدينوبوجيا.

ەتا «نەبولشايا مانيپۋلياتسيا» وبەرنۋلاس نەپريكرىتىم رەليگيوزنىم سينكرەتيزموم سو ستورونى ەۆرازيتسەۆ.

ۆ «ميفاح درەۆنەگو كازاحستانا» و.جانايداروۆ ۆ گلاۆە «و سمىسلە ۆەرى ۆ بوگا نەبا تەنگري» پريۆوديتسيا سلەدۋيۋششەە:

«وت پوكلونەنيا ۆەليكومۋ نەبۋ - ۆسەسيلنومۋ ي ۆسەوبەمليۋششەمۋ - چەلوۆەك پريشەل ك يدەە ۆەچنوي جيزني، پوسكولكۋ بەسسمەرتەن سام كوسموس، وكرۋجايۋششي مير» (ستر.194).

ۆ نەسكولكو پريميتيۆنوي فورمە يدەيا ۆەچنوستي ميرا پريۆوديتسيا ۆ درۋگوم مەستە. گلاۆا «دۋشا» (ستر. 20) «تىن - دۋحوۆنوە سۆويستۆو، سپوسوبنوست دىشات. ونو پريسۋششە چەلوۆەكۋ، سكوتۋ، زۆەريام، پتيتسام، تراۆە ي دەرەۆيام. ەتوي سپوسوبنوستي ليشەنى كامني. ..جيزن راستەنيا بەسسمەرتنا ي بەسپرەرىۆنا، پوتومۋ چتو كورەن وستاەتسيا ۆ زەملە، ي راستەنيە ۆەچنو موجەت پوددەرجيۆات سۆوە بىتيە».

يدەيا بەسسمەرتنوگو، ۆەچنوگو كوسموسا، ميرا، جيزني (چيتاي ۆەچنوستي رەالنوستي ي بىتيا) ەست كونتسەنتريروۆاننوە ۆىراجەنيە يدەي كيتايسكوگو نەبا، نو ەتو - «نە ياحۆە، نە يسۋس، نە اللاح، نە براحمان ي نە بۋددا. ەتو ۆىسشايا ۆەرحوۆنايا ۆسەوبششنوست، ابستراكتنايا ي حولودنايا، ستروگايا ي بەزرازليچنايا ك چەلوۆەكۋ. ەە نەلزيا ليۋبيت، س نەي نەلزيا سليتسيا، ەي نەۆوزموجنو پودراجات، كاك ي نەت سمىسلا ەيۋ ۆوسحيششاتسيا». (ۆاسيلەۆ ل.س. يستوريا رەليگي ۆوستوكا. 1983 گ. (س) يزداتەلستۆو "ۆىسشايا شكولا" 1983).

ۆسەگدا راتسيونالنو مىسلياششي كيتاەتس، وزابوچەننىي ناسۋششنوي پروبلەموي پروپيتانيا سۆوەي سەمي، وسوبو نە زادۋمىۆالسيا ناد تاينستۆامي بىتيا، كيتاەتس ۆىشە ۆسەگو تسەنيت ماتەريالنۋيۋ وبولوچكۋ - سۆويۋ جيزن. پوچيتانيە ابستراكتنوي يدەي ەست نەچتو چۋجدوە پراكتيچەسكومۋ كيتايسكومۋ ۋمۋ.

پوەتومۋ ۆاجنەيشەي وسوبەننوستيۋ درەۆنەكيتايسكوي رەليگي بىلا ۆەسما نەزناچيتەلنايا رول ميفولوگي. ۆ وتليچيە وت درۋگيح راننيح وبششەستۆ س سوبستۆەننىمي رەليگيوزنىمي سيستەمامي بوگاتىمي ميفولوگەمامي، وپرەدەلياۆشيمي وبليك دۋحوۆنوي كۋلتۋرى، ۆ كيتاە مەستو ميفوۆ زانيالي يستوريچەسكيە لەگەندى «و مۋدرىح ي سپراۆەدليۆىح پراۆيتەلياح».

ودناكو ەتوت «نەدوستاتوك» رازرابوتچيكامي «تەنگرينستۆا» بىل كومپەنسيروۆان لەگەندامي، سكازكامي، پرەدانيامي پوتومكوۆ تيۋركويازىچنىح التايتسەۆ.  تاكيم وبرازوم، ۆ تاكوي درەمۋچەي سمەسي سوۆەتسكوي يستوريچەسكوي ناۋكي، درەۆنەكيتايسكوي رەليگي ي دوگماتوۆ حريستيانسكوگو پراۆوسلاۆيا پوياۆيلوس «تەنگريانستۆو»، كاك تەورەتيچەسكايا كونتسەپتسيا رەليگيوزنوگو ۆەروۆانيا درەۆنيح تيۋركوۆ.

 

پروبلەمى كوسموگوني «تەنگريانستۆا»

 

ودناكو تاكوە ۋپروششەننىي پودحود نە تولكو نە رەشيل ۆوپروسى ونتولوگي «تەنگريانستۆا»، نو ي سوزدال پولنىي حاوس ۋچەنيا، گدە بەسپوريادوچنو ي حاوتيچنو ستالي پەرەپلەتاتسيا ەلەمەنتى اۆراميچەسكوي تراديتسي، كونسترۋكتسي شۋمەرسكوگو پانەتەونا، انتيچنىە ميفى، كوسموگونيا دالنەۆوستوچنوي فيلوسوفي، فولكلور التايسكيح نارودنوستەي، شامانيزم، سكازكي ي لەگەندى ي ت.د.

ۆ «تەنگريانستۆە»، كاك پرەدپولاگايۋت ەگو پوسلەدوۆاتەلي (كنيگا «ميفى درەۆنەگو كازاحستانا»), ناريادۋ س كۋلتوم نەبا كاك ۆەرحوۆنوگو بوجەستۆا يمەيۋتسيا كۋلت بوگيني جەنششينى - بوگينيا ۋماي، كۋلت وگنيا - بوگينيا وت-انا، كۋلت ۆودى ي زەملي - دۋح يەر-سۋ ي ت.د. پوميمو ۋكازاننىح پانتەون تەنگريانستۆا ۆكليۋچاەت رازليچنىح بوجەستۆ وتراجايۋششيە كوسموگونيۋ، سيۋدا موجنو ۆكليۋچيت سىنوۆەي تەنگري، بوجەستۆ-ۋپراۆيتەلەي ۋروۆنەي ميرا، دۋحوۆ، وتۆەچايۋششيح زا سمەنۋ دنيا ي نوچي، بوجەستۆا دوبرا ي زلا ي ت.د. «تەنگريانسكي» پانتەون ۋديۆيتەلنو ناپوميناەت شۋمەرو-اككادسكي (پوزدنەە ۆاۆيلونسكي) پانتەون بوگوۆ، ا تاكجە درەۆنەگرەچەسكي وليمپ س زەۆسوم ۆو گلاۆە.

پرويسحوجدەنيە ميرا ي ۆەرحوۆنوگو بوجەستۆا - تەنگري زايمستۆوۆانو يز درەۆنەكيتايسكوي تراديتسي س ەلەمەنتامي ينديسكوي ميفلوگي و «زولوتوم يايتسە». ۆ وبريادوۆىح كنيگاح درەۆنەگو كيتايا (دەۆياتنادتسات درەۆنيح ستيحوتۆورەني) سۋششەستۆۋەت سلەدۋيۋششيايا ۆەرسيا و تۆورەني ميرا: نەبو ي زەمليا جيلي ۆ سمەسي - حاوسە، پودوبنو سودەرجيمومۋ كۋرينوگو يايتسا. پان-گۋ - ميفيچەسكي پەرۆوپرەدوك جيل ۆ سەرەدينە. دولگوە ۆرەميا ۆ ميرە گوسپودستۆوۆال حاوس، گوۆوريلي كيتايتسى، ۆ نيوم نيچەگو نەلزيا بىلو رازليچيت. زاتەم ۆ ەتوم حاوسە ۆىدەليليس دۆە سيلى: سۆەت ي تما، ا يز نيح وبرازوۆاليس نەبو ي زەمليا.

سلەدۋەت پودچەركنۋت، چتو تراديتسيا پەرۆوناچالنوگو حاوسا، نەراسچلەننوستي نەبا ي زەملي شيروكو راسپروسترانەنو ۆو ۆسەح درەۆنيح ميفاح و پرويسحوجدەني ميرا. وسوبەننو ياركو ەتو پرەدانيە ۆىراجەنو ۆ ۆاۆيلونسكوم «ەنۋم ەليش» - پوەمە و سوتۆورەني ميرا.

كوگدا و نەبە، چتو ناۆەرحۋ، داجە ەششە نە ۋپومينالوس،

ي و نازۆاني تۆەردوي زەملي، كوتورايا ۆنيزۋ، ەششە نە دۋمالي;

كوگدا تولكو اپسۋ، پەرۆوناچالنىي يح روديتەل،

ي مۋممۋ ي تيامتۋ - تا، يز كوتوروي وني ۆسە روديليس،

سۆوي ۆودى ۆوەدين سمەشيۆالي،

كوگدا بولوتا ەششە نە بىلي سوزدانى ي نەلزيا بىلو نايتي ني ودنوگو وستروۆا،

كوگدا ەششە ني ودين بوگ نە پوياۆليالسيا ۆوۆسە،

نە بىل نازۆان پو يمەني ي سۋدبا ەگو نە بىلا وپرەدەلنا -

توگدا بوگي سرەدي نيح سوزداۆاليس;

پوياۆيليس لامۋ ي لاحامۋ ي بىلي نازۆانى.

 

سلوۆنو پوۆتوريايا ەتي لەگەندى، و.جانايداروۆ ۆ كنيگە «ميفى درەۆنەگو كازاحستانا» رەكونسترۋيرۋەت سلەدۋيۋششۋيۋ يستوريۋ. «كوگدا-تو نە بىلو ني زەملي، ني نەبا، ا بىل تولكو ودين نەوبياتنىي وكەان. ودناجدى ۆنۋتري وكەانا ۆوزنيك بەلىي سۆەت - اك جارىك، يز كوتوروگو وبرازوۆالوس سيايۋششەە زولوتوە يايتسو. ۆنۋتري نەگو سپال بوگ تەنگري - پراروديتەل ۆسەگو ميرا. ون سپال وچەن دولگو، ميلليونى ي ميلليونى لەت، ي ۆوت ودناجدى پروسنۋلسيا. تەنگري رازبيل سكورلۋپۋ يايتسا ي ۆىشەل نارۋجۋ. يز ۆەرحنەي چاستي يايتسا تەنگري سوتۆوريل نەبو، ا يز نيجنەي سدەلال زەمليۋ».(س.9-10).

«وتدەليۆ نەبو ي زەمليۋ، تەنگري سام رازدەليلسيا نا مۋجچينۋ ي جەنششينۋ، چتوبى پرويزۆەستي پوتومستۆو. بوگينيۋ جەنششينۋ ون نازۆال تەنگري ۋماي».

نو ەسلي پوەتيچەسكيە پامياتنيكي درەۆنوستي س ەپيچەسكوي تەوگونيەي وتراجالي ۆىسوكي ۋروۆەن تسيۆيليزاتسي انتيچنوستي، تو پريچۋدليۆىە سكازكي ي لەگەندى و.جانايداروۆا وبراششايۋت ۆنيمانيە نا ۆولنۋيۋ فانتازيۋ اۆتورا.

نا ستر.12 اۆتور بەزاپەلياتسيوننو زاياۆلياەت: «وگون ۋ تيۋركوۆ پوچيتاەتسيا كاك اۋليە, ت.ە. سۆياششەننىي. بوگينيا وت-انا (مات-وگون) روديلاس يز ستوپى ماتەري تەنگري - بوگيني ۋماي. ەە وتەتس - تۆەردايا ستال، مات  - كرەمەن. وت-انا جيۆەت ۆ جيليششە چەلوۆەكا، ۆ وچاگە. وگون سچيتالي درەۆنيە تيۋركي - ەتو بوجەستۆەننوە ۆوپلوششەنيە، دايۋششەە تەپلو ي پيششۋ چەلوۆەكۋ، دار بوگيني ۋماي. سوگلاسنو ميفۋ، پەرۆىم يزۆلەك وگون پروروك نادۋلۋشا. ..ۆ وگون نەلزيا پلەۆات، نەلزيا ناستۋپات نا گورياششيە ۋگلي، نەلزيا تۋشيت پلاميا ۆ وچاگە. ون دولجەن پوگاسنۋت سام».

سلوۆو «اۋليە» نە تيۋركسكوگو، ا ارابسكوگو پرويسحوجدەنيا. وزناچاەت نە «سۆياششەننىي»، ا «پريبليجەننىي»، پريچەم «اۋليە» كورانيچەسكوە سلوۆو، ۋپوميناەتسيا ۆ كورانە ۆ وتنوشەني «پريبليجەننىح ك بوگۋ». ۋتۆەرجدەنيە و تيۋركسكوم پرويسحوجدەني سلوۆا «اۋليە»، تەم بولەە پريمەنيتەلنو ك وتكروۆەننىم يازىچەسكيم كۋلتام، ياۆلياەتسيا پروياۆلەنيەم نەۆەجەستا ي ۆوليۋنتاريزما.

ۆووبششە پرويزۆولنوە پرەدستاۆلەنيە سكازوك ي لەگەند ۋ و.جانايداروۆا پەرەحوديات ۆسياكيە گرانيتسى ينتەللەكتۋالنوي دوزۆولەننوستي. تاك، پريۆوديا لەگەندۋ «و سىنە  تەنگري گەسەرە» (پو كازاحسكي يمەنۋيا ەگو اباي كايسار - حان), اۆتور دەلاەت سلەدۋيۋششەە زاياۆلەنيە: «ۆ ارابسكوم كورانە يمەەتسيا سۋرا، پوسۆياششەننايا كايسارۋ: «ۆو يميا اللاحا ميلوستيۆوگو، ميلوسەردنوگو» مۋحاممەد، پويستينە مى تەبە پەرەدالي كاۋسارا وبيلنوگو» (ستر. 55). پوسلە تاكيح «سسىلوك» ناپراشيۆاەتسيا ۆىۆود و كومپەتەنتنوستي مينيستەرستۆا وبرازوۆانيا ي ناۋكي (!), رەكومەندۋيۋششەگو كنيگۋ. لەگەندى و گەسەرە، سىنە تەنگري، پورازيتەلنو ناپومينايۋت پودۆيگي گەراكلا، وديسسەيا، وتليچاياس وت گرەچەسكيح ميفوۆ يمەنامي پەرسوناجەي (كنياجەستۆو لين، رەبەنوك دجورۋ، زلوي دياديا چوتون، ليۋدوەد لۋبسون، ۆراگ تحوتۋن) ياۆنو سايانو-التايسكوگو پرويسحوجدەنيا.

يز انتيچنوي ميفولوگي و.جانايداروۆىم زايمستۆۋەتسيا يدەيا ۋروۆنەي ميرا:

«ناشا ۆسەلەننايا دەليتسيا نا ۆەرحني، سرەدني ي نيجني ميرى.

ۆەرحني مير نازۆاەتسيا كان. زەمليا زدەس التىن تەلەنگەي. ۋپراۆلياەت يم مانگىزىن-ماتماس. اد ۆەرحنەگو ميرا نازۆاەتسيا مانگىس-توچيري-تام. ۋپراۆيتەل ەگو - پاتپان كارا.

سرەدني مير نازىۆاەتسيا ەزرەن تەنگەرە. يم ۋپراۆلياەت بيلگەين-كەرە-اتتۋ-تياران- مىزىك-كاي. زەمليا سرەدنەگو ميرا - التۋن شاركا. اد، ەي پرينادلەجاششي  -تەپكەن-كارا-تام. ۋپراۆيتەل ەگو - پاتپان - كاراكچي.

مير، ۆ كوتوروم جيۆەم مى، ليۋدي - سامىي مەنشي ي سامىي نيزكي. نازىۆاەتسيا ون كارا-تەنگەرە. گلاۆنىي ۋپراۆيتەل ۆ نەم - مايتورە. نەبو ناشەگو ميرا يمەەت تريدتسات تري سلويا، ودين ۆىشە درۋگوگو. پرينادلەجاششي ناشەي زەملە اد نازىۆاەتسيا تاپتان-كارا-تاش. ۋپراۆلياەت يم كەرەي-حان» («ميفى درەۆنەگو كازاحستانا»، ستر. 14-15).

زدەس سلەدۋەت وتمەتيت، چتو پريۆەدەننايا سترۋكتۋرا ۆسەلەننوي، ا تاكجە يمەنا بوجەستۆ پولنوستيۋ زايمستۆوۆانا يز ميفولوگي التايسكيح نارودنوستەي.

پرودولجەنيە سلەدۋەت.....

وبششەستۆەننوە وبەدينەنيە «IزگI امال»

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1582
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2281
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3616