قازاقستان قالالارىنداعى ۆوكزالدىق الاڭداردىڭ دەنى  كولەڭكەلى بيزنەستىڭ ەپيتسەنترى رەتىندە قالۋدا،- دەپ حابارلايدى كاراۆان گازەتى. بىقسىعان ارزان دۇنيەلەر، تاۋلىكتىك جالدامالى  پاتەرلەر، زاڭسىز تاسىمالمەن اينالىساتىن باعدارلار، «جاردەمشىلەر»، كەز كەلگەن قالاعا پوەزعا بيلەت تاۋىپ، ونى ۇستەمە باعامەن ۇسىناتىن  الىپ-ساتارلار سىندى استىرتىن ارەكەت ەتەتىندەردەن اياق الىپ جۇرە المايتىن جاعداي بارلىق ۆوكزالدارعا ءتان قۇبىلىسقا اينالعالى قاشان. ءدال وسى الىپ-ساتار «جاردەمشىلەردىڭ» كەسىرىنەن بوس ۆاگوندار بولا تۇرا پويىزعا بيلەت تاپشىلىعى تۋىنداۋدا.

ءوزىن دانيار دەپ تانىستىرعان 30 جاسار  ازامات وسى ماڭدا كۇنەلتكەن جۇمىسسىزداردىڭ ءبىرى بولعان. قازىر ونىڭ جەكە كاسىبى ءجۇرىپ تۇر. دالىرەك ايتقاندا،  ساپارعا شىعىپ، بىراق دىتتەگەن ورنىنا جەتۋ ءۇشىن كاسسادان بيلەت تاپپاي سەڭدەلگەندەردى تاۋىپ، ولارعا ۇستەمە باعامەن تەمىر جول پويىزدارىنىڭ بيلەتىن ساتادى.مۇنداي «جاردەمشىلەردىڭ» جۇمىس جاساۋ جولى بىلاي قۇرىلعان: الدىن الا پويىزدىڭ بىرنەشە بيلەتتەرىن ساتىپ الىپ، ادەيى قولدان بيلەت تاپشىلىعىن تۋىنداتادى. سوڭعى ساتتە بيلەت ىزدەپ ساڭدالعاندارعا بارىپ،  كوتەرمەلەنگەن باعامەن بيلەت بارىن ايتىپ، ۇسىنىس جاسايدى. كەلىسكەندەردى جەكە كاسساعا ەرتىپ بارىپ، ءوز اتىنداعى جول ءجۇرۋ قۇجاتىن وتكىزىپ، بوساعان بيلەتتى ساتىپ الۋشىعا راسىمدەيدى.

- مەن بيلەتتى كەرى قايتارعان ساتتە جۇيە بيلەتتى قايتارا تىركەپ، ورتاق ساتۋعا قايتا شىعارادى. سول كەزدە بىردەن كەرى ساتىپ الۋشىنى راسىمدەپ ۇلگەرۋىمىز قاجەت، بىراق بۇل سونداي قيىن شارۋا ەمەس،- دەيدى كاسىبىنىڭ «قىر-سىرىمەن» بولىسكەن دانيار.

«جولاۋشىلار تاسىمالى» كاسساسىندا العاننان گورى، وسىلاي الىپ-ساتاردىڭ قولىنان الىنعان بيلەتتىڭ قۇنى بىردەن ءبىر جارىم ەسەگە ءوسىپ، جولاۋشىعا قىمباتقا تۇسەدى.  «جاردەمشىلەر» جەكە كاسسامەن كەلىسىپ، ورىنداردى الدىن الا ساتىپ الۋشىلىقتىڭ كەسىرى كوپشىلىكتىڭ قالتاسىن وسىلاي قاعۋدا. ال، الىپ-ساتارلىقپەن تۇسكەن پايدانى ءوزارا ءبولىسىپ، كۇندەلىكتى پايدا تابۋدا. ءبىر قاراعانعا زاڭسىزدىق جوق سياقتى كورىنگەنمەن، بۇل كولەڭكەلى بيزنەس ەكەندىگى ايدان انىق.

تاۋەكەل، قاۋىپ ارينە بار. ەگەر دە جولاۋشى ساتىپ العان بيلەتىمەن ورىن تابا الماسا، بيلەتتى قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن كوميسسيالىق الىس الىنادى. بۇل ءتيىمدى بيزنەستەن باس تارتاتىنداي، وتە كوپ شىعىن ەمەس. سوڭعى ساتتە ادامدار بوس ورىنداردى ساتىپ العانىمەن پويىزعا ۇلگەرە الماي قالىپ، سوڭىندا پويىز جارتىلاي بوس كەتەدى. بۇعان «جاردەمشى» باسىن اۋىرتپايدى. وسىعان سايكەس، بيلەت جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى جولاۋشىلار وسى سالانى تارتىپكە كەلتىرۋدى تالاپ ەتەدى.

- قازىر دەمالىس ماۋسىمى. كانيكۋل. ال، بيلەت ساتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. تامىزدا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر وقۋ ورنىنا قايتادى. ولار دا دەلدالداردان ءۇش ەسە قىمباتقا بيلەت ساتىپ الۋى كەرەك پە؟ سوعان قاراماستان ۆاگونداردا بوس ورىندار ءجيى كەزدەسەدى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟،-دەيدى قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقى جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى، زاڭگەر مارات ءباشىموۆ.- جۇرتشىلىق اراسىندا كەزەكتى نارازىلىق تۋادى. بىزگە الەۋمەتتى جارىلىس كەرەك پە؟ جوق! ياعني، بارىشا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ كەرەك.

ءباشىموۆتىڭ ايتۋىنشا، ۆوكزالدارداعى «جاردەمشىلەر» الاقان جايۋشى سۇرامساقتار، جەزوكشەلەر جانە باسقا دا تىركەلمەگەن بيزنەس وكىلدەرىمەن قاتار جۇمىس جاسايدى. ەڭ سوراقىسى، وسىنداي ءتۇرلى تارتىپسىزدىكتەر قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ مۇرىندارىنىڭ استىندا بولىپ جاتىر.

- كوپ جىلدان بەرى كولەڭكەلى بيزنەسكە قارسى كۇرەستە نولدىك توزىمدىلىك تۋرالى ايتىپ كەلەمىز. ال، ومىردە ءبارى باسقاشا بولىپ جاتىر. بىزگە بۇدان كوپ جىل بۇرىن ۆوكزالدارداعى جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرمىز  دەپ كەلەدى. ال، ءىس جۇزىندە باقىلاۋسىز كەتكەن. مۇنىمەن قالاي كۇرەسۋ كەرەك؟ ولار «كاسىپكەرلەردىڭ» قانداي «سحەمامەن» جۇمىس ىستەپ وتىرعاندىعىن، ولاردىڭ ءتۇر-ءتۇسىن بىلەدى! كىمنىڭ نەمەن اينالىسىپ وتىرعاندىعىن جاقسى بىلەدى. وعان نەگە نازار اۋدارمايدى؟ كۇنى بويى سوندا جۇرەدى. ۆوكزال اۋماعى ءتۇرلى بەينەكامەرالارمەن باقىلانادى.

  زاڭگەردىڭ ويىنشا، قۇقىق قورعاۋشىلار وسى بيزنەستى باقىلاۋدا ۇستاماسا، وندا ولار وسىلارعا «باسشىلىق» («كرىشا») جاساپ وتىرعان جوق پا، دەگەن تۇرعىنداردىڭ ورىندى نارازىلىعى تۋادى. زاڭگەردىڭ ويىنشا، ۆوكزال ماڭىنداعى ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرۋدى جەلىلىك پوليتسيا، كولىك پروكۋراتۋراسىنان قاتاڭ تالاپ ەتۋ كەرەك. سەبەبى، ولار وسى جاعدايدى باقىلاۋعا قۇزىرلى. ولار ءوز قىزمەتى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

سالىق ينسپەكتسياسى قازىرگى تاڭدا ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋشىلەرمەن جۇمىس جاساعان كەزدە، ۆوكزال ماڭىنداعى «كاسىپكەرلەرگە» نازار اۋدارۋى ءتيىس. ەگەر دە، بارلىق مۇددەلى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر «جاردەمشىلەردىڭ» زاڭسىز ارەكەتىنە كوزدەرىن اشىپ قارايتىن بولسا، زاڭسىز ساۋدا تيىلادى. تەمىرجول بيلەتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسى شەشىلەدى دەپ ەسەپتەيدى مارات ءباشىموۆ.

بۇعان ءوز كەزەگىندە جازانى قاتايتۋ دا كومەكتەسەدى. قازىرگى كەزدە قر اكىمشىلىك كودەكسىندە بيلەت ساتىپ الۋعا «جاردەمشىلەر» تۋرالى باپ جوق. ونى بەيتانىس ادامعا ءتيىسۋ ايىپپىۇلى 5 ەتك ياعني شامامەن 12 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايىپ سالىنۋى كەرەك. جىل بويى جاسالعان رەتسيديۆتىك ارەكەتى ءۇشىن 10 ەتك كولەمىندە اكىمشىلىك شارا قولدانىلىپ، بەس تاۋلىككە دەيىن اباقتىعا جابىلۋى كەرەك بولسا، مۇنداي ايىپتار الىپساتارلاردى قورقىتا المايدى.

- مۇنداي الىپساتارلاردىڭ سالدارىنان كەلىپ جاتقان جاعىمسىز ناتيجەلەردى ساراپتاي كەلىپ، سالادا وعان جازانى كۇشەيتۋ كەرەك. ەگەر ادام ەكى رەت ايىپپۇل تولەگەنىمەن زاڭسىز ارەكەتىن جالعاستىرسا، وعان قارسى قىلمىستىق جازا قولدانىلۋى ءتيىس،-دەيدى زاڭگەر.

ال، قازىرگى كەزدە ۆوكزال ماڭدارىندا پوگوندى تۇلعالاردى قاداعالاۋىمەن تىركەلمەگەن بيزنەس ءتۇرى جالعاسىپ جاتىر. قازاقستاندىق نولدىك توزىمدىلىك وسىنداي بولىپ وتىر.

جانار قۇرمانباي

Abai.kz