اللا امىرىمەن تۇسكەن قۇران كارىمنىڭ حۇجرات سۇرەسىندە: «ءبىر-ءبىرىڭدى تانىپ، اجىراتا بىلۋلەرىڭ ءۇشىن سەندەردى ءارتۇرلى ۇلتقا، تايپا-تايپاعا بولدىك» دەپ جازىلعان.

"قۇران كارىمدەگى اياتتى جانە ءتىل توڭىرەگىندەگى سان-سالالى، قۇپيالى، تاريحي تولعامداردى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ادامنىڭ مىناداي قورىتىندىعا كەلەرى حاق: تىلدەردىڭ ارقيلىلىعى، ءتۇرىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ باسقا-باسقا بولۋى، قۇداي ساناسىمەن، قولىمەن قۇراستىرىلىپ، ادەيى جاسالعان رۋحاني-فيزيولوگيالىق بايلىق" (م.شاحانوۆ، "ۇلت اناسى - ءتىل", 2010 ج.، 41-بەت) - دەگەن ءار ۇلتتىڭ دامۋى، ءتىلىنىڭ قاناتتانۋى، سالت-ساناسىنىڭ، رۋحانياتتارىنىڭ ساقتالۋى تۋراسىنداعى پاراسات بيىگىنەن ايتىلعان باعا ۇلكەن جەتەكشىلىك قىزمەت اتقارارى ءسوزسىز.

ۇلت بولىپ قالۋ مۇمكىندىگى ۇلت وكىلدەرى وزدەرىن ەرەكشەلەيتىن رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ الماعانعا دەيىن ۇلاسادى. بۇكىل جەر شارىنداعى 6,5 ملرد. ادامنىڭ قاي-قايسىسى دا بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلىنە جاتادى. قاي ۇلتتى الىپ قاراساڭىز دا داستۇرگە نەگىزدەلگەن تۇرمىس-تىرشىلىگى، كاسىبى، سونىڭ ىڭعايىنداعى تاريحى، مادەنيەتى، وركەنيەتى بار.

كونە گرەك فيلوسوفياسىندا ادام بەلگىلى ءبىر ۇلتقا جاتۋىن سەزىنۋ ءۇشىن بەس ءتۇرلى شارتقا ساي بولۋى ءتيىس دەلىنەدى:

1-ءشى ۇلتىنىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ قاجەت;

2-ءشى ۇلتىنىڭ ءدىنىن مەڭگەرگەنى ءجون;

3-ءشى ۇلتىنىڭ ءداستۇرىن تولىق بويىنا ءسىڭىرۋى ءتيىس;

4-ءشى ۇلتىنىڭ تاريحىن تۇگەندەي الۋى ابزال;

اللا امىرىمەن تۇسكەن قۇران كارىمنىڭ حۇجرات سۇرەسىندە: «ءبىر-ءبىرىڭدى تانىپ، اجىراتا بىلۋلەرىڭ ءۇشىن سەندەردى ءارتۇرلى ۇلتقا، تايپا-تايپاعا بولدىك» دەپ جازىلعان.

"قۇران كارىمدەگى اياتتى جانە ءتىل توڭىرەگىندەگى سان-سالالى، قۇپيالى، تاريحي تولعامداردى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ادامنىڭ مىناداي قورىتىندىعا كەلەرى حاق: تىلدەردىڭ ارقيلىلىعى، ءتۇرىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ باسقا-باسقا بولۋى، قۇداي ساناسىمەن، قولىمەن قۇراستىرىلىپ، ادەيى جاسالعان رۋحاني-فيزيولوگيالىق بايلىق" (م.شاحانوۆ، "ۇلت اناسى - ءتىل", 2010 ج.، 41-بەت) - دەگەن ءار ۇلتتىڭ دامۋى، ءتىلىنىڭ قاناتتانۋى، سالت-ساناسىنىڭ، رۋحانياتتارىنىڭ ساقتالۋى تۋراسىنداعى پاراسات بيىگىنەن ايتىلعان باعا ۇلكەن جەتەكشىلىك قىزمەت اتقارارى ءسوزسىز.

ۇلت بولىپ قالۋ مۇمكىندىگى ۇلت وكىلدەرى وزدەرىن ەرەكشەلەيتىن رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ الماعانعا دەيىن ۇلاسادى. بۇكىل جەر شارىنداعى 6,5 ملرد. ادامنىڭ قاي-قايسىسى دا بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلىنە جاتادى. قاي ۇلتتى الىپ قاراساڭىز دا داستۇرگە نەگىزدەلگەن تۇرمىس-تىرشىلىگى، كاسىبى، سونىڭ ىڭعايىنداعى تاريحى، مادەنيەتى، وركەنيەتى بار.

كونە گرەك فيلوسوفياسىندا ادام بەلگىلى ءبىر ۇلتقا جاتۋىن سەزىنۋ ءۇشىن بەس ءتۇرلى شارتقا ساي بولۋى ءتيىس دەلىنەدى:

1-ءشى ۇلتىنىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ قاجەت;

2-ءشى ۇلتىنىڭ ءدىنىن مەڭگەرگەنى ءجون;

3-ءشى ۇلتىنىڭ ءداستۇرىن تولىق بويىنا ءسىڭىرۋى ءتيىس;

4-ءشى ۇلتىنىڭ تاريحىن تۇگەندەي الۋى ابزال;

5-ءشى ۇلتى مەكەندەگەن جەردىڭ وي-شۇڭقىرىن جاقسى ءبىلۋى پارىز.

وسى سيپاتتار تۇگەل بويىنان تابىلعان ادام عانا سول ۇلتتىڭ تولىق وكىلىمىن، ۇرپاعىمىن دەۋگە قۇقىلى. ەجەلگى افينا ازاماتتارىنا ەللان تىلىندە سويلەي المايتىندارمەن نەكەگە تۇرۋعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنعان. بۇل زاڭدى ءاربىر گرەك بۇلجىتپاي ورىنداپ قانا قويماي، ۇرپاعىنا ناسيحاتتاعان.

ۇلت بولىپ ۇيىسۋ بەلگىلى ءبىر گەوگرافيالىق ەندىكتى الىپ جاتقان ادامدار توبىنىڭ باسقا دا تۇرمىستىق، دۇنيەتانىمدىق، ەڭ باستىسى تىلدىك بىرلىكتەرىنەن تۋادى. ءار ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى سارالانعان رۋحاني قۇندىلىقتارى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەلىسىن ۇزبەي بەرىلىپ وتىرىلۋى ءتيىس. ال ءدال ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ءوز مەنىن جوعالتىپ الۋ سەبەبى، سالدارى تاريح تەرەڭىنە شوكسە دە، ءالى دە رۋحاني دامۋىمىزعا كەدەرگى بولۋدا. وتكەل بەرمەس بولىپ كورىنگەن ۇلت تاعدىرىنداعى ءتۇرلى قىسىلتاياڭ ۋاقىت تا، ۇلت رۋحى الماستاي جارقىراعان ءداۋىر دە ۋاقىت سىندى ۇلى كوشكە قارسى تۇرا العان جوق. بۇگىنگى كۇن دە ەرتەڭ تاريحقا اينالعاندا، ۇرپاعىمىز بۇل كەزەڭدى قانشاما داۋىرلەر اتا-باباسى اڭساعان تاۋەلسىزدىگى بولا تۇرا، قازاقى رۋحتىڭ حالقىمەن قاۋىشا الماي پۇشايمان بولعان كەزەڭى دەپ جۇرمەسە...

قازاق حالقىنا ەلدىگىن نىقتاپ، ءتۇرلى جاۋگەر-شىلىكتەن امان قالىپ، تاريحتا ۇلت بولىپ قالۋى ءۇشىن 275 جىل (1456-1731ج.) ۋاقىت كەتكەن. كوش كولىگى - تۇيە، مىنگەنى - جىلقى، باسپاناسى - كيىز ءۇي بولعان ەپيكالىق كوشپەلى ءومىردىڭ اسىل قالىبىندا كىسىلىك پەن پاراسات باسشىلىققا الىنعان قوعامداعى قازاقتار عاجايىپ اسقاق رۋحتى بولدى. ات تۇياعى باراتىن جەردىڭ بارىمەن تابيعي بايلانىستا بولعان حالىق ءور، نامىستى، تەكتى، جاۋىنگەر بولىپ كەلدى. بۇعان دالەل - كۇلتەگىن، بىلگە قاعان مەن ەلتەرىس قاعان زامانى مەن كوك سۇڭگىلى تۇرىكتەرگە جالعاسقان جويقىن شايقاستار، شىڭعىس حاننىڭ قايىسقان قولىنا قارسى الاساپىران جورىقتار، جايىنداي اۋزىن اشقان رەسەي بوداندىعىنا جولبارىسشا اتىلعان كەنەسارى، ناۋرىزباي، يساتاي-ماحامبەت، سىرىم، جانعوجا، ەسەت باتىرلار كوتەرىلىستەرى.

"قارعا تامىرلى قازاق" دەگەن ءسوز تىركەسى اياسىندا ورناعان ۇزىلمەگەن بەرىكتىك بولدى. قازاق وزىنىكىن وزەكككە تەپپەدى، قازاقتىڭ تانىمىندا قايىرشىلىق، قول جايىپ كۇن كورۋ بولمادى. حالىق تىنىشتىعىن ويلاعان كوسەمدەر، داۋ-دامايدى شەشەتىن ءادىل بيلەر ەل تۇتقاسىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ، بايلاردىڭ كوكىرەك كەرگەن كەزى بولسا دەرەۋ ساباسىنا ءتۇسىرىپ، جانىنداعى كەدەي-كەپشىككە قارايلاسۋدى مىندەتتەپ وتىرعان. مالشى، جالشى رەتىندە ءتۇرلى قىزمەت ەتسە دە، الاقان جايىپ، قايىر تىلەگەن قازاق بولمادى. سونداي-اق ءبىزدىڭ حالقىمىزداي ايەل قاۋىمىن ارداقتاعان ەل دە بولماعان. ەۋروپا «مىستان اۋلاۋ» دەپ شىرايلى سۇلۋ قىز-كەلىنشەكتەرىن وتقا جاقسا، شىعىستا يسلام ءدىنى تولىق ورناماي تۇرعان كەزدە ءوز تۋعان قىزدارىن تىرىدەي كومگەن جاعدايلار ورىن السا، ءتىپتى شىققان تەگىمىز تۋىس حالىقتاردىڭ ءوزى ايەلدەرىنىڭ بەت-ءجۇزىن تۇمشالاپ ۇستاسا، قازاق قىزدارىن جارقىراتىپ، ۇكىدەي ۇلبىرەتىپ ءوسىردى. بولمىسى دارقان، جايباراقات تا تىنىش قازاق قيىن-قىستاۋ، نامىسقا سىن ساتتەردە تۇگەلدەي وزگەرىپ شىعا كەلەتىن. ۇلت مۇددەسى جولىندا كەز كەلگەن قازاق جانىن بەردى.

وزىندە بىتە قايناعان ءتىلىن، جەرىن، ەلىن ءسۇيۋدى ۇرپاعىنا جۇرەك بالقىتار ولەڭ-جىرمەن دارىتتى. جوڭعار قالماقتارىمەن كەسكiلەسكەن ۇرىس كەزiندە قوڭتاجىدا كەتكەن كەكتى ءسوز قۇدiرەتiنiڭ كۇشiمەن قايتارعان قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ:

ء"بىز - قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،

بىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.

ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،

جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،

نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.

ەشبىر دۇشپاندى باسىندىرماعان ەلمىز،

باسىمىزدان ءسوزدى اسىرماعان ەلمىز.

دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،

ءدام-تۇزىن اقتاي بىلگەن ەلمىز،

اسقاقتاعان حان بولسا،

حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز.

اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى،

انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى.

ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز.

سەن قالماق بولساڭ، ءبىز قازاق،

قارپىسقالى كەلگەنبىز،

سەن تەمىر بولساڭ، ءبىز كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنبىز،

قازاق، قالماق بالاسى تابىسقالى كەلگەنبىز;

تانىمايتىن جات ەلگە تانىسقالى كەلگەنبىز،

تانىسۋعا كەلمەسەڭ شابىسقالى كەلگەنبىز;

سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستان،

الىسقالى كەلگەنبىز;

جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار جارىسقالى كەلگەنبىز;

بەرسەڭ جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت،

بەرمەسەڭ دىرىلدەمەي ءجونىڭدى ايت، نە تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!" - دەۋى جوعارىداعى سوزدەرىمىزدىڭ ءبىر عانا دالەلى. مۇنداي دالەلدەردى جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى.

ءتىلىمىز بۇل كەزەڭدە جەكە ۇلتتىڭ بار قاجەتىن وتەيتىندەي دارەجەگە كوتەرىلىپ دارالاندى. قارلۇق، وعىز، قىپشاق، شاعاتاي، سالجۇق بولىپ ۇلكەن بەس توپقا، قىرىق تىلگە، ءجۇز ديالەكتىگە بولىنگەن جالپى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە ءتىلىمىز تۋىستىعى جاعىنان 12 تىلمەن (قازاق، تاتار، چۋۆاش، باشقۇرت، قىرىم تاتارلارى، قاراقالپاق، قۇمىق، قاراشاي، مالقار، نوعاي، قارايىم، قىرىمشاق) بىرگە قىپشاق توبىن قۇرادى. قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىندەگى سوزدىك قورى جاعىنان وتە باي، دامۋى جاعىنان دا كوش وزىق تۇرعان ءتىل. بۇل جاي وزىمدىكى بولعان سوڭ ماقتانۋ ەمەس، دالەلدەنگەن، زەرتتەلگەن ناقتى تۇجىرىم. كەزىندە تۇركولوگ ۆ.رادلوۆ «الەم تىلدەرىنىڭ ىشىندە مەن ءۇش ءتىلدى ۇلى دەپ بىلەمىن. ول - ورىس، فرانتسۋز، قازاق تىلدەرى» - دەپ باعا بەرسە، تاعى ءبىر ايگىلى تۇركولوگ س.ە.مالوۆ: «تۇركى حالىقتارى ىشىندەگى ەڭ سۋرەتشىل وبرازدى ءتىل - قازاق ءتىلى. قازاقتار ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن دە، اسەم اۋىز ادەبيەتىمەن دە داڭقتى» - دەگەن بولاتىن.

ءتىپتى، حالقىمىزدىڭ تىلىندەگى سوزدىك قور تۋرالى ايتپاي-اق، دىبىستار جۇيەسىن الايىق. دىبىس دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ادام قۇلاعىمەن ەستي الاتىن ءتۇرلى ۇندەر. ولار جالپىلاما العاندا فيزيكالىق، بيولوگيالىق، مۋزىكالىق، ءتىل دىبىستارى بولىپ بولىنەدى. ال ءتىل دىبىستارى سول تىلدەگى ماعىنا جانە ءسوز اجىراتۋعا قاتىسا الاتىن دىبىستار ياعني، فونەمالار. مىسالى: سال - ءسال، تول - ءتول، تۇس - ءتۇس، تىس - ءتىس... دىبىستار الماسقان سايىن ماعىنا وزگەرىپ، سوزدەردى اجىراتا الامىز. وسى فونەمالار تۋراسىندا عىلىمي تەوريالىق نەگىز سالعان بودۋەن دە كۋرتەنە پسيحوفونەما پسيحوبەينەدەن كەلىپ شىعادى دەگەن بولاتىن. بۇل تەوريانىڭ قاعيدالارى بويىنشا ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ ساناسىندا، ويلاۋ قابىلەتىندە ءسوز ماعىناسىن وزگەرتەتىن دىبىستاردىڭ پسيحولوگيالىق بەينەلەرى بولادى. سول بەينەلەر ارقىلى حالىق ءبىر-بىرىمەن تىلدىك قارىم-قاتىناس جاسايدى. دىبىستاردىڭ، سوزدەردىڭ ءسوز تىركەستەرىنىڭ، سويلەمدەردىڭ پسيحوبەينەلەرى ۇلتتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ويىندا بىردەي بولادى (سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا) سوندىقتان ولار ءبىر-ءبىرىن تولىق ءتۇسىنىپ، تىلدەسىمدىك قاتىناستى تابيعي زاڭدىلىق رەتىندە جاسايدى. ءار ءتىلدىڭ وزىنە عانا ءتان ءتول دىبىستارى بولاتىنىن قاراپايىم تۇردە بىلاي تۇسىندىرسەك: ءبىر ءتىلدىڭ دىبىستالۋى وتە جاعىمدى (قازاق، فرانتسۋز) بولسا، ەندى ءبىر تىلدىكى مىسالى قىتاي ءتىلى شاڭ-شۇڭ ەتكەن وڭكەي اششى دىبىستار جۇيەسىنەن تۇزىلگەن، التاي، ياكۋت تىلدەرى داۋىسسىزدار جۇيەسىنە نەگىزدەلگەندىكتەن قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى. ءار دىبىستىڭ ارتيكۋلياتسيالىق، اكۋستيكالىق، گەنەتيكالىق سيپاتتاماسى بولادى. مىسالى، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ بارلىعى دەرلىك اۋىز قۋىسىنان شىعادى. تىلىمىزدەگى كەز كەلگەن دىبىستى ايتۋ كەزىندە وكپەدەن شىققان اۋانى اۋىز قۋىسىندا ەش كەدەرگىگە ۇشىراتپاي، نە مۇرىن جولىمەن ايتىپ كورىڭىزشى. ول دىبىستار ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى سازدىلىعىنان، ەرەكشە ويناقىلىعىنان جۇرداي بولادى دا قالادى. تىلدەگى ءار دىبىستىڭ ايتىلۋى قۇلاققا جاعىمدى سازدىلىققا يە بولۋى دا ءتىلدىڭ ۇزاق دامۋ جولىن كورسەتەدى. دىبىستاردىڭ سازدىلىعىنان تىلىمىزدەگى كەز-كەلگەن ءسوزدى باعىندىرىپ تۇرعان بۋىن ۇندەستىگى مەن دىبىس ۇندەستىگى كەلىپ شىعادى.

«ونەر الدى - قىزىل ءتىل» دەپ باعالاعان قازاق حالقىندا تۇسپالداپ، ماقالداپ، ماقامداپ، تاقپاقتاپ سويلەۋ نەگىزىندە جىر، تەرمە، تولعاۋ، داستان، ايتىس، شەشەندىك ونەر، قارا ولەڭ، ولەڭ تۇرلەرى سياقتى ادەبي ونەر ۇلگىلەر قالىپتاسقان. ءسوز مايەگىن ءتىزىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا، ەرەكشە ىرعاقپەن، ىنتىقتىرا سويلەۋ لوگيكالىق دۇرىس ويلاۋدا، ال ول قازاقتىڭ قان تازالىعىن ساقتاي وتىرىپ ۇرپاق وربىتۋىندە جاتىر. جالپى تۇركى تىلدەرى جانۇياسىنان شىعىپ، ۇلتىمىزدىڭ بۇكىل الەۋمەتتىك بەينەسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق مەنتاليتەت، ساياسي، وقۋ-تاربيەلىك، تۇرمىستىق جادىنى ۇستاپ تۇرعان ءتىلىمىز ءۇش عاسىر دامۋ داۋىرىنەن وتكەن.

جىلقى مىنەزدەس تەكتى حالقىمىز نانىم-سەنىمىن ورنىقتىرۋدا دىندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تازاسىن، ءادىلىن ۇستانا ءبىلدى. اقىل-ويدىڭ بيىگىنە جەتكەن كەمەڭگەرلەردىڭ كوپشىلىگى يسلام ءدىنىنىڭ اقيقاتىن ەرىكسىز مويىنداپ، باس يگەن. ورىستىڭ ويشىلى يۆان بۋنين: «قۇراننىڭ بۇيرىعىنا قۇلاق اسپاعاندى قارعىس اتسىن!» - دەسە، الەكساندر پۋشكين: «جاراتقانعا تابىنىڭدار. ول - اسا ۇلىق»، ال لەۆ تولستوي: «مەنى مۇحاممەد ۇممەتىنەن دەپ ەسەپتەۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن»، - دەپ يسلامدى مويىنداعاندىقتارىن ايگىلەگەن. ال كەرىسىنشە يسلام دىنىندە تۋىلىپ كوكىرەك كوزى اشىلعان سوڭ وزگە ءدىننىڭ ۇلىلىعىن مويىنداپ كەتكەن الەمدىك تۇلعالاردى تابا الامىز با؟ ارينە جوق. VII-VIII عاسىرلاردان باستاپ يسلام ءدىنى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ساناسىندا ورنىعا باستادى. بۇدان كەيىنگى جەردە ءار قازاق بالاسى اتا-باباسى ۇستانعان ءدىن قاعيداتتارىن ورىنداۋ ارقىلى ۇلت تۇتاستىعىنا كەپىل بولدى.

حالقىمىز الميساقتا جاراتۋشى رۋحىنان سيپات العان ادامنىڭ ءومىر اينالىمىنا جىبەرىلۋ ماقساتى - دامۋ، داعدارۋ، شەگىنۋ، قايتا جاڭعىرۋ جولدارىنان ءوتىپ، ءوسىپ، وڭدەلىپ، پەندەلىكتەن پەرىشتەلىك بيىكتىككە دەيىن كوتەرىلىپ بارىپ ءوز يەسىنە قايتا قوسىلۋى ءۇشىن ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇسىندى.

«تۇركىستاندا تۇمەن باپ، سايرامدا بار سانسىز باپ، وتىراردا وتىز باپ، بابتاردىڭ بابىن سۇراساڭ، ەڭ ۇلكەنى - ارىستان باپ، ەڭ كىشىسى - الاشا باپ»، دەمەكشى بابتار مەن اۋليەلەر ولكەسىن يسلامسىز ەلەستەتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ادامنىڭ جاراتۋشىسىمەن تىكەلەي بايلانىسى، ءارى ادامداردى وعان جەتكىزەتىن اقيقات جول ەكەنىن تۇسىندىرگەن ويشىلدارىمىز - ياسساۋي، بەكەت اتا، اباي، شاكارىم حالقىن ءدىني تانىم-تۇسىنىككە جەتەلەدى.

ءتىلى مەن ءدىنى دامىعان حالىق سالت-داستۇردەن استە كەندە بولماعان. ءداستۇر حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنا وراي قالىپتاسىپ، جالپىحالىقتىق سيپات الدى. ولاي بولۋعا سەبەپ - ءداستۇر اركىمنىڭ جەكە باسىنداعى جاي ماسەلەلەرگە قاتىستى ەمەس، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، مادەني، تولىپ جاتقان باسقا دا تۇر-مىستىق، جاعدايىنا بايلانىستىلىعىندا. ءداستۇردىڭ ەندى ءبىر سيپاتى - تۇراقتىلىعىندا. ونى قالاسا وزگەرتىپ، قالاماسا ءوشىرىپ تاستاۋعا ءبىر ادامعا يەلىك جوق. تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى - ءداستۇردىڭ ومىرشەڭدىگى.

ار مەن نامىسىن قاسىقتاي قانى قالعانشا قورعاعان، جومارت تا دارقان، ادال دا اقكوڭىل قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى تۇگەلدەي مالمەن، كوشپەندىلىكپەن تىعىز بايلانىستى بولدى. ۇلتتىق پسيحولوگيالىق ەرەكشەلiك قاسيەتi, فيلوسوفيالىق ويلاۋ جۇيەسiنiڭ نەگiزi تۇرمىس-سالتىمەن قالىپتاسىپ، داستۇرگە اينالدى. ءسويتiپ، سالت-داستۇرلەر، بiر جاعىنان، حالىقتىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنiڭ ايناسى iسپەتتi بولسا، ەكiنشiدەن، سول ارقىلى عاسىرلار بويى ءوز ۇرپاعىن ەڭبەككە، ادامگەرشiلiككە، ونەرگە، ومiرگە يكەمدەۋدە تاربيە قۇرالى بولدى.

وسىلايشا وتارشىلدىق قامىتىن كيگەنگە دەيىن كەڭ جازيرا دالاسىندا سوزگە شەشەندىگىنەن، دىنىنە بەرىكتىگىنەن، ەلىن، جەرىن شەكسىز سۇيەتىندىگىنەن تۋعان قازاقتىڭ زور رۋحتى، اسقان تەكتى بەينەسى كەمەلىنە كەلگەن ەدى.

وتارشىل يمپەريا كەزەڭى قازاق تاريحىندا (1731-1916ج.) 185 جىلدىق ۋاقىتقا ۇلاستى. رەسەيدىڭ رەسمي تاريحىندا «وتارلاۋ»، «بوداندىقتار»، «اگرەسسيا»، «شەت جەرلەردى باسىپ الۋ» دەگەن سياقتى ءسوز تىركەستەرىن تابا المايسىز، بۇل ماعىنانى تاريحشىلارى «جاڭا جەرلەردى يگەرۋ»، «رەسەيدىڭ قول استىنا ءوز ەركىمەن كىرۋ»، «وداقتاسۋ» سياقتى سوزدەرمەن بەرەدى. جاۋىزدىققا، جەندەتتىككە، وتارشىلدىققا قارسى سويلەگەن تۇستاردا ورىس ۇلتشىلدارى: «...ەدينستۆەننايا سترانا ۆ ميرە، نە زناۆشايا كولوني، ەتو - روسسيا!» - دەپ، بارىن سالا دالەلدەيتىندەرى بار. بىراق تاريح دەرەكتەرى مۇنى تەرىسكە شىعارادى. مىسالى:

1346 جىل - كومي جەرى

1478 جىل - كارەليا

1489 جىل - سولتۇستىك كارەليا

1552 جىل - قازان حاندىعى جويىلادى

1556 جىل - استراحان حاندىعى

1557جىل - باشقۇرت تايپالارى قازان حاندىعىنا جاسالعان زور شابۋىلدى كورگەننەن سوڭ ورىستار قۇرامىنا بىردەن وتەدى. كەيىن وتارشىلدىقتىڭ زاردابىنان كەيىن جينالىپ قارسى تۇرۋلارى تاريحتا «باشقۇرت كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن قالادى.

1557 جىل - ۋدمۋرت ەلى

1558 جىل - ءسىبىر حاندىعى

1630 جىل - بۋريات، ياكۋت ەلدەرى

1654 جىل - ۋكراين جەرى

1721 جىل - ەستونيا، ۆيدزەمە، لاتۆيا

1731 جىل - قازاقتاردىڭ بوداندىعى باستالدى. XVIII عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى ورىستار قازاقتاردىڭ بارلىق ولكەسىنە بەكىنىستەر سالىپ ۇلگەرەدى.

1742 جىل - قاراقالپاقستان رەسەيدىڭ پروتەك-توراتتىعىنا (پروتەكتورات وزگە ەلدىڭ قۇقىعىن شەك-تەۋشى، بيلىك ەتۋشى) وتەدى دە، 1873ج. رەسەي قۇرامىنا كىرەدى.

1756 جىل - كەندى التاي

1771 جىل - قالمىق حاندىعى

1772 جىل - بەلورۋسس جەرى

1774 جىل - سولتۇستىك وسەتيا، ۇلكەن جانە كىشى كاباردا

1783 جىل - قىرىم ەلدەرى

1793 جىل - مولداۆيا

1795 جىل - ليتۆا

1801 جىل - شىعىس جانە باتىس گرۋزيانىڭ ءبىراز بولىگى رەسەي قۇرامىنا وتەدى. شىعىس ارمەنيانى تولىق جاۋلاپ الۋدىڭ جورىقتارى باستالادى.

1805 جىل - قاراباح حاندىعى

1810 جىل - ينگۋشەتيا

1812 جىل - بەسسارابيا

1813 جىل - كاۆكاز حالىقتارى

1815 جىل - ليتۆا

1828 جىل - شەشەندەردى باسىپ الۋ 1859 جىلعا دەيىن سوزىلعان.

1863 جىل - قىرعىزدار

1864 جىل - باتىس گرۋزيا تولىق باعىندىرىلادى

1868 جىل - بۇحار حاندىعى

1873 جىل - حيۋا حاندىعى

1875 جىل - قوقان حاندىعى

1878 جىل - ادجار ەلى

1885 جىل - تۇركىستان

1919 جىل - تۋۆا ەلى رەسەي بوداندىعىنا وتكەن. بۇل مالىمەتتەردى جىپكە تىزگەندەي ەتىپ كورسەتۋدەگى ماقسات - وتارشىلدىق ساياسات جۇرگىزۋگە جانتالاسقان رەسەيدىڭ تۇپكىلىكتى حالقى مەن وزگەلەردىڭ اراسىنا وت جاعۋ ەمەس، ءوزىمىزدىڭ جارىم-جارتىلاي دارمەنسىز قالعان ۇلتتىق رۋحىمىزدى ءتىرىلتۋ عانا.

وزگە ۇلتتار مىلتىقپەن، زەڭبىرەكپەن قارۋلانعان تۇراقتى اسكەرى بولا تۇرا ورىستاردىڭ باسقىنشىلى-عىنا توتەپ بەرە الماي، ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە بوداندىق قۇرىعىنا ءىلىنىپ قالا بەرسە، قازاق جەرىن تۇتاستاي يەلەنىپ، ءار جەردەگى كوتەرىلىستەرىن باسىپ-جانشۋ ءۇشىن يمپەريانىڭ 150 جىلعا جۋىق ۋاقىتى كەتتى. باسقا وتار حالىقتاردىڭ قارسىلىقتارى از ۋاقىتتا تويتارىس الىپ، قايتا باس كوتەرمەۋى ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ السىزدىگىن تانىتادى دەسە بولادى. "رەسەي وتارشىلدارى قازاق جەرiن بiر جارىم عاسىر بويى جاۋلاعاندا، ولار وتتى قارۋمەن، تۇراقتى ارميامەن قارۋلانسا دا ءار جەردەگi قازاق باتىرلارىنىڭ قول باستاعان جانكەشتi قارسىلىعىنا ۇشىراپ، العا جىلجي الماي كەلدi. مۇنىڭ باستى سەبەبiن ورىس تاريحشىسى انيچكوۆ قازاقتاردىڭ ەلiنە، جەرiنە دەگەن ماحابباتىنان تۋىنداعان ۇلتتىق ساناسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولۋىندا دەپ اتاپ كورسەتتi"(م.مىرزاحمەتوۆ، "تۇركىستان", 2007ج.). وسى سەبەپتى دە ورىس وتارشىلدارى وزگەلەردەن وزىق، اساۋ، كەسەك بىتكەن حالىقتى تىزگىندەۋدە وزگەشە تاسىلدەر قولداندى. ونىڭ ءبىرى 1865 جىلى پاتشالىق ەتكەن الەكساندردىڭ قازاقتاردى شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋ تۋرالى رەسمي قۇجاتى ەدى. بۇل قۇجات بويىنشا ىسكە كىرىسكەن ورىس ميسسيونەرلەرى (ۇلى ءجۇزدى - وستروۋموۆ، ورتا ءجۇزدى - الەكتوروۆ، كىشى ءجۇزدى - يلمينسكي ءبولىپ العان), ورىس-قازاق مەكتەپتەر جۇيەسىن تۇزەدى. ارالاس مەكتەپتەر يمپەريا ءۇشىن حالىقتى ۇلتتىق وزەگىنەن اجىراتىپ، تابيعي تانىم-تۇسىنىگىن وزگەرتىپ، قازاق حالقىن سانالى، ەرىكتى تۇردە ماڭگۇرت ەتۋدىڭ تاماشا جولى بولعان ساياسي قۇرال بولدى. بۇل مەكتەپتەر ورىس ەمەس ۇلتتاردى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا، دىنىنە، تىلىنە قۇلشىلىق ەتۋگە تاربيەلەدى. قازاقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، ءومىرىن زەرتتەپ، اۋىز ادەبيەتى ماتەريالدارىن جيناپ، «قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارنالعان ماتەريالدار» اتتى سوزدىك (قازان، 1861 جىل), «وزدىگىنەن ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋشى قازاقتارعا كومەكشى وقۋ قۇرالىن» جاساعان، پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنا شىن بەرىلگەن ن.ي.يلمينسكي بولدى. قازاقتارعا وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدە ولاردىڭ تۇرمىسى مەن سالتىنىڭ جانە قوعامدىق قاتىناستارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ جۇرگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەگەن ميسسيونەر شىعىس حالىقتارى ءۇشىن "ورىس ەمەس ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ جانە شىن مانىندە ولاردى ءدىني جانە ءتىلى جاعىنان ورىس حالقىمەن بىرىكتىرۋدىڭ» پەداگوگيكالىق جۇيەسىن جاسادى.

اتا-بابامىز عاسىرلار بويى تىرنەكتەپ ەڭ اسىلىن سۇرىپتاپ جيناعان رۋحاني بايلىعىن - ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن جاتقا جويعىزباۋ ءۇشىن جانتالاسا قورعاندى. مەن كوندىم دەپ ەكى قولىن كوتەرىپ قاراپ وتىرمادى. دەسە دە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ميسسيونەرلiك، ءناسiلشiل-شوۆينيستiك ساياساتتى تىنباي ۇستانۋى ناتيجەسىز بولمادى.

كەڭەس ۇكىمەتى (1916-1991ج.ج.) يدەياسى باسقاداي ناسيحاتتالعانمەن، تىكەلەي وتارشىل يمپەريانىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناي باستاعانداعى ادامدار ءومىرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس شىندىعىنان قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ سىرى اڭعارىلىپ، كەز-كەلگەن فاكتىدەن ۇلكەن تاريحتىڭ سيپاتىن سەزۋگە بولادى. قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى زاردابى وسى كۇنگە دەيىن جويىلىپ بىتپەگەن، اسا قاسىرەتتى ناۋبەتتىڭ ءبىرى - ۇجىمداستىرۋ بولدى. وكىمەت كەدەيلەردى بايلارعا (كوبىسى كۇن كورىسى بار ورتاشا اۋقاتتىلار) جاۋىقتىرا ايداپ سالىپ، ۇرداجىق بەلسەندىلەردى قۇتىرتىپ، قاس قاعىمدا ەلدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسى مەن ءومىر سالتىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى. باي دەپ سانالعاننىڭ مال-مۇلكى تۇگەل تاركىلەنىپ، وزدەرى اباقتىعا قامالدى نەمەسە بايلانىپ-ماتالىپ يت جەككەنگە ايدالدى. جالعان جالا جابىلىپ، اتىلىپ-اسىلدى. بۇل ناۋبەتتىڭ اقىرى بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاپپاي اشارشىلىققا ۇلاسىپ، حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى قىرىلدى. ناۋبەتتەن ۇرىككەن حالىقتىڭ ءبىر بولىگى جاياۋ-جالپىلاپ شەكارا اسىپ، بوتەن ەلگە كىرمە بولدى.

قولداعى مالىنان وپ-وڭاي ايرىلعىسى كەلمەگەن، بىراق زامانىنىڭ اۋقىمىنان سىرت كەتە الماعان قازاق حالقى تالاي-تالاي شىرعالاڭ مەن سارساڭعا، كۇدىك پەن تولقۋعا ءتۇستى. كولحوز جاڭا ۇيىمداسىپ، ءالى دە كوڭىلدەرى ءدۇدامال جۇرگەن ادامداردى شولاق بەلسەندىلەر ودان سايىن دۇرلىكتىرە تۇسەدى. مىسالى، سول كەزەڭنىڭ رەاليستىك سۋرەتىن قالدىرا بىلگەن ب.مايلين شىعارماسىندا سالىق تۋرالى: «شەشە، تىڭداڭىز، ءسىزدىڭ ۇيگە بەرىلگەن جوسپار: ءبىر پۇت ەت، ون قاداق شىرتىلداق، ون قاداق ەسكى تەمىر، ون قاداق ەسكى ءجۇن، ءتورت ءمۇيىز، بەس تۇياق، ءبىر يت تەرىسى، ءبىر مىسىق تەرىسى...» - دەپ كەلتىرسە، تاعى ءبىر جەرىندە: «كولحوزعا كىرگەننىڭ مالى دا، جانى دا وزىنىكى بولمايدى ەكەن عوي. ۇندەمەستىڭ ءۇيى ءبىلىپ، قوڭىر سيىرىن قالاعا ساتۋعا اپارعالى جاتىر ەكەن، كولحوزدىڭ باستىعى بارىپ: «مال سەنىكى ەمەس»دەپ جەتەگىنەن شەشىپ الىپ قالىپتى. و دا ويىنشىق-اۋ، ادامدى ايتسايشى، بارىنەن دە ماسقاراسى - ايەلدى ورتاعا سالادى بىلەم. نەكە بولمايدى دەيدى. ايەل مەن ەركەكتى نومىرلەيدى دەيدى».

قازاق حالقىنا يمپەريا دا ءوز كەزىندە قاتتى قىسىم جاساعانمەن، ساقتاپ تۇرعان قورعانىشى - اۋىل اقساقالدارىنا، ەل اعالارىنا باعىنعان ءداستۇرلى تۇرمىسى ەدى. كەڭەستىك قىزىلداردىڭ بەلدەن باسىپ جۇرگىزگەن كوحوزداستىرۋ، ۇجىمداستىرۋلارى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالت ەرەكشەلىگىن دە بىت-شىت قىلدى. ناق وسى ۋاقىتتا وزدەرى ەشتەڭەنىڭ ءجون-جوسىعىن تۇسىنبەسە دە، مانساپقا قىزىعىپ، كوپ نارسەنى بۇلدىرگەن "ىشتەن شىققان" توپاس بەلسەندىلەر قاۋلاپ كەتتى. وتىزىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى قازاقستاندا ورىن العان ناۋبەتكە وسى «شاش ال دەسە، باس الاتىن" جاندايشاپتار دا ايرىقشا سەبەپكەر ەدى. ولار ەكى ءسوزدىڭ باسىن جوندەپ كۇراي الماي تۇرسا دا، ورىس سوزدەرىن ارالاستىرىپ، اتا-باباسى ەستىمەگەن سوزدەرمەن سويلەپ، ۇرىككەن ەلدىڭ زارەسىن ۇشىردى.

سول ۋاقىتتا جەلى سالعان مىنا ىڭعايداعى: "جولداستار! ناعىز ءتارتىپ بەرەمىن، ۇدەتپەلى جوسپار جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە ورىندالادى، پونياتنو؟ ونىڭ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ۆوت بىلاي ىستەۋ كەرەك: ماسەلەن، ءۇي سالسا، ونىڭ الدىمەن ءتورت اياعىن تۇرعىزا ما؟ ءتورت اياعىن تۇرعىزادى، ياعني قادايدى. پونياتنو؟ سوسىن ستەناسىن قالايدى. سونان كرىشاسىن پوكرىۆات قىلادى... پونياتنو؟ بۇل دا سول: الدىمەن ءتورت اياقتان باستاۋ كەرەك. ورىسشا ايتقاندا نيز دەيدى. ناعىز وپاسنوست نيزدا جاتىر، پونياتنو؟ ءبىر كىتاپتان وقىعانىم بار... ىمم... دا ۆوت بىلاي: «كاپيتاليستيچەسكوە حوزيايستۆو» ءوربيدى دەيدى، - نيزدان، پونياتنو؟" (ب.مايلين «تالتاڭبايدىڭ ءتارتىبى») دۇبارالىق كەيىن تامىرىن تەرەڭگە جىبەردى.

ال، كەڭەس وكىمەتى بەتى بۇلك ەتپەستەن، مۇنى كەڭەس حالقىنىڭ ۇلى جەڭىسى (بايلاردىڭ كوزىن قۇرتۋدى) رەتىندە باعالاپ، سولاي دەپ ۇرانداۋدى تالاپ ەتتى. كەڭەس ۇكىمەتى ۇلتتىق مۇددەنى جويۋعا ۇلەس قوسقانداردى تايراڭداتىپ قويۋ ارقىلى ولاردىڭ ءىسىن ەرلىككە بالاۋدىڭ تۇقىمىن سەپتى.

ي.ستاليننiڭ 1937 جىلعى: «مى نە تولكو ۋنيچتوجيم ۆسەح ۆراگوۆ، نو ي سەمي يح ۋنيچتوجيم، ۆەس يح رود دو پوسلەدنەگو كولەنا» (لەونيد ملەچين. كگب، پرەدسەداتەلي ورگانوۆ گوسبەزوپاسنوستي (راسسەكرەچەننىە سۋدبى). موسكۆا، 2005, ستر.152), - دەگەن نۇسقاۋى ۇلت قامىن ويلايتىنداردى ءبىر سىپىرىپ تازالاپ الدى.

سونىمەن قاتار كوپ ۇلتپەن ارالاسا وتىرۋ ناۋقانى دا، تاجىريبەسىز قازاقتاردىڭ اتامەكەنىنە قونىستاندىرىلعان ءار ءتۇرلى كەلىمسەكتەردىڭ جاعدايى دا "كوممۋنيستىك ينتەرناتسيوناليزم" كۇشىمەن جان-جاقتى جاسالدى. انا تىلىنەن اجىراپ بارا جاتقان حالىقتىڭ تاريحىن دا، مادەنيەتىن دە، وركەنيەتىن دە كەڭەس ۇكىمەتى جاساعان بولىپ شىعىپ، قازاق ەلى ءوز تاريحىنان ءوزى اجىرادى. قازاق عۇلاماسى احمەت بايتۇرسىنۇلى 1915 جىلى: "الھامدۋل-يللا، از ەمەسپىز، التى ميلليون قازاقپىز" دەسە، 1916-45 جىلدارداعى جاتقا كەتكەن بيلىكتىڭ 30 جىلدىق ويرانىنان قازاق حالقى ەش ۋاقىتتا بولماعان قىرعىنعا ۇشىراپ، ۇشتەن ەكىسىنەن ايىرىلىپ، 1,5 ميلليونداي عانا ادامى قالادى.

حح عاسىردىڭ باسىندا-اق ويانا باستاعان قازاق ساناسى باس كوتەرىپ، قازاق زيالىلارى "الاش" پارتياسىن قۇرىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىن دا ورناتىپ ۇلگەرگەن ەدى. بۇل دا قازاق حالقىن قىناداي قىرۋدى سۇراپ تۇرعان، ياعني، وزگە ەلدەر سياقتى بۇعا بەرمەي، بىردەن ءدۇر ەتىپ كوتەرىلەتىن قازاقتاردىڭ ءور، سانالى رۋحىن تەز ارادا وشىرمەسە، سانىن دا ازايتپاسا بولمايتىن ساياسي جاعداي بولدى. وسى از ۋاقىت ارالىعىندا ۇشتەن ەكىسىن جوعالتقاننان سوڭ، قازاق حالقى ۇرپاق اۋىسۋ كەزىندە تابيعي تۇردە كەلەسى ۇرپاققا سالت-ءداستۇر، دۇنيەتانىم، ءتىل، ءدىن سياقتى رۋحانياتتارىن بەرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلدى. ءۇش عاسىر بويى جينالىپ، ۇقىپتاپ ۇرپاعىنىڭ زەردەسىنە قۇيىلىپ كەلگەن اقپاراتتار اعىنى توقتاپ، شورت ءۇزىلىپ قالدى.

"اقتابان شۇبىرىندى" زاردابىنان دا اسىپ كەتكەن بۇل زۇلماتتار سانعا عانا ەمەس، ساپاعا دا سىزات ءتۇسىردى. كەڭ بايتاق ولكەدە سيرەپ قالعان جەر يەسى، ۇشان-تەڭىز بايلىق قوجايىنى - قازاقتار وزگە كەلىمسەك ۇلتتاردىڭ ىعىنا، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا تولىعىمەن باعىنىشتى بولدى.

دەسە دە، اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىنا تارتىپ، ساننان ساپا شىعادى دەگەن زاڭدىلىقتىڭ راستىعىن دالەلدەگەن دە ءبىزدىڭ ۇلتىمىز بولدى. 1986 جىلعى جەلتوقساندا جاستارىمىزدىڭ وزگە ۇلتتار اراسىندا ەڭ العاش بولىپ كەڭەستىك وزبىر وكىمەتكە باس كوتەرۋى باباسىنىڭ باباسىنداعى ءور رۋح پەن تەكتىلىك مۇلدە جوعالىپ كەتپەگەنىنىڭ ايعاعى بولدى.

"ەلۋ جىلدا ەل جاڭا" دەيدى حالقىمىز. ءتاۋ ەتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ دە 20 جىلىن ەڭسەرىپ قالدىق. بىزگە قازاقتىڭ رۋحىن وزىنە قايتا قىزمەت ەتكىزۋ قاجەت. شىرقاپ كەتكەن پروگرەسس بۇكىل عالامعا شەڭگەل سالۋدا.

قازىر تەلەديدارسىز، عالامتورسىز، كومپيۋتەرسىز كۇندەلىكتى تۇرمىستى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. كۇندەلىكتى، اپتالىق، ايلىق اقپاراتتىق باعىتتاعى گازەت-جۋرنالدار نەشە مىڭداعان تيراجبەن تاراتىلىپ جاتىر. نە جازىلاتىنى، ولاردىڭ بارلىعىن كىم وقيتىنى تاعى دا بولەك ماسەلە. قازىر ادامداردىڭ كوپشىلىگى كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقىپ وقىرمان بولۋدان گورى، ۋاقىتىن ىسىراپ ەتپەي كورەرمەن بولۋعا كوشكەن. سوندىقتان دا ۆيزۋالدى اقپارات كوزدەرىنىڭ جۇلدىزى جارقىراپ تۇر.

الماتۆ، دتۆ، ايكون، ت.ب. كورسەتەتىن 100-گە جۋىق تەلەارنالاردىڭ ىشىندە 24 ساعات بويى تولىق، تۇششىمدى قازاقشا سويلەيتىنىن تابا المايسىڭ. ۇلتتىق ارنا بولىپ سانالاتىن تەلەارنالاردىڭ وزىندە دە ولاردىڭ ءتىل مارتەبەسىن كوتەرىپ جاتقانى شامالى.

"ۇلت مۇڭىنا مۇلدە جانى كۇيمەيتىندەر...", "باسى تۇگىل تىزەسىن دە يمەيتىندەر..." جۇرتتىڭ ءبارىن دال قىلعان ءتۇرى قازاقتار كەرىسىنشە، شامالارى جەتكەنشە ورىس ءتىلىن قولدانىستان شىعارماي وتىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن. ءوز تىلىندە سويلەي الماسىن، بىراق ول دا قازاق قوي، ءوزى سويلەمەسە دە، وزگەلەرگە نە ءۇشىن بوگەت جاساۋدا دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تابۋ ماقساتىندا پسيحولوگيا عىلىمىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلدى. پسيحولوگيا ءار ادامنىڭ قانداي دارەجەدە بولسىن، ايتەۋىر ۇلتتىق سەزىمى بولادى دا، ۇلتتىق سەزىم نىشانى ۇلتتىق قادىردەن، ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىنەن جانە ءبىر ۇلتقا تاندىلىكتى سەزىنۋدەن تۇراتىنىن نەگىزدەيدى. ال انا تىلىندە سويلەي المايتىنداردىڭ ۇلتقا تاندىلىكتى سەزىنۋ ەموتسياسى سول تىلدە سويلەيتىندەردەن تومەن بولادى ەكەن. مىنە، ءسىز بەن ءبىز ىزدەگەن ءبىر جاۋاپ.

مۇمكىن، ول قانداستارىمىز وزدەرىن سولاقاي ساياساتتىڭ قۇرباندارى رەتىندە اقتاعىسى كەلەتىن دە شىعار. بىراق تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە تۋعان بالا-شاعالارىنا، نەمەرەلەرىنە ولار نە ايتىپ اقتالماقشى. قالاي ايتساق تا ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن يەلەنىپ وتىرعان كەزدە، ءالى كۇنگە بالا-شاعاسىنا تەلەديداردان كۇندىز-ءتۇنى باسقا ۇلتتىڭ سالت-ساناسىن سىڭىرتەتىن، كەيىپكەرلەرى وزگە تىلدە سويلەيتىن مۋلتفيلمدەردى، كينو-حابارلاردى بەرۋ، ۇلتتىڭ گەنوفوندىنا، ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە قيانات جاساۋ بولىپ تابىلاتىنىن ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەر قاشان سەزىنەدى ەكەن.

"قازاق ادەبيەتى"(19.11.2010ج.) گازەتىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى ارمان المەنبەت "شولدەگەن قازاق رۋحى" اتتى ماقالاسىندا: "...وتكەن جىلى-اۋ دەيمىن، ەلگە بارعاندا قالادا تۇراتىن اتالاس اعامنىڭ كىشكەنتاي ۇلى ويىنشىقتارىنىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، "سوعىسىپ" ويناپ جاتىر ەكەن. ەكى جاقتىڭ دا اتىنان ءوزى سويلەپ، ءوزى كەلتىرىپ ءجۇر. ونشا ءمان بەرمەي، ءوز بەتىممەن وتىرعانمىن. تىڭداسام ءىنىم "راقىمجان، ات! العا!" دەپ ۇرانداپ قويادى اراسىندا. ەرىكسىز ەزۋىمە كۇلكى ءۇيىرىلدى. شاقىرىپ الىپ سۇراسام، انا ءتىلى پانىنەن راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى وتكەنبىز دەيدى. ريزا بولدىم. قالاي ريزا بولمايىن، جايشىلىقتا ادام شوشىرلىق تۇرلەرى بار، زاتى دا بەلگىسىز قۇبىجىقتار تۋرالى مۋلتفيلمدەردى كورىپ، اڭگىمەسى دە سولار تۋرالى بولىپ جۇرەتىن قالانىڭ ءبىر بالاسى راقىمجاننىڭ ەرلىگىن ۇلگى تۇتىپ، ويىنىنا ارالاستىرىپ جۇرسە! قارشاداي ۇلدىڭ ۇلتتىق رۋحى شولدەگەن! بۇل - سونىڭ كورىنىسى" - دەيدى.

رۋحاني ازىپ-توزىپ، اقىرى ماڭگۇرتتەنۋ قازاق حالقىنىڭ قۇدايدان قالاپ-تىلەگەنى ەمەس، سىنالاپ ءسىڭدىرۋدىڭ سالدارى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ ازات داۋىردەگى ۇرپاقتارىمىز جوعارىداعىداي ءالى اق قاعازداي تازا كەزىندە ۇلتىنا ءتان رۋحاني قۇندىلىقتاردى سەزىنگىسى كەلىپ، قازاقتىقتى ىزدەپ تۇرۋى بيولوگيالىق، تابيعي بايلانىستىڭ كورىنىسى. ەڭ العاش بالاسىمەن تىلدىك قاتىناسقا تۇسەتىن ادام اناسى بولعاندىقتان دا، حالقىمىز تۋعان ءتىلىن انا ءتىلى دەپ ۇلكەن فيلوسوفيالىق يىرىمدە ايقىنداعان. بالا 5-6 جاسىنا دەيىن بۇكىل ءومىر بويىنا كەرەك ەتەتىن اقپاراتتىڭ 80 پايىزىن الادى ەكەن دەپ قازىرگى عىلىم انىقتاسا، احمەت بايتۇرسىنۇلى دا ءوز تۇجىرىمىندا بالا ەڭ الدىمەن انا تىلىندە عانا ءبىلىم جەتىلدىرۋى كەرەك دەپ دابىل قاقتى. دامىعان شىعىس ەلدەرى دە ەس بىلگەنشە بالانى تەك انا تىلىندە ساۋاتتاندىرىپ، دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرىپ السا، ەۋروپا ءتىل ءبىلىمى "وتباسى انا ءتىلىن ساقتايتىن - سوڭعى قورعان" دەگەن تۇجىرىمىنان تانبايدى. ء"ۇش تۇعىرلى ءتىل" دەپ ۇراندالعان ناۋقاننىڭ ومىرىمىزگە كىرىپ كەتكەنىنە دە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى دوڭگەلەندى. وسى ناۋقان ىڭعايىندا تاربيەلەيتىن بالاباقشادا "قىزىمنىڭ ءتىلى نە قازاقشا ەمەس، نە ورىسشا ەمەس، نە اعىلشىنشا ەمەس ايتەۋىر ءبىر تۇسىنىكسىز تىلدە شىعىپ كەلە جاتقانىنا قينالامىن" - دەيدى ءبىر تانىسىم. كىشكەنتاي قىزدىڭ ساناسىنا قۇيىلىپ جاتقان اقپاراتتىڭ كوپتىگىنەن ول بارلىعىن دەرلىك يگەرە المايدى. بىراق ميى، جادى سەرگەك بولعاندىقتان جامان-جاقسى، وزىمدىكى-وزگەنىكى دەمەي بارلىعىن تۇگەل سىڭىرە بەرەدى. مىسالى مىناداي سوزدەر قوسپاسى - "بەرشى" دەگەننىڭ ورنىنا - "دايشي" دەيدى. مۇنىسى نە ورىسشا "داي" ەمەس، نە قازاقشا "بەر" ەمەس. جارايدى بۇيتكەن بالاباقشاسى قۇرىسىن، انا تىلىندە قازاقى تاربيەدە ءوزىم وسىرەمىن دەيتىن ناعىز پاتريوتىمىزدىڭ ءوزىن "تەلەنيانيا" مەن "Nickeldeon" ارنالارى ء"وشىرىپ" تاستايدى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن دەم المايتىن بۇل ارنالار ارقىلى ۇيدە وتىرىپ-اق بالاڭىزدىڭ ءتىلى وزگە تىلدە شىعاتىنىمەن قويماي، وزگە ۇلتتىڭ كەيىپكەرلەرىن، وزگە ۇلتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ، قاي جاعىنان الساق تا شالاقازاق بولىپ وسەدى. سوندىقتان بولاشاق بۋىندى دا دۇبارالىق كەيىپكە قالدىرماۋ ءۇشىن، ۇلتتىق باسىمدىقتى تانىتاتىن تەلەارنالار مەن تەلەجوبالار جۇيەسىن قۇرۋ كەرەك.

كەزىندەگى تالايلاردى تاڭ قالدىرعان قازاقتاردىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ سىنىعىنا يە بولىپ قالۋدىڭ وزىنە ايرىقشا مۇقتاج كەيىپتە قالدىق. مىسالى قازاقتار تۋرالى زەرتتەگەن ف.يانۋشكەۆيچ: «قازاقتاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتىلىگىنىڭ كەرەمەتىنە مەنىڭ بارعان سايىن كوزىم جەتتى. ءسوز دەگەندە اعىپ تۇر. بۇل جاعىنان ولاردى باتىس ازيانىڭ فرانتسۋزدارى دەۋگە بولادى. وزىنە جوعارىدان مەنسىنبەي قارايتىن حالىقتار اراسىنان بۇل كوشپەندىلەردىڭ دە قۇرمەتتى ورىن الاتىن كەزى كەلەدى» دەپ ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن جازىپ قالدىرعان. ءيا، ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن وزىنە مۇرىن شۇيىرە قاراپ تۇرسا دا ۇلىلىعىن مويىنداتقان ءتىلىمىز قازىر وزىنەن تۋعانداردىڭ مەنسىنبەۋشىلىگىندە قالىپ تۇرعانى وكىنىشتى.

1865 جىلداردان باستاپ، ارالاس مەكتەپ اشىپ، قازاقتاردى ورىستاندىرۋ، مۇمكىندىگى بولسا شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزە باستاعان وتارشىل يمپەريا 1891 جىلى جوسپار بويىنشا ميسسيونەرلەرىنە «ەكى جىلدىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ الۋلارى كەرەك» دەگەن تاپسىرما بەرەدى دە، سونىڭ ناتيجەسىندە ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جاساۋعا مۇمكىندىك تۋادى. كەرەك ەتكەندە ەكى-اق جىلدا ءتىلىمىزدى مەڭگەرىپ شىعا كەلگەن حالىقتىڭ ۇرپاقتارى مەن تۇلا بويى ورىستانعان قازاقتار تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى دوڭگەلەنسە دە قوزعالار ەمەس. وسى ارقىلى تالپىنىس، ىنتا، وعان قوسا قاجەتتىلىك تۋدىرماعان جاعدايدا ءتىل ۇيرەنۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. قالاي بولعاندا دا قاي ءتىلدىڭ قوعامداعى اتقاراتىن قىزمەتى كوپ بولسا، سول ءتىل باسىم بولادى. تۋعان ءتىل عانا ءوزىڭنىڭ قاي ۇلت ەكەنىڭدى سەزىندىرەدى. ءتىل بىرلىگى بولماسا، نە ۇلت نە مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى باياندى بولمايدى.

«ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەپ، قازاق ءتىل ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى قاداپ كورسەتكەندەي، ءار ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق جادى، ۇلتتىق كودى مەن دۇنيەتانىمى، پسيحولوگياسى تۇگەلدەي تىلىندە عانا ساقتالادى.

جالپى ءبىر ءتىلدى ىعىستىرىپ شىعارۋ پروتسەسسى كەزىندە قوستىلدىلىك ءبىراز ۋاقىت قوعامدى جايلاپ تۇرادى. ەكى ءتىلدىڭ ارتىنداعى ەكى مادەنيەت پەن وركەنيەت ءوزارا ايقاسقا ءتۇسىپ بارىپ، جەڭىمپازى ۇستەمدىك ەتەتىنى تۋراسىندا فيلولوگ دەۆيد كريستالل وي قوزعاعان. ورىستار فرانتسۋزشا سويلەۋدى سانگە اينالدىرعان كەزدە لەۆ تولستوي «انا ءتىلىڭ قايتكەندە دە، انا ءتىلىڭ بولىپ قالا بەرەدى. جان-ءتانىڭدى سالىپ سويلەگەن كەزدە باسىڭا بىردە-ءبىر فرانتسۋز ءسوزى كەلە قويمايدى، ال جارقىلداتا سويلەۋدى قالاساڭ، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا» - دەگەن بولاتىن. قازىرگى ەكى ءتىل مايدانى ۇزاققا سوزىلعان سايىن قاۋىپتى ەكەنىن باستى نازاردا ۇستاعانىمىز ءجون.

كەڭەستىك داۋىردە "ۇلتتار لابوراتورياسى" اتالىپ كوپۇلتتىلىعىمىز جالاۋلاسا، تاۋەلسىز ەل بولعاندا كوپدىندىلىگىمىز شىعا كەلىپ، "دىندەر لابوراتورياسىنا" اينالدىق. 40-تان اسا كونفەسسيالاردىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرى مەن ۇيىمدارىنىڭ سانى 4000-نان اسادى. قازاق حالقىنا اۋىز سالا باستاعان وزگە دىندەردى ەسەپكە الماعاندا يسلامنىڭ ءوزى قانشاما بولىككە ءبولىنىپ وتىر. قازاق جەرىنە لەك-لەگىمەن اعىلىپ جاتقان ميسسيونەرلەرگە كەلمە دەۋگە دە شامامىز كەلمەي قالدى. شەت مۇسىلمان ەلدەرىنەن كەلگەن ءتۇرلى پيعىلدى ءدىني توپتارعا، ساۋد اراۆياسى، ليۆان، سيريا، مىسىر، پاكىستان سياقتى ەلدەردىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىندا قازاق جاستارىن ۇزدىكسىز وقىتۋدا دا قاتەلىكتەر كەتتى. حالقىمىز اتا-باباسى ۇستانعان، ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىنان قالاي اجىراپ، ءسالافي، ۋاھابشى، ءحيزبشى، احماديا، تابليعشى، قۇرانشى بولىپ شىعا كەلگەندەرىن دە اڭعارماي قالدى. قۇلشىلىقتىڭ وزگەشە تۇرلەرىن ويلاپ تاپقان "اققۋلار", "سۇڭقارلار" قانات قاقتى. ولار ءوز ۇستانعان باعىتتارىمەن تىنىش جۇرمەي، جەرگىلىكتى ءداستۇرلى ءدىن جولىنداعىلاردى جازعىرىپ، كۇنالاۋعا شىعىپ، قالىڭ قازاقتى توز-توز ەتتى. وسىلاردىڭ كەسىرىنەن كوپ جەرلەردە ءتىپتى ولىكتى جونەلتۋدىڭ ءداستۇرلى قاعيدالارىنىڭ ءوزى ىسكە العىسىز بولىپ قالدى.

«ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» زاڭىنىڭ اياسىندا قازاقتار - مەشىتتە، حريستياندار - شىركەۋلەرىندە، ەۆرەيلەر - سيناگوگاسىندا، بۋدديستەر - حرامدارىندا تىپ-تىنىش، ءوز دىندەرىن ءوز وكىلدەرىنە ۋاعىزداپ وتىرسا، ول جەردەگى اڭگىمە مۇلدە باسقا بولار ەدى. كەرىسىنشە، بۇل زاڭدى وزدەرىنە جانعان جاسىل شامعا بالاعان ەۆانگەليست-حريستياندار، بەلوە براتستۆو - «ماريا «بەلىي حريستوس»، «اۋم سينريكە»، «ماريا دەۆيس حريستوس»، ت.ب. تولىپ جاتقان سەكتالار تورگە وزىپ، تومەندەگى قازاقتارعا "كومەك قولىن" سوزۋدا.

دۇنيە جۇزىنە كىتاپتارى ميلليونداعان تيراجبەن شىعىپ تارايتىن بيللي گرەم، كريستينا روي، دجوش ماكداۋەلل سياقتى اۆتورلاردىڭ كىتاپتارى قازاقشاعا اۋدارىلىپ، وتە ساپالى شىعارىلىپ، تەگىن تاراتىلادى. قازاقتى دىنىنەن اجىراتىپ، شوقىندىرۋعا امەريكا، انگليا جىل سايىن قوماقتى قارجى قۇيۋدا. سول سەبەپتى دە شىعار، حريستيان ءدىنى سەكتالارىنىڭ ميسسيونەرلەرى اسىرەسە قازاقتاردى شوقىندىرۋعا ەرەكشە ىنتالى بولىپ شىعىپ جاتىر. شوقىندىرىلعان قازاقتار باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قاراعاندا امەريكاعا، ەۋروپاعا بارۋ باقىتىنا يە بولاتىن دا كورىنەدى. حريستيان-باپتيستىكتى قابىلداعان ورىس، كارىس ت.ب. ۇلت وكىلدەرى ەمەس، تەك قازاقتاردى اپارىپ جارنامالاۋدىڭ استارىندا ۇلكەن ساياسات جاتىر.

جوعارىداعىلار از كورىنسە، ءار ءنومىر مۇقاباسى جۇزدەرى بال-بۇل جانعان قازاق بالالارىنىڭ سۋرەتتەرىمەن بەزەندىرىلگەن «شاراپات» جۋرنالى 2005 جىلدان بەرى 5000 دانا تارالىممەن اي سايىن يسا ءماسىحتى دارىپتەۋدە. جۋرنالعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ 2009 جىلدىڭ 10 قازان ايىندا №10445 ج كۋالىگى بەرىلگەن. بۇل جۋرنالدىڭ نەگىزگى تاقىرىپتىق باعىتى - بالالارعا ارنالعان رۋحاني تانىمدىق ماتەريالدار جاريالاۋ جونىندە ەكەندىگى بەلگىلەنگەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 19-بابىندا: «اركىمنىڭ ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا، قاي پارتياعا جانە قاي دىنگە جاتاتىنىن ءوزى انىقتاۋعا جانە ونى كورسەتۋ-كورسەتپەۋگە حاقىلى» دەلىنگەن. بىراق ءالى وڭ-سولىن اجىراتپاعان جاسوسپىرىمدەرگە باسقا ءدىندى ناسيحاتتاپ، ونى دەندەپ ەندىرۋگە، وزگە قالتالى كۇشتەردىڭ ىعىنا جىعىلعان قانداستارىمىزدىڭ ارەكەتىن قاي ساناتقا جاتقىزامىز؟

ۇلت بولۋىمىزدىڭ ءوزى ءبىر اللادان بولعاندىقتان، وعان جەتۋ جولى دا اتا-بابامىز ۇستانعان سالت-داستۇرمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن تازا يسلامدا.

باسىندا كەڭەستىك قىسپاقتان قۇتىلىپ، دىنىمەن قاۋىشۋعا اسىققان قازاق قازىرگى ۋاقىتتا ءدىني سەنىم-نانىمدارىنىڭ ارتۇرلىلىگىنەن ءبىر-بىرىنە قارسى ءۋاج ايتىپ، قىرىق پىشاق بولۋدا. وسىنداي الاۋىزدىقتاردى بولدىرماۋ ءۇشىن يسلامنىڭ شىنايىلىعىن، اسىلدىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، حالىق سالت-داستۇرىمەن قانىققان ءدىندارلار يسلامدى وزگەلەرگە ناسيحاتتاسا عانا بۇرىلىس بولادى. ءدىندار بولۋعا قانشا اسىعىپ بارا جاتساق تا، جوعارىدا توقتالىپ وتكەن ءتۇرلى جاعدايلاردى اينالىپ وتۋگە بولمايدى.

ءتىل مەن دىننەن اجىراپ، تۇرمىسى دا تۇگەلدەي وزگەرگەن كەزدە كوپتەگەن سالت-داستۇرلەرىمىز ءىزىم-قايىم جوعالدى. كوپشىلىگىنىڭ اتاۋىن قازىرگى كەزدە سوزدىك قورداعى ارحەولوگيزمدەر قاتارىنان عانا كورە الامىز. دەسەك تە، قۇدا بولۋ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، شىلدەحانا ت.ب. قايتا جاڭعىرتىلعان ناۋرىز تويى، مالدىڭ تولدەۋiمەن بايلانىستى ۋىزعا، كۇزدiكتە قارىن-مايعا، قىستا سوعىمعا شاقىرۋ، كوشiپ كەلگەن اعايىنعا ەرۋلiك نەمەسە كوشەردە كورشiلەرگە كوشەرلiك بەرۋ، بيە بايلاۋ، سiرنە، قىمىزمۇرىندىق، ىرىم-تىيىمدار، جول-جورالعىلار حالىق قولدانىسىنا ەنە باستاعانى راس.

قورىتا كەلە ايتارىمىز - ءتىل، ءدىن، ءداستۇر ۇشتىگىنىڭ بىرلىگىن بەرىك قالىپتاستىرعان رۋحاني كۇشتى تۇلعالاردان قۇرالعان ۇلت قانا جاھاندانۋ تاسقىنىنداعى ءتۇرلى تولقىندارعا قارسى تۇرا الماق. قازىرگى قازاق قوعامىنا ءار دەربەس ۇلتتىڭ جانى مەن قانى بولەكتىگى اللا تاعالادان ەكەنىن تۇسىنەتىن، اسان قايعىداي، بۇقارداي، ابايداي، الاش قايراتكەرلەرىندەي تۋعان حالقىنا جان جۇرەگىمەن قۇلدىق ۇراتىن، ۇلتتىق رۋحى زور ۇرپاق تاربيەلەۋ پارىز.

«جالىن» جۋرنالى