اقتاۋ تورىندە القاقوتان جينالىس وتكىزگەن بەس ەل - قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي، يران جانە تۇركىمەنستان باسشىلارى كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتايتىن كونۆەنتسياعا قول قويىپ قايتتى. وسىلايشا، 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى جالعاسىپ كەلگەن كەلىسسوزدەردىڭ باسى ءبىر ارناعا توعىسقانداي بولدى.

كاسپي سىندى گەوگرافيالىق ماڭىزعا يە ايماقتى ءبولىپ پايدالانۋ جانە باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن ورتاق كەلىسىمنىڭ، كوپ مويىنداعان قۇجاتتىڭ قاجەتتىلىگى ءسوزسىز. كاسپي ماڭى ەلدەرىنە ورتاق ەرەجە ەنگىزىپ، تەڭىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ بايلىعىن ءبولىپ پايدالانۋعا بەس ەل بارىن سالدى. سول ءۇشىن جىلدى-جىلعا جالعاپ كەلىسسوز جۇرگىزدى. ەندى بەسىنشى كاسپي ءسامميتىنىڭ ءسىز بەن ءبىزدى قىزىقتىرعان تۇستارىنا توقالىپ كورەيىك.

كاسپي كەلىسىمىن تىعىرىققا تىرەپ كەلگەن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ونىڭ رەسمي مارتەبەسىنە بايلانىستى ەكەنىنە كوپشىلىكتىڭ كوزى جەتتى. ەگەر كاسپي تەڭىز دەپ تانىلسا حالىقارالىق تەڭىز قۇقىعى نورمالارىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ال كول بولسا كاسپيدىڭ بايلىعى بەس ەلگە ورتاق بولادى دا، ونى يگەرۋ ءۇشىن كولدىڭ ورتاق يەسى سانالاتىن بەس ەلدىڭ كەلىسىمى كەرەك بولادى.

وسىعان دەيىن كاسپيگە يەك ارتقان جاعالاۋى ۇزىن، ءوز بولىگەندە مۇناي-گاز مولشەرى مولىنان تابىلعان قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي ەلدەرى كاسپيدى تەڭىز دەپ تانۋدى ۇسىندى. ال قارت كاسپيگە جاناسقان شەكاراسى شەكتى يران مەن تۇرىكمەنستان ءۇشىن كول اتاۋى ىڭعايلى ەدى. ءارى ەشكىم دە ءوز ايتقانىنان قايتقىسى كەلگەن جوق. ءسويتىپ، تاراپتار «وگىز دە ولمەيتىن، اربا دا سىنبايتىن» امال تاپتى. ەندى كاسپي كول دە ەمەس، تەڭىز دە ەمەس. ەرەكشە ستاتۋسقا يە.

باسقاشا ايتقاندا، كاسپيدى باسقارۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر حالىقارالىق زاڭ-ەرەجەلەرگە جالتاقتاۋدىڭ قاجەتى شامالى. كونۆەنتسيا بويىنشا كاسپيدى بولۋدە تەڭىز سۋى مەن تابانى ءبولىپ قارالاتىن بولادى. ءار ەلدىڭ كاسپيدەگى شەكاراسى، تەڭىز تاسىمالى، بالىق اۋلاۋ ءوڭىرى جانە ەڭ ماڭىزدىسى ونداعى بايلىقتى يگەرۋ مەن گارنيزون ماسەلەسىندە ءبىر شەشىمگە كەلدى.

انىعىراق ايتار بولساق، ءار ەلگە جاعالاۋ سىزىعىنان 15 تەڭىز ءميلى بۇيىردى. ءبىر ميل 1,852 شاقىرىم. دەمەك جاعالاۋدان 30 شاقىرىم اۋماق ءار مەملەكەتكە تيەسىلى. وعان قوسا تاعى 10 ميل اۋماقتا بالىق اۋلاعا رۇقسات ەتىلدى. ال تەڭىز تابانى مەن تابيعي رەسۋرستارىن كورشىلەس ەكى ەل حالىقارالىق ەرەجەلەرگە ساي ءبولىپ الادى.

اسكەري بازا سالۋعا جول جوق.

كونۆەنتسيادا اسكەري بازا سالۋعا، ونى بوگدە مەملەكەتتەرگە بەرۋگە، شەتەلدىك اسكەري كەمەلەردىڭ جۇزۋىنە، ۇشاقتارىنىڭ ۇشۋىنا، جۇك تاسىمالداۋىنا تىيىم سالىندى. كاسپي تەڭىزىن تەك ەكونوميكالىق ماقساتتا بەيبىت يگەرۋگە شەشىم قابىلداندى. بۇل باپقا ەڭ مۇددەلى بولعان رەسەي مەن يران ەلى بولدى. سەبەبى، قوس ەلدىڭ كاسپي وڭىرىنە اقش اسكەرىنىڭ تابانى ءتيىپ كەتە مە دەگەن قاۋپى ەلدەن ەرەك. ءتىپتى، 22 جىل بويى ىمىراعا كەلە الماي جۇرگەن كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتايتىن كونۆەنتسياعا اقتاۋدا قول قويىلۋىنا دا ءدال وسى اقش-تان كەلەر قاۋىپ سەبەپ بولىپ وتىر.

اقۇيدىڭ الدىن وراپ، ولاردىڭ كاسپيگە اياق باسار جولىن جابۋ ءۇشىن ماسكەۋ مەن تەگەران كەيبىر تۇستاردا ءوز مۇددەلەرىن قۇربان ەتە وتىرىپ، كاسپي كونۆەنتسياسىن ءدال وسى جولى ماقۇلداپ تاستادى.  «قازاقستان اقش-تىڭ كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىندا اسكەري بازا قۇرۋىنا قوسىلدى» دەگەن اڭگىمە شىقپاسا كاسپي داۋى ءالى قانشا ۋاقىتقا جالعاساتىنى بەلگىسىز ەدى. جوعارداعى اقپاراتتى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ جوققا شىعارىپ، قازاقستان ارقىلى وتەتىن امەريكالىق اسكەري ەمەس جۇكتەردىڭ ترانزيتىنە قاتىستى ماسەلە قاتە تۇسىنىك تۋدىرعانىن ايتقان بولاتىن. الايدا، «جەل سوقپاسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەپ بىلگەن رەسەي مەن يران ەرتەرەك شەكارانى بەكەمدەۋگە بەل بۋعا ءماجبۇر بولدى.

نەگىزى رەسەي اقش-تان قاۋىپتەنسە ءازىربايجاندى دا نازاردان تىس قالدىرماعانى ءجون. سەبەبى، ازىربايجانمەن شەكارالاس گرۋزيانىڭ رەسەيگە وكپەسى قارا قازانداي. سوڭعى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس كەشە عانا تۋعان جانجال ەمەس، ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسقان جاۋلاستىق پيعىل. سوڭعى كەزدەرى گرۋزيا ۇكىمەتىنىڭ ناتو-عا مۇشە بولۋ مۇمكىندىگى ارتا تۇسكەنى ايتىلۋدا. ماسكەۋ قانشا قارسى تۇرعانىمەن، بۇرىنعى وداقتاسىن ءوز جاعىندا الىپ قالا المايتىن سەكىلدى. ەگەر گرۋزيا ناتو-عا قوسىلىپ كەتسە، اقش ورتا ازياعا گرۋزيا ارقىلى جاقىنداۋى مۇمكىن. انە سول كەزدە كاسپي مەن اقۇيدىڭ اراسىن ءازىربايجان عانا ءبولىپ تۇرادى. ەگەر باكۋدى بوتەن وي تۇرتسە قىزعىشتاي قورىپ وتىرعان كاسپي امەريكا ءۇشىن الىس بولماي قالادى.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، اقش ۇكىمەتىنىڭ ورتا ازياعا بۇگىن عانا قىزىعۋشىلىعى ويانىپ وتىرعان جوق. عاسىر باسىنان بەرى قۇشاعى بايلىققا تولى، گەوگرافيالىق ورنى ەرەكشە كىندىك ازياعا كوز قىزارتىپ كەلەدى. 11 قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن-اق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى جەلەۋ ەتىپ، ورتا ازيادا اسكەري بازا قۇرۋدى قولعا العان. سول كەزدە ولاردىڭ قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تاجىكستان ەلدەرىمەن ىستەستىك ورناتقانىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ ەرەكشەسى «ماناس» اۋەجايىنداعى امەريكا اسكەري بازاسى ەكەنى ءسوزسىز. 2013 جىلى ماۋسىمعا دەيىن اقش ارمياسى ءۇشىن اشىق بولعان وسى ماناس بازاسىنىڭ جابىلۋى ءۇشىن دە رەسەي ۇكىمەتى بارىن سالدى. ءتىپتى، قىرعىزداردى بازانى جابۋعا كوندىرۋ ءۇشىن 1,1 ميلليارد دوللاردىڭ قارۋ-جاراعى مەن اسكەري جابدىقتارىن الىپ بەرگەن كورىنەدى.

جاۋىمنىڭ جاۋى – دوسىم!

سوڭعى كەزدەرى رەسەي مەن يران باتىس ەلدەرىنىڭ مۇيىزدەۋىنەن كوز اشپاي كەلەدى. اسىرەسە، اقش ۇكىمەتىنىڭ وسى ەكى ەلمەن بايلانىسى وت پەن سۋداي. سودان بولار بۇرىندارى سوزدەرى جاراسا بەرمەيتىن ماسكەۋ مەن تەگەران «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەپ ءوزارا جاقىنداسا باستادى. كەيبىر ساراپشىلار، كاسپي كونۆەنتسياسى ەكى ەلدىڭ دوستىعىن نىعايتىپ، اقش-تىڭ ەكونوميكالىق بۇعاۋىن ۇزەدى دەپ توپشىلاۋدا.

رەسەي مەن يراندى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋعا يتەرمەلەگەن اقش تاراپىنان سالىنعان سانكتسيا بولىپ وتىر. اقش ۇكىمەتى 8 تامىز كۇنى رەسەيگە قاراتا جاڭا سانكتسيا جاريالادى. 22 تامىز كۇشىنە ەنەتىن كەزەكتى ەكونوميكالىق جازا ماسكەۋ ءۇشىن وڭايعا سوقپايتىنى ءسوزسىز. سوعان قاراماستان رەسەي جاڭا وداقتاسى يراننىڭ مۇناي وندىرىسىنە 50 ميلليارد دوللار قارجى قوسادى دەگەن ءسوز بار. قالاي دەسەك تە، ۆلاديمير پۋتين مەن حاسان رۋحاني قول ۇستاسا وتىرىپ باتىس ەلدەرىنىڭ وسى سىنىنان ءوتىپ الۋدى كوزدەيتىن كورىنەدى.

تۇرىكمەنستاننىڭ دا تالابى ورىندالماق

كاسپي كونۆەنتسياسىندا كوپ پايداعا كەنەلگەن تاعى ءبىر ەل – تۇرىكمەنستان. گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ 20 جىل بويى ارمانداپ كەلە جاتقان تۇرىكمەنستان گازىن تەڭىز تابانى ارقىلى ازىربايجانعا، ودان ءارى ەۋروپاعا جەتكىزەتىن گاز قۇبىرىن سالۋ ءىسىن ماقۇلداتىپ الدى. پۋتين بۇل جوبا ىسكە اسسا تۇرىكمەنستان گاز ەكسپورتتاۋدان وزىنە باسەكەلەس بولاتىنىنا دا قاراماستان، كونۆەنتسياعا «كاسپي تەڭىزىنىڭ تابانىمەن سۋاستى قۇبىرىن جۇرگىزۋگە بولادى» دەگەن تارماقتى ەنگىزۋدى قولدادى. سوعان قاراعاندا ماسكەۋ كاسپي كونۆەنتسياسىنىڭ تەز ارادا قابىلدانۋىنا وتە مۇددەلى بولعان كورىنەدى. وسى ءسوزىمىزدىڭ ءوزى رەسەيدىڭ اقش-قا بارىنشا جاۋاپ بەرىپ جاتقانىن كورسەتسە كەرەك. ەگەر الداعى ۋاقىتتا 5 ميللياد دوللار قارجى جۇمساۋدى تالاپ ەتەتىن وسى جوبا جۇزەگە اسسا اشعاباد بيلىگى بوركىن اسپانعا اتاتىن بولادى.

ال ءبىزدىڭ ەلدىڭ وسى قۇجات ارقىلى ناقتى قانداي جەتىستىككە جەتكەنىن ءدال قازىر باسىپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، قازاقستان زاڭدارىنا ساي كۇشىنە ەنبەگەن قۇجاتتاردى جاريالاۋعا بولمايتىندىقتان، كونۆەنتسيا مازمۇنى ءالى ەل نازارىنا ۇسىنىلمادى. سوعان قاراعاندا قاناعاتشىل قازاق ۇتپاساق تا ۇتىلماساق بولدى دەپ، تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە مۇناي نەمەسە كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنىڭ مول ەكەنىنە شۇكىر ەتەتىن سەكىلدىمىز. مۇنىڭ سىرتىندا شەكارامىزدى زاڭدى جولمەن بەلگىلەپ العانىمىزدىڭ ءوزى -  ولجا.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz