تاريحي-ەتنوگرافيالىق ەسسە

ادامداردىڭ تاريحي ەسى قانداي قىسقا! دەگەنمەن ولار وتكەنىن ۇمىتپايدى. ارينە، توپىراقپەن توپىراق بولىپ كەتكەندى ەمەس، ءسوز، زات، اڭىز-ءاپسانا، سالت-ءداستۇر كۇيىندە جەتكەن جادىگەرلەرىن شاشىلعان مونشاقتى تەرگەندەي، نە بولماسا، جەرگە جايىلىپ تۇسكەن اسىقتى تالاپ العانداي... ادامدار كونەدەن جەتكەن مۇرانى ۋاقىتتىڭ سالعان ىزىنەن، سىرت كوزگە اقيقاتىن جاسىرىپ كومكەرگەن شاڭ-توزاڭنان دا ارشىپ الۋعا دارمەندى!..

تاريحي-ەتنوگرافيالىق ەسسە

ادامداردىڭ تاريحي ەسى قانداي قىسقا! دەگەنمەن ولار وتكەنىن ۇمىتپايدى. ارينە، توپىراقپەن توپىراق بولىپ كەتكەندى ەمەس، ءسوز، زات، اڭىز-ءاپسانا، سالت-ءداستۇر كۇيىندە جەتكەن جادىگەرلەرىن شاشىلعان مونشاقتى تەرگەندەي، نە بولماسا، جەرگە جايىلىپ تۇسكەن اسىقتى تالاپ العانداي... ادامدار كونەدەن جەتكەن مۇرانى ۋاقىتتىڭ سالعان ىزىنەن، سىرت كوزگە اقيقاتىن جاسىرىپ كومكەرگەن شاڭ-توزاڭنان دا ارشىپ الۋعا دارمەندى!..

ادامزاتتىڭ ءبىر جۇمباعى دەپ اسىقتى، كادىمگى قارا سيراق بالالار كۇنى ۇزاق وينايتىن سۇيەكتى ايتۋعا، ابدەن بولادى. اسىق ويىنىنىڭ (ورىستاردا -«بابكي») ءتۇرى، ەرەجەسى، شارتى ءارالۋان. كەزىندە حالىق شىعارماشىلىعىنان تۋعان بۇل ويىننىڭ استارلى ماعىناسى، ۇرپاققا جەتكىزەر اقپاراتتىق كۇشى، كودى بولعان. اسىق ويىنىن حالىق سالت-داستۇرلەرىن جالعاستىرۋشى قۇرال دەپ تە قاراۋعا بولادى.  قازىر اسىق ويناۋ قالىپ بارادى. بۇگىنگى بالالار ونىڭ وسىنداي قۇدىرەتىن تۇيسىنە المايدى. ونى بالانىڭ بويىنا سىڭىرەتىن ەرەسەكتەر دە ازايىپ بارادى، تىپتەن، «بالاما ساقاسى مىقتى قوي كەرەك» دەپ ىزدەيتىن قازاق تا قالعان جوق. ەندىگى جەردە كەلەر ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق بولمىستى ءسىڭدىرۋ ءۇشىن، ولاردىڭ بەكىمەگەن جۇيكەسىن قورعاۋ ءۇشىن بىزگە «ۇلتتىق ويىنداردىڭ» كومپيۋتەرلىك نۇسقاسىن جاساۋ قاجەت. بالالارىمىز شەتەلدىك «اعالار» تىقپالايتىن «گونكگونگ باسكەسەرلەرىنىڭ»، نەمەسە، «سولدات-يانكيلەردىڭ» قانىشەر ويىندارىن ويناپ، جۇيكەسىن جاۋىزدىقپەن توزدىرعانشا، ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە بولسا دا، ءوز ۇلتىنىڭ  ويىندارىن ويناپ، ونىڭ مازمۇنىن بويىنا سىڭىرە بەرگەنى دۇرىس. ونى ايتاسىزدار، بالالار تۇرماق ۇلكەندەردىڭ ءوزى وزدەرىنىڭ بالا كەزىندەگى ويىندارىن ۇمىتتى. قازىر «الشى» دەگەن سوزگە تاڭعالىپ، ونى جاتىرقايتىنداردى كوزىمىز كوردى. مەن ونداي جاعدايمەن «الشى» قورىن قۇرۋ بارىسىندا كوپ كەزدەستىم. ەلگە باس بولىپ ءجۇرمىز دەگەن ازاماتتاردىڭ اراسىنان دا «الشى دەگەنىڭ نە، ارحايزم ەمەس پە؟» دەگەندەر بولدى. كەشە عانا ءوزىمىز ويناپ وسكەن ويىن ەدى عوي، قالاي عانا تەز ۇمىتىپ قالعانىمىز. ەندى، ونى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، قايتادان ەجىكتەپ وتىرۋ قاجەت ەكەنىن وكىنىشپەن مويىندايمىز.

«اسىق» - مالدىڭ جىلىكتەرىن جالعاستىرىپ تۇراتىن شاعىن سۇيەك. ول كوپتەگەن ۇلتتىق ويىنداردىڭ اتريبۋتى. اسىق ويىندارىندا ونىڭ جاتىسىنا  («بۇك»، «شىك»، تايكى»، «الشى») كوپ ماعىنا بەرىلەدى. اسىقتىڭ ءتورت ءتۇرلى جاتىسىنا قاراي ونىڭ  مارتەبەسى ارتا تۇسەدى (كارتانىڭ ءتورت ءتۇسى سياقتى). ال ەگەر اسىق توبەسىمەن، نە ەكى «اياعىمەن» تىك تۇرسا - ونى «ومپى» دەپ اتايدى. «ومپى» - اسىقتىڭ قالىپتى جاعدايى ەمەس. ول جاعىمەن اسىق وتە سيرەك تۇسەدى. سوندىقتان «ومپى» ويىن ەرەجەسىنە كوبىنە قوسىلمايدى، قوسىلۋى وتە از كەزدەسەدى.

اسىق جاتىسىنىڭ ماعىناسىن: 1. ادام دەنەسى مۇشەلەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ; 2. ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايداعى قالپىمەن; 3. ونىڭ قوعامداعى الەۋمەتتىك جاعدايىمەن بايلانىستىرا بەينەلەۋگە بولادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن اسىقتىڭ وسى ماعىناسىنا ەتنوگرافتار ارنايى نازار اۋدارعان ەمەس. سول سەبەپتى، بۇل تۇسىنىكتەمەلەرىمىز دە كوبىنە جورامال مەن بولجام رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. بىراق بولجامسىز تەوريا تۋمايدى. سوندىقتان، اسىقتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسى - «شىك» پەن «بۇكتەن» باستاپ جوعارى ورمەلەپ كورەلىك...

«شىك» (شوك) - جات، شالقاڭنان ءتۇس، قۇلا دەگەندى بىلدىرەدى. تۇيەنى «شوك» دەپ شوگەرۋ وسى ماعىناعا جاقىن. بۇل دا اسىقتىڭ ءالسىز جاتىسىنىڭ ءبىرى - شالقاسىنان جاتقان ادامنىڭ كەيپىن بەرەدى. ونداي ادام قاۋقارسىز كەلەدى، ءىشىن جوعارى قاراتىپ جاتقانىنان ءىش, ءىشى، شىك - شالقاسىنان جاتۋ ماعىناسى تۋىنداعان. اسىقتىڭ ورتاسىنداعى شۇقىر كىندىك شۇقىرىمەن سايكەس. سوندىقتان، «شىك» دەگەنىمىز ويدا قۇلدىراۋ، بەرىلۋ، شاراسىزدىق، امالسىزدىق سياقتى ۇعىمدارمەن اسسوتساتسيالانادى.

«بۇك» - ءيىلۋ، بۇعۋ، كونۋ ماعىناسىن بەرەدى. اسىقتىڭ بۇل جاتىسىندا تاعدىردىڭ تالكەگىنە تۇسكەن، جازمىشقا كونگەن، ونى تولىق مويىنداعان، ارەكەتى جوق، بۇكىرەيىپ تورتتاعانداپ قۇلاعان، باسىن تۇسىرگەن قاۋقارسىز ادامنىڭ بەينەسى بار. دالەل رەتىندە قازاقتىڭ «بۇق»، «بۇگىل»، «بۇكتىرۋ» سياقتى ماعىناداعى سوزدەرىن اتاۋعا بولادى. ادامنىڭ مۇنداي جاعدايى تولىق باعىنىشتى قۇلعا ءتان. مۇمكىن، تۇركىلەرمەن كوپ ارالاسقان ورىستاردىڭ «بوگ» دەگەن ءسوزى «بۇك» (بۇگىل، تاعزىم ەت) سوزىنەن تۋىنداعانى راس شىعار؟..

«تايكى» ءسوزى «تاي» (قۇلىن) سوزىنەن ەمەس، «تاي»(تايىپ تۇر) دەگەن ماعىنادان شىعادى. مىسالى، تايعاق، تايۋ، تايعاناق ت.س.س. وسىدان «تايكى» دەگەنىمىز تايعى (تايعاق) ءسوزىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى مە دەيمىز.  شىنىندا دا، اسىقتى وسى بەتى مۇز سياقتى تەگىس، جىلتىر كەلەدى. بۇل - جاعدايدىڭ سەنىمدى ەمەس، تايعاناق، ياعني، مىعىم ەمەس، قولايسىز، قاۋىپتى ەكەندىگىن بىلدىرەدى. سوندىقتان «تايكى» ادامنىڭ قولايسىز جاعدايىن، ورتاسى ورنىقسىز ەكەندىگىنىڭ بەينەسى. ادامدار ءوز تاعدىرىمەن بەتپە-بەت قالعان قازىرگى زاماندا كوبىنىڭ اسىقتارى «تايكى» تۇر دەسەك بولار. بۇل تۇسىنىكتەمە كوبىنە اسىق تۇرىسىنىڭ ماعىناسىنا ساي بولعانمەن، قازاق تىلىندە «ءتاي-ءتاي» ء(جۇر) دەگەن ەتىستىك بارىن ۇمىتپاۋ كەرەك. اياعىنا جاڭا تۇرعان بالاعا قاراتا قازاق «اياعىڭدا نىق تۇرماساڭ دا، قادامىڭ قۇتتى بولسىن، ءتاي، ءتاي» دەپ تىلەيدى. «ءتاي-ءتاي» دەگەن «ءجۇر! ءجۇر!» دەگەن بۇيرىق رايىنا جاتادى. ەندەشە، بۇرىندارى «تاي» دەگەنىمىز قۇلىننىڭ جالپى اتاۋى ەمەس، جاڭادان تۋىلعان قۇلىنعا قاراتىلا ايتىلاتىن ءسوز بولسا كەرەك. سەبەبى، ونىڭ ورنىنان تەز تۇرىپ، تەز اياقتانىپ، قاسقىرعا جەم بولماي تۇرعاندا تايىپ تۇرۋىن تىلەگەن ادامدار قۇلىنعا «تاي» دەپ ىرىمداپ ايتۋى - شىندىقتان الىس ەمەس....

«الشى» - «ال» دەگەن بۇيرىق رايى ەتىستىگىنەن جانە «شى» دەگەن  ارەكەتتى جاساۋشىنى بىلدىرەتىن قوسىم جالعاۋدان تۇرادى. مۇندا اسىق ويىنى مەن ادامنىڭ بىرتۇتاستىعى بەرىلگەن. «الشى» دەگەنىمىز اسىقتىڭ ءتۇسۋى عانا ەمەس، ول سانادا «الۋشى»، «جەڭۋشى»، «جاۋلاۋشى» ت.س.س. ماعىنا تۋعىزادى.  مىسالى، كىشى جۇزدە الشىن اتتى رۋ بار. بۇل رۋ شەگارالىق ايماقتا ورنالاسقاندىقتان، ولار ۇنەمى جاۋگەرشىلىك جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، ءجيى-ءجيى قاقتىعىستارعا بارىپ وتىرعان. سول سەبەپتى، مەن الشىن رۋىنىڭ ءتۇبى مۇمكىن «الشىدان» شىعاتىن بولار دەپ ەسەپتەيمىن. ولار جەرىن قورعاۋ بارىسىندا كوبىنە جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان دەيدى كونەكوز قاريالار... سودان بولار، قازاق «كىشى جۇزگە نايزا بەرىپ جاۋعا قوي» دەپ بەكەر ايتپاعانى! ودان ءارى تەرەڭدەي كەلە، الاشا حان مەن ۇلتىمىزدىڭ كونە اتى الاش ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى اسىقتىڭ «الشىسىمەن» بايلانىستا دەپ سانايمىز. سوندا بۇگىنگى قازاقتار بۇرىنعى ماعىناسىندا جاۋلاۋشى، الۋشى، اۋلاۋشى، ياعني، جاۋىنگەر دەگەن اتتى يەمدەنگەن حالىقتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ شىعادى. (قۇس اتاۋلىعا قىرعيداي تيەتىن «لاشىن» دا وسى تۇبىردە).

«الشى» - اسىقتىڭ ەڭ جوعارعى تۇرىسى، جەڭىمپازدىڭ، سالتانات قۇرۋشىنىڭ وڭتايى. قازاقتىڭ كوپتەگەن اسىق ويىندارى ويىندى باستاۋ قۇقىن انىقتاۋدان باستالادى. ول ءۇشىن ءار ويىنشى اسىقتى شيىرەدى. اسىعى الشىسىنان تۇسكەن ويىنشى ويىندى باستايدى. ويىن بارىسىندا كىمنىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسسە، سول جەڭگەن بولاپ سانالادى. سوندىقتان قازاقتار بىرەۋگە ۇلكەن تابىس تىلەگەندە «اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسسىن!» دەپ ايتادى. ويتكەنى، «الشى» دەگەنىمىز جولى بولعاندى، تابىستى، جەڭىستى، ۇستەمدىكتى بىلدىرەدى.   ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن قازاقتىڭ «حان تالاپاي» ويىنىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ونىڭ ماعىناسى قانداي؟ كوپ اسىقتىڭ ىشىنەن ءبىر اسىق قىزىل تۇسكە بويالادى. ول - ءامىرى كۇشتى حاننىڭ بەينەسىن بەينەلەيدى. (بۇل جەردە «قان» (قىزىل ءتۇس) ءسوزىنىڭ دە قاتىسى بار ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت). ويىنشى قوس ۋىس اسىقتى جەرگە شاشادى. بۇلاي ەتۋ حان-اسىق الشىسىنان تۇسپەيىنشە جالعاسا بەرەدى. حان-اسىق الشىسىنان تۇرا قالعاندا، ونى اڭدىپ وتىرعان ويىنشىلار «تالاپايلاپ» باس سالادى. ماقساتتارى - اسىقتى كوبىرەك  الىپ قالۋ. كىمنىڭ اسىعى كوپ بولسا سول جەڭىسكە جەتتى دەپ سانالادى. اسىعى كوپ ويىنشى ۇتىلعاندارعا ءوز قالاۋىن ورىنداتادى، ياعني، ءامىرىن جۇرگىزەدى. بىلاي الىپ قاراعاندا وتە قاراپايىم ەرەجە. بىراق وسى قاراپايىمدىلىقتىڭ ار جاعىندا تەرەڭ ماعىنا جاتىر. مەنى وسى ويىنعا اجەم ۇيرەتكەن بولاتىن بىراق اجەم دە سول ماعىنانى بىلمەگەن-ءدى. ول ماعىنىنى ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنا كوز جۇگىرتكەندە عانا ۇعۋعا بولادى. ءيا، مەنىڭ اجەم تاريحشى ەمەس ەدى...

بارلىق حالىقتاردىڭ تاريحىندا سوعىستا جەڭىسپەن كەلگەن ولجانى ءبولۋ كەزدەسەدى. ولجا دەگەنىمىز التىن-كۇمىس، قارۋ-جاراق، ىدىس-اياق، كيىم-كەشەك، مال عانا ەمەس، ولاردىڭ قاتارىندا بويلارىندا كۇش قۋاتى مول ادامدار دا بولادى.  بۇل جاعدايدى حاننىڭ جەڭىسى، ياعني، الشىسىان تۇرعانى دەپ باعالاۋ كەرەك تە، قالعان اسىقتاردى بارلىعىن جەڭىلگەن جاۋدان تۇسكەن ولجا دەپ ساناۋ كەرەك.  ەندى، وسى قولعا تۇسكەن ولجا سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن حان اسكەرى (ويىندا - ويىنشىلار) تاراپىنان تالاپايعا ءتۇسۋى ءتيىس. «تالاپاي» دەگەنىمىز جەڭىلگەن بەيشارالاردى قۇل ەتۋ ماقساتىندا بولىسكە سالۋ، ەگەر ولاردىڭ اراسىندا اقسۇيەك تۇقىمى بولسا، وندا ونى مول بايلىققا ايىرباستاۋ. سوندىقتان «تالاپاي» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «تالا» دەگەننەن شىعادى. «تالا» - باس سالۋ، جۇلقۋ، قولعا ىلىككەندى قىمقىرۋ سياقتى ماعىنالاردى بەرەدى. تاريحتا بۇعان مىسالدار جەتكىلىكتى، ءبىز سونىڭ ءبىرىن عانا ايتايىق.

ءريمدى قۇرعان كەزدە ونى قۇرۋشىلار اراسىندا ايەلدەر بولماعان-دى. ولارعا حالىق سانىن كوبەيتۋ قاجەت بولىپ، ايلاكەر رومۋل وتە قۇيتىرقى امالعا باردى. ول جەرگىلىكتى سابيندىكتەردى مەرەكەلىك قوناققا شاقىرىپ، مەرەكە كەزىندە ولاردىڭ ايەلدەرىن ۇرلاۋعا سىبايلاستارىمەن كەلىسەدى. شارتتى بەلگى رەتىندە رومۋل «تالاسسيو» نەمەسە «تالاسسي» دەپ ايقايلاۋى ءتيىس. رومۋل قىزىل جامىلعىسىن اشىپ تاستاپ وسىلاي ايقايلاعاندا، ريمدىكتەر سابيندەردىڭ ايەلدەرىن تارپا باس سالادى. ەجەلگى ريم جانە گرەك تاريحشىلارى پلۋتارح، تيت ليۆي وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىنىڭ توركىنىن تابۋعا قانشا تىرىسقانىمەن تابا المادى. سەبەبى، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى تۇركى تىلىندە جاتقان ەدى - تالاس، تالاسۋ، تالاپاي. ولار دا تۇركىلەر سياقتى ايەلدەردى تالاپ الدى. قانداي ۇقساستىق! ولاي بولاتىن دا ءجونى بار. سەبەبى، ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ قالاۋشىلاردىڭ نەگىزىن وسىنىڭ الدىندا گرەكتەردەن قيراي جەڭىلگەن ازياداعى ترويا قالاسىنىڭ  قاشقىن-قورعانىسشىلارى قاتارىنان بولاتىن. جەڭىلىستەن كەيىن بوسقىنعا ۇشىراعان بۇل جاۋىنگەرلەردىڭ ايەلسىز قالۋلارى دا سول سەبەپتى. ال رومۋلدىڭ جامىلعىسىنىڭ قىزىل ءتۇستى بولۋى - ونىڭ تۇركىلىك تانىمداعى حاندى دارالايتىن ءتۇستى (قىزىل) قابىلداعاننان ەدى. ەندەشە، قازىرگى ويىنداعى اسىقتى قىزىلعا بوياۋ - سول داۋىرلەردىڭ جاڭعىرىعى دەپ جورامالداۋعا بولادى.  تاريحشىلاردىڭ ءرومۋلدىڭ ايگىلى «تالاسسيو» ءسوزىن تۇسىندىرە الماعاندىعى دا سودان: ولار (تاريحشىلار) ەجەلگى ءريمدى قۇرعان تروياندىقتار مەن الباندىقتاردا (رومۋل-الباندىق) تۇركى سوزدەرى كەزدەسەتىنىن قاپەرىنە الماعان. ال كونە لاتىن جانە گرەك تىلىندە بۇل ءسوز كەزدەسپەيدى. ولار رومۋلدىڭ بوتەن تىلدە تاعى قانداي سوزدەر بىلەتىنىن دە ەسكەرمەگەن. بۇنى عىلىمي شەكتەۋلىك دەسە بولادى، بىراق، ول، ەندى، ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ...

ءبىز اسىق ويىندارى مەن ەرەجەلەرى تۇگەلدەي دەرلىك جويىلىپ كەتتى دەسەك، بالكىم، قاتەلەسەرمىز. ءبىز، تەك، وسى ويىنىڭ نەگىزىندە جاتقان سيمۆولدار مەن كودتتار، ياعني، سول زاماندارداعى قوعامدىق قۇرىلىم مەن ادامداردىڭ قوعامدىق فۋنكتسيالارىن كورسەتەتىن شارتتى بەلگىلەر ۇمىتىلعان دەپ ايتامىز. سول شارتتى بەلگىلەردى تاۋىپ، جارىققا شىعارساق قانا ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءتۇپ تەگىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن، دۇنيەتانىمىن، ولار كەزىندە نەنى ارمان تۇتقانىن ۇعار ەدىك... سول ارقىلى تەك دالالىقتاردىڭ عانا ەمەس، باسقا دا ەتنوستاردىڭ دا. مىسالى، تۋتانحامون ءمايىتحاناسىنان تابىلعان اسىق نەنى بىلدىرەدى؟ ال ورىس بالالارى ايتاتىن «بابكي» ءسوزى شە؟ ولاردىڭ «بابكي» دەگەنىنە قاراپ، اسىق اقشانىڭ ورنىنا ءجۇردى مە دەپ ويعا قالاسىڭ. وسى جاعىنان قاراساق، وندا سۇيەك ويىنىن ۇلكەندەر ارقاشان دا اقشاعا ويناعانى ەسكە تۇسەدى... وسى سياقتى جۇمباقتاردى شەشسەك، ءبىز ءوزىمىزدىڭ جوعالتىپ العان تاريحي جادىمىزدى قالپىنا كەلتىرەر ەدىك. ۇلت، حالىق رەتىندە نەگىزىمىزدى تەرەڭدەتە تۇسەر ەدىك.

مىسالى، قازىرگى «كوكپار» دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ توركىنى «كوك بورىدە» جاتىر. كەزىندە ات قۇلاعىندا ويناعان جىگىتتەر ەشكىنى ەمەس، كوك ءبورىنى تارتقان. ال ەندى ونى قانداي ىنجىق ەشكىمەن الماستىرعانىن ەشكىم بىلمەيدى دە. عايىپتان ۋاقىت ورنىن اۋىستىرسا «كوك ەشكىنى» تارتقىلاپ جۇرگەن بۇگىنگى جىگىتتەردى كورىپ «كوك ءبورىنى» سوزعان سول زاماننىڭ جىگىتتەرى كۇلەر مە ەدى، الدە نامىستان جارىلىپ قاھارلانار ما ەدى؟ كىم بىلەدى؟.. بۇدان ءبىز تاريحي جادى قانداي قىسقا ەكەنىن بايقايمىز. ەس ءوزىنىڭ اۋەلگى كودىن، سيمۆولىن، بەلگىسىن ۇمىتقان سايىن، بۇگىن كوكپاردىڭ «كوكەشكى» دەپ اتالىپ كەتۋى ەش عاجاپ ەمەس...

ويىن ءجاي عانا ويىن ەمەس - ادامداردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىنىڭ كورىنىسى، ءبىزدىڭ ءىس-ارەكەتىمىزدىڭ وڭايلاتىلعان ءتۇرى. سوندىقتان ويىندى تاربيە، ۇيرەتۋ، وقىتۋ قۇرالى دەپ قاراستىرۋ قاجەت. مەن قازاقتا ايتىلاتىن «دوپ ويناعان توزار، اسىق ويناعان ازار، قوي باعىپ قۇيرىق مايىن جەگەن وزار» دەگەنىمەن ەش كەلىسپەيمىن. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا مالشىنىڭ يدەولوگياسى كورىنىس تاپقان. مۇندا ءىستى ۇرشىقتاي ۇيىرەتىن ىسكەر ادامنىڭ، بولماسا، نەبىر ءتاسىلدى مەڭگەرگەن جاۋىنگەردىڭ، ءوز ىسىنە مىعىم شەبەردىڭ ورنى انىقتالماعان. قويدى كىم كورىنگەن باعار، ال ءوز قارسىلاسىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە كىمدەر تيگىزە الادى؟ ارينە، جان-جاقتى مايتالمان ادام عانا! كەز-كەلگەن ءىستى قينالماي، ويناپ ءجۇرىپ جاساۋعا بولادى. ونداي - تەك ويىنشىنىڭ قولىنان كەلمەك. ەندەشە ويىنشى دەگەنىمىز ويىننان باسقانى بىلمەيتىن، ومىرىنە جەڭىلتەك قارايتىن، كولدەنەڭ كوك اتتى بىرەۋ بولماعانى دا...

بەكەت قاراشين، فيلوسوف-ەتنوگراف، اقىن، تۇركىتانۋشى، كۋلتۋرترەگەر، اۋدارماشى، «اكادەميك ز. قابدولوۆ اتىنداعى»  جانە  ادەبي-تاريحي-مادەني «الشى» قورىنىڭ توراعاسى

«اباي-اقپارات»